Быһаас Саха араадьыйатыгар суруналыыс П.Хабаров Мэҥэ Хаҥалас «Тумул» ТХПК биллиилээх дириэктэрэ Т.В. Десяткиналыын кэпсэтэн турар. Онно кини: “Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар син балачча үп көрүллэр, уураах-дьаһал бөҕө ылыллар да, өнүйүү суох. Сүөһү ахсаана, биэрэр бородууксуйата таҥнары түһэ турар. Ону көннөрөргө биирдэ дэлби тэбэр туох дьаһалы ылыахха сөбүй?” – диэбитэ өйбүттэн тахсан биэрбэт.
Мин хардам судургу: сүөһү үлэһитигэр көрүллэр көмө ахсаанын уонна албыны-көлдьүнү аҕыйатыахха, ол оннугар үүт-эт тутуллар сыанатын үрдэтиэххэ. Хайдах? Ол иннинэ...
Таҥнары түһүү төрүөттэрэ
Сойуус ыһыллыытын саҕанааҕы 438 тыһ. сүөһүбүтүттэн билигин 189 тыһ. тахса хаалан турар. Ис-иһигэр киирдэххэ, арааһа, итинтэн да балачча аҕыйах буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, аҕыйах сыллаахха диэри саҥа төрүөх суотугар эҥин диэн, улуустар хас эмэ сүүһүнэн төбөнү эбэн отчуоттууллара баара. Ол билигин көммүтэ саарбах. Көрдөххө, сүөһү биллэ аҕыйаата. Баар сүөһүбүт аҥаарын кэриэтин – кэтэх ыаллар, 30-ча % курдугун – бааһынайдар, 20 %-тан арыый ордугун КПлар иитэллэр.
Мин саныахпар, аҕыйааһын сүрүн төрүөтэ – тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үбүлээһин кыра, көрүллэр үп көдьүүһэ суох туттуллар, эт, ордук үүт тутуллар сыаната олус кыра, ороскуотун саппат.
Толкуйдаан көрүҥ эрэ: бүддьүөт үлэһиттэрэ сыл 104 өрөбүл күнүгэр сокуон быһыытынан сынньаналлар. Онуоха 60-ҥа тиийэр уоппускаланалларын, өрөбүллээх бырааһынньыктары, Саҥа дьыллааҕыны эптэххэ, сыл аҥаарын кэриэтэ астына сынньаналлар, күүлэйдииллэр. Ыйга 100-нэн тыһ. солк. хамнастаах тойоттору аахпатахха да, көннөрү да үлэһиттэр хамнастара син үрдээтэ. Холобур, биир сууккаҕа, ортотунан, 3-4 ыарыһахтаах тыа сирин дьоҕус балыыһаларын сиэстэрэлэрэ илиигэ ылаллара – 60 тыһ. солк., саньытааркалара 40 тыһ. солк. буолбут. Үөрэх, култуура да үлэһиттэрин хамнаһа балай эмэ эбиллибит. Бу тохсунньуттан, кыра да буоллар, эмиэ үрдүөхтээх дииллэр. Аны икки сылга биирдэ Арассыыйа иһигэр сынньана, эмтэнэ баралларыгар айан төлөбүрэ диэн көрүллэр. Син буолбатах дуо?
Дьэ, оттон сүөһү үлэһитэ, бааһынай, биир күн өрүүр, уоппускаланар, босхо бырайыаһын туһанар дуо? Суоҕун тэҥэ. КП-лар оробуочайдарын ыйдааҕы орто хамнаһа 20-25 тыһ. солк. адьас орпото буолуо. «Ыт манна көмүллэ сытар»: үпкэ-харчыга, хамнас кээмэйигэр. Хайа кыанар, доруобай киһи сылга биир өрөбүлэ, уоппуската суох, ити 20-30 тыһ. хамнаска сүөһү көрүөй? Ол да иһин тыа сирин кыанар, кыахтаах өттө куоракка, улуустар кииннэригэр «күрээбитэ» ыраатта. Табыллыбатах өттүлэрэ онно да куотан, умнаһыкка, биискэ кубулуйбуттара суох буолбатах. Тыа сиригэр үлэтэ суох ахсаана көҕүрээбэт. Үксүгэр сүөһү иитиитигэр үптэрэ-харчылара тиийбэт, атын сиргэ баран дьиэ-уот туттар, атыылаһар, үлэ булунар кыаҕа суох дьон эбии дохуот оҥостоору үлэлииллэр. Ону таһынан ити саҥа бааһынай хаһаайыстыба тэринээччилэргэ уонна бааһынай хаһаайыстыба төрүтүгэр ыал пиэрмэтин тэринээччилэргэ грант көрүллэр бырагыраама үлэлээн, тыа сиригэр сүөһү аҕыйааһына арыый да бытаарда.
Сымыйа сыыппара уонна үүт сыаната
Ырыынакка киириэхтэн бааһына үлэтэ, сиилэс, сенаһы, күөх маассаны бэлэмнээһин сэбиэскэй саҕанааҕыттан букатын мөлтөөтө. Уотурба сыаналанан, сүөһүтүгэр сиэтээччи аҕыйах.
Ол үрдүнэн, этэргэ дылы, хагдаҥ отунан аһыы турар өрөспүүбүлүкэ ынаҕа, ортотунан, 2160 (!) киилэни биэрэрин отчуоттууллар. Итинтэн КПлар ыабыт үүттэрин олоччу 100 % (сорохтор ыабыттарынааҕар «элбэх» буолуон сөп), бааһынайдар – барытын кэриэтэ, отон кэтэхтэр үксүн да туттаралларын үрдүнэн, 76 тыһ. т эрэ үүт соҕотуопкаланар. Ону отчуоттанар 82 тыһ. ынахпытыгар түҥэттэххэ биир ынахтан 926 киилэни эрэ туттарбыт курдук буолан тахсар. Тугун сүрэй? Олус аҕыйах буолбатах дуо? Саха боруода ынахтанна да, итиччэ үүтү холкутук ыан туттарыахха сөп буолбаат? Оччотугар ньирэй испит үүтүн аахтахха да, ынах аайыттан сүөһүлээхтэр 1-дии т үүтү бэйэлэрэ истилэр, аһаатылар дуу? Мин саныахпар, хойгур сыыппара!
Аны ынах уопсай ахсааныттан 20-чэ %-на сыл аайы кытарыырын, кэтэх ыаллар бары кэриэтэ, бэл, үгүс бааһынай балаҕан ыйын саҥатыттан кыстыкка киириэххэ диэри, о.э. 30-40 күн ынахтарын ыы барбакка, сыһыыга ыытан кэһиллэрин ааҕыстахха, дьиҥ ыанар ыанньыктан 3 тыһ. кг курдук үрүҥ илгэни үрүлүтэр буолан тахсабыт. Сэбиэскэй да кэмҥэ ситиһиллибэтэх таһыччы ситиһии! 8 ый тымныылаах дойдуга, кыһынын, сүрүннээн, отунан эрэ аһыыр сүөһүлээх дьон итиччэ үүтү ыыр буоллахпытына, букатын да Гиннесс кинигэтигэр киириэн сөптөөх “ситиһии” дии. Оччотугар үүт ыаһыныгар эмиэ докумуон түһэрсэн, оһуокайга, кымыс иһиитигэр курдук, рекорд кинигэтигэр киирсэн көрүөххэ сөп курдук.
Урут мин ынаҕы ыы барбакка ньирэйин кытта ыытан кэбиһэллэрин бэркиһиир этим. Онтум, ааҕан көрбүтүм, барыстаах курдук эбит. Х-р, биир ынахтан күөх суоҕар ыйга 180 кг үүтү туттардахха, 8100 солк. ылыаҥ этэ. Оттон ынах ньирэйин кытта көҥүл баран, 20 кг этинэн эбилиннэхтэринэ, онтулара 8-9 тыһ. солк. туруоҕа. Бэйэлэрэ төлөһүйэн, тупсан кэлэн, кырыымчык кыстыгы этэҥҥэ туоруохтара. Маны таһынан ыаллар, дьоҕус бааһынайдар идэһэ гынар субаттара сайыны быһа ынахтары (ийэлэрин) батыһан, дэриэбинэҕэ симиллибэттэр, мэччийэн, тупсан кэлэллэр. Оттон хаһаайка сүөһүтүн көҥүл ыытан баран, сынньанар, күүлэйдиир, сир астыыр кыахтанар. Эбэтэр хаһаайын атын сиргэ үлэлээн, харчыластаҕына, барыһырар эбит.
Маннык дьаһаныы барыта үүт тутуллар сыаната олус кыратыттан, ороскуотун саппатыттан тахсар. Урут биһиэхэ биир бааһынай сайынын ынаҕын ыабакка, итинник ыыталаан кэбиһэрэ. Онтун барыстаах диирэ. Кэлин төрүт да эһэн, аҥаардас сылгынан барбыта.
Холобур быһыытынан, оскуолаҕа үөрэнэр 3 оҕолоох, 10 ыанньыктаах, 30-ча сүөһүлээх орто саастаах бааһынай ыалы ылан көрүөҕүҥ. 10 ынахтарыттан 8-9 төрөөн, 15 т үүтү ыллахтарына, онтулара 675 тыһ. солк. туруоҕа. Оттон ыраас этэ 130 кг 9 тыһаҕастарын соҕотуопкаҕа киилэтин 400 солк. туттаран, 468 тыһ. солк. ылан, уопсайа 1 мөл. 143 тыһ. солк. киллэриниэхтэрин сөп. Сыл устата биир өрөбүл күнэ суох үлэлээн. Итинтэн оттуур-мастыыр ороскуоту, уматык сыанатын, дьиэлэрин сылытыыны, уот уонна араас нолуоктарын, үүт таһыытын ороскуотун, бэтэринээр төлөбүрүн уо.д.а. көҕүрэттэххэ, аһыылларыгар-таҥналларыгар хаалара 700 тыһ. солк. ордубата буолуо.
Ити ыалларыҥ ороскуота итинэн бүппэт. Х-р, 1,5 мөл. солк. саҥа МТЗ тыраахтар атыыластахтарына, 2 сылга илиигэ ылар үптэрэ тиийэрэ саарбах. Онно эбии кыра кытай тыраахтарын, от охсор-мунньар ылыннахтарына – эмиэ биир сыллаах, УАЗ «микро» эбэтэр сэнэх омук массыынатын атыыластахтарына – өссө 1 сыллаах харчылара олоччу барарыгар тиийэр. Аны туран, 700-800 тыһ. аныгы матырыйаалтан саҥа хотон тутуннахтарына, эмиэ биир сыл тугу да аһаабакка, таҥныбакка олороллоругар тиийэр курдуктар. Бу мантыларын баантан кирэдьиит ылан булунар түгэннэригэр бырыһыаныгар балай эмэ ордук үбү төлүүллэр. Сымыйа, омун дуо?
Быһата, үүт-эт билиҥҥи тутуллар сыанатыгар аҥаардас сүөһү ииттэн аһыыр аскын да булунарыҥ саарбах. Ол иһин дьон сүөһү иитиититтэн тэйэр.
Ол эрээри кэтэх ыаллар, бааһынайдар, КПлар син сүөһү көрөн, ииттэн олороллор. Хайдах? Кэтэхтэр атын, хамнастаах үлэлээхтэр, биэнсийэлээхтэр. КПлар үлэһиттэрэ эмиэ кэтэх хаһаайыстыбалаах, эбии дохуоттаах буолан олороллор. Оттон ыал бааһынайтан биирдэрэ – бүддьүөккэ үлэлээн, оҕолорун босуобуйатын, кырдьаҕастар – биэнсийэлэрин эбинэн, сорох оту-маһы таһыы өҥөтүн оҥорон, эбии киллэринэн олороллоро – сымыйа буолбатах. Х-р, улууспут үгүс пиэрмэрин ойоҕо оскуола дириэктэрэ, учуутал, иитээччи курдук атын, хамнастаах үлэлээх буолан эрэ, баччааҥҥа диэри эстибэккэ кэллилэр.
Өссө лаппыйан хатылыыбын: тутуллар үүт – 45 солк., эт – 400 солк. сыаналааҕын тухары биир да КП, пиэрмэр ситиһиилээхтик үлэлиир, барыс аахсар кыаҕа суох. Кинилэр күн баччатыгар диэри эстибэккэ, үлэлии олорор төрүөттэрэ – кинилэри сыллата кэриэтэ кээмэйэ, көрүҥэ уларыйа сылдьар субсидиялар уһун тыынныыллар. Бу субсидиялар туһалаахтарын иһин, биир өттүттэн таҥнары тардар, буортулуур түгэннэрэ суох буолбатах диэн өйдөбүлгэ кэллим. Ол туһунан салгыы суруйуом.
Т/х оҥорон таһаарар баалабай бородууксуйатын 70 %-на үүттэн, эттэн киирэр дииллэр. Итинтэн, кырата, 50 %-на үүттэн киирэр. О.э. сүрүн дохуот үүттэн ылылларын быһыытынан, үүт тутуллар сыаната быһаарар оруоллаах. Биһиэхэ өрөспүүбүлүкэ биир ынаҕыттан ылыллар үүтү икки бүк үрдэтэн, үүт бэйэҕэ турар сыанатын 2 төгүл аччатан көрдөрөр быһыылаахтар. Хас да сыллааҕыта АЛРОСА «Новай» сопхуоһугар кг үүт бэйэҕэ турар сыаната 117 солк. тиийэр диэбиттэрин ааҕан, истэн турабын. Ол чахчы буолуо. Оттон биһиэхэ, ону тэҥэ аттынааҕы Сунтаарга – 45 солк.
Хомойорум диэн, Саха сиригэр үүт дьиҥ бэйэҕэ турар сыанатын ааҕан таһаарар биир да тэрилтэ, учуонай, экэнэмиис суох быһыылаах. 10-ча сыллааҕыта ТХМ үүт бэйэҕэ турар сыанатын аахтара Москуба биир институтугар 7 (!) мөл. солк. төлөөбүт этэ. Бэйэбит дьоммут оччо сатаан аахпаттара буолуо дуо? 2004 с. сэттэ сыл устата үүт субсидията 17,5 солк. эбиллибэккэ турбута. Оччолорго л. сэлээркэ 30 солк. этэ. Ити кэмҥэ сүөһү биллэ аҕыйаабыта.
Ил Түмэн кэккэ дьокутаата 2 төгүл үрдэтэри туруорсубуттарын үгүстэрэ утары куоластаан, ылымматахтара. Оттон үүт сыаната үрдээбэтин тухары таҥнары түһүү тохтуура саарбах.
Үүт сыанатын хайдах үрдэтиэххэ?
Билигин үөһээҥҥи тустаах тэрилтэлэргэ ынах төбөтүн аайы 50-60 тыһ. солк. анаан баран, үүт субсидиятын суох оҥоруохха диэн туруорсуу баара иһиллэр. Ол оннугар ыабыт үүттэрин ынахтаах дьон бэйэлэрэ астаан (астатан) батардыннар дииллэр эбит. Маннык дьаһаныы үчүгэй суоллаах-иистээх, элбэх нэһилиэнньэлээх куораттар, улуустар кииннэрин аттыгар олорооччуларга ордук буолуон сөп. Х-р, билигин 1 т үүтү 45 тыһ. солк. туталлар. Ол тохтоон, кинилэр ынахтарын төбөтүн аайы 50 тыһ. солк. ылан баран, 1 т үүтү ыан, киилэтин 70 солк. батаран, уопсайа 120 тыһ. ылар кыахтаах. Ордугун бэйэтэ иһиэ, туттуо. Көрдөххө, үчүгэй курдук.
Ол эрээри баар сүөһү үгүс өттүн көрөр-истэр, суола-ииһэ мөлтөх, ыраах сиргэ олорор, билигин киилэтин 45 солк. тутулларын кыра диэн, күһүҥҥү өттүгэр ынахтарын ыытан кэбиһэр дьон, үүттэрин туттарар кыахтара суох буолан, субсидията сотуллан, киилэтэ 10 солк. эрэ буолбут үүттэрин төрүт туттарыахтара суоҕа. Дьиэлэригэр сэппэрээтэрдээн, арыылаан өнүйбэттэр. Үүт туттарыллыбат буолла да, соҕотуопка тэрилтэлэрэ эстибитинэн барыахтара. Оччотугар ынаҕа суох дьон үрүҥ астан олох да мэлийэрбитигэр тиийэбит. Бу этии иккис сүрүн итэҕэһэ – сүөһү боруодатын тупсарыы тохтууругар, племүлэ эстэригэр тиэрдиэҕэ. Ким үүтүн 10-нуу солк. туттарыам этэ диэн боруода ынаҕы иитэ сатыай? Ол оннугар тыһы борооскуну саптара-саптара, тыһаҕас ынаҕын бырылаччы ииппитэ, сайыннары ыытан кэбиспитэ быдан барыстаах буоллаҕа.
Онон биир бэйэм кг үүт тутуллар сыанатын 5 солк. үрдэтэн, 50 солк. гыныахха диэн этиилээхпин. Оччотугар 76 тыһ. т. тутуллар үүккэ 380 мөл. солк. эбии наада. Ону таһынан кэтэх ыал ынаҕын аайы 10-нуу тыһ. солк. биэриэххэ. Кинилэргэ, быһа холоон, 38 тыһ. ынах баар буоллаҕына, 380 мөл. солк. эбии ирдэнэр. КПларга, пиэрмэрдэргэ 44 тыһ. ынах иитиллэр буолуон сөп. Олортон үбүнэн чэбдигирдии бырагырааматыгар хапсар (кинилэргэ ынах баһыгар 20 тыһ. солк. төлөнөр) КПларга 6-тыһ. ынах баар буолуо диэтэххэ, хаалбыт 38 тыһ. ынахха эмиэ 20-лии тыһ. биэриэххэ. Онно 760 мөл. солк. барыа. О.э., барыта холбоон, 1,52 млрд солк. эбии үбүлээһин наада. Кириисис кэмигэр итини хантан булаары диэххит. Ону баара, көрүллэр үбү олус улаатыннарбакка да, иһиттэн булуохха сөп. Бу туһунан – кэлэр сырыыга.
Уйбаан Пономарев, Чурапчы
