Хаартыскаҕа көстөр хайалаах Памир уолаттара саха сыһыытыгар, хатыҥнаах чараҥар төһө үчүгэйдик көстөллөрүй? Бу ханна эрэ ыраах улууска буолбатах, Дьокуускай аттыгар, Маҕан сэлиэнньэтиттэн 23 биэрэстэлээх Уулаах диэн сиргэ сылдьаахтыыллар. Ити сиилээн этиллибэт, муҥнаахтар хамнас да ылбакка сылдьаллар үһү. Онон аанньа буолуо дуо? Наһаа абырана, уойа-тото сылдьаллара көстүбэт.
Эрэдээксийэҕэ биллэр уопсастыбаннай деятель, СӨ Геологияҕа госкэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлии сылдьыбыт Николай Кириллин “Сахаплемхолбоһук” сүөһүлэрин дьаһайдыннар диэн суһал сигнал киллэрдэ. Киниэхэ аҕыйах хонуктааҕыта отонньуттар ““Сахаплемхолбоһук” бостуук таджиктара “эн Хатыҥ Сыһыы диэн сылгы аһатаары күрүөлээбит сиргэр элбэх сүөһүнү хаайан туруораллар” диэн тыллаабыттар. Ол иһин Уулаахха балаҕан ыйын 9 күнүгэр анаан-минээн тахсан, ол таджиктары булбут. Ону маннык кэпсээтэ:
- Ити видеоҕа, хаартыскаҕа көстөр маҥан бытыктааҕа, арыый аҕа саастааҕа Мирзоев диэн, иккиһэ Норов Аликпын диэтэ. Мирзоев “Сахаплемхолбоһукка ” икки сыл үлэлиибин диир. Ыам ыйыгар 321 субай сүөһүнү таһаарбыттар. Совхоз саҕана манна мэччирэҥ кыра диэн 150 субай сүөһүнү эрэ сайылаталлара. Урут уотурба да баарыгар уотуллар сүөһүнү 2-3 сиринэн тарҕатан маныыллара. Сүөһүлэрэ астара тиийбэккэ сайыны быһа атах-былай баралларын таджиктар сатыы эккирэтэртэн ордубатахтар. Аттарын сатаан мииммэккэ куоттарбыттарын Маҕантан сылгыһыт тахсан туппут. Хамнастара төһөтүн билбэттэр, биригэдьиир билэр үһү. Бүгүн 53 сүөһүбүт суох дииллэр, манна баар сүөһүбүтүн быраҕан көрдүү барар кыахпыт суох, онон эбии дьон тахсарын күүтэбит дэһэллэр. Таджиктары кытта кэлбит сахалар үлэлиир усулуобуйаларын сөбүлээбэккэ, хамнастарын төлөөбөккөлөр барбыттар. Мирзоевтаах барбыттара буоллар, бу сүөһүлэр эһэ-бөрө аһа буолбуттара ыраатыах эбит. 1980-с сылларга “Маҕан” сопхуоска Н.П. Иванов диэн куорат т/х управлениетын начальнигынан үлэлии сылдьыбыт кэлии дириэктэр Умсаннаах диэн эмиэ кыараҕас сиргэ элбэх сүөһүнү мунньан хоргутан өлөрө сыспыта. Сүөһүлэрэ ыйааһыннара эбиллибэккэ дэлби ыран киирбиттэрэ. Онно олохтоох специалистар этэн көрбүттэрин, "мин Арассыыйа үтүөлээх зоотехнигабын дуу, эһиги дуу" диэн саба саҥартаабыт этэ.
Мин С.С. Охлопковы баарына “Прасковья Павловна Федорова эн сиргиттэн икки төгүл ыраах сиргэ ыйга иккитэ бэйэтэ тахсан көрөр этэ, специалистар нэдиэлэ аайы сылдьаллара, эһиги тоҕо биирдэ эмэ тахсыбаккытый” диэн куруук саҥарар этим. “Племнэр” сүөһүнү ыйаабат буолбуттара ыраатта, тыыннаах киирдэхтэринэ баһыыба. Маҕаннар “Сахаплемхолбоһук” салалтата дьонноругар, сүөһүлэригэр сыһыаныттан сөҕө сылдьаллар, бары "шок" ылбыппыт ыраатта. 1980 сылларга өссө өҥ этэ, билигин кураан буолан уулуур сирдэрэ да аҕыйаабыт, бадараан эрэ чөҥөйө сытар. Эһиил олох да уулатар сир суох буолсу. Дьонноро туох ууну иһэллэрэ буолла, сопхуос саҕана үрэхтэн тракторынан баһаллара. Маннык көстүү бу билиҥҥи, бил баһыттан сытыйар дииллэринии, саха тойонноох тэрилтэлэргэ үгүстүк көстөр буолла.
Бүддьүөттэн үбүлэнэн олорор “Сахаплемхолбоһук” урукку салалтата 3-4 саханы булан дьоһуннаах усулуобуйа тэрийэн үлэлэппэккэ таджиктары таһааран субай сүөһүнү бостууктата сылдьара бу туох үлүгэрэй? Бу тэрилтэни соторутааҥҥа диэри ТХМ миниистирин солбуйааччынан үлэлии сылдьыбыт Попов Н.Н. хас да сыл салайан олорбута. Таджиктар дойдуларыгар да сүөһүнү көрбөттөр эбит, онно узбектар көрөллөрүн илэ хараҕынан көрөн кэлбит киһи бу саас кэпсээбитэ. Итинник үлэлии олорор тойоттор баалларын тухары "Өрөгөйгө" миитиннээн миграннары кыайбаккын.
2008 с. манна кэлии байыаннайдар сири ылаары гыммыттарыгар тыа сирдэрин, Охлопковы 3-4 сыл агитациялаан, МИЗОнан бэрдэрбитим. Хомойуох иһин, "племнэр" өҥ сири туһанан билиҥҥэ диэри өрүттүбэтилэр. С.С. Охлопковы сатаан дьаһаммаккыт диэн мөхтөхпүнэ “эн дойдугар саха ынаҕын маҥыраттым” диэн куотунар этэ. Оччолорго да дьонноругар хамнас төлөөбөккө эрэйдиир этилэр. Билигин да оннук, ол иһин олохтоохтор, сахалар буолумматтар. Мин 13 саастаахпар мантан өссө ыраах сиргэ 150 субай сүөһүгэ иккиэ буолан бостууктаан турабын. Ый аайы тахсан ыйыыллар этэ, сууккаҕа 600-800 гр эбиллэрэ. Билигин оннук сыһыан суох. Былырыын 3 сүөһүлэрэ сэтинньи 10-гар дылы сылдьыбыттарын биһиги тыллаабыппытыгар тахсан ылбыттара, - диэн чахчы саха киһитин сөхтөрөр, туораттан саатан барар кэпсээни кэпсээтэ.
Кириллин сыһыытыгар сүөһүнү хаайбыттарын Мирзоев билинэр эбит. Сүппүт ынахтарын булан баран салгыы көрдүү бараары хаайбыт. Николай Дмитриевич “сылгы аһатар сирбин мэлиппит ороскуоппун ирдээн сууттаһарым дуу” диир.
Н.Н. Попов ТХМ үлэлии сылдьан “единэй заготовитель” систиэмэтин үүтүн харчытын “по факту” эрэ төлүүбүн дииринэн тыа дьонугар умнулла илигэ чахчы. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ т/х харчытын дьаһайа олорбут киһи кыра тэрилтэни хайдах сатаан салайбатаҕай диэх курдук. Инньэ гынан, соторутааҕыта “Сахаплемхолбоһук” салалтатын уларыттылар. Саҥа салайааччы ити инники салалта үөскэппит иэдээннээх балаһыанньатын көннөрүөхтээх. 300 тахса сүөһүнү кыра сиргэ мунньан уотар оннугар ырыарар букатын сыыһа дьаһал. Дьиҥэр, “Сахаплемхолбоһук” Маҕан олохтоохторун итэҕэллэрин төннөрөн үлэлиирэ дьиҥнээхтии кэскиллээх буолуох этэ. Уонунан сылларга эппиэтинэс суоҕа маннык ыһыллыыга, саха саатар балаһыанньатыгар тиэрдибитэ көнүөхтээх.
Владимир Степанов.
