2018 сыллаахха саха экэниэмикэтин сүрүн саҥа көстүүтэ - сырье экэниэмикэтиттэн сырьета суохха көһүү буолбута. Экэниэмикэ бэлиитикэтин саҥа көрүҥүн туһунан Ил Дархан Айсен Николаев 2019 сыллаахха араас өрүттээх дуогабардар түһэрсиллибит “Умный город: комфортная среда для жизни” форумҥа биллэрбитэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ экэниэмикэ бэлиитикэтигэр ити сүрүн уларыйыы быһыытынан ылыныллар. Онуоха бырамыысыланнас экэниэмикэтэ тирэҕирэр төрүөттэринэн глобальнай ырыынакка күрэстэһэр кыахтаах экэниэмикэ төрүт салааларын сайыннарыы буолуохтаах. Оннук сүрүн тирэхтэртэн биирдэстэрэ - АЛРОСА”АХ буолар. Кини Арассыыйа минеральнай-сырьевой кыаҕар алмаас саппааһын 82 бырыһыанын ылар.
Сырьета суох таска таһаарыы (экспорт) — Саха сирин экэниэмикэҕэ бэлиитикэтин сүрүн хайысхата буолуохтаах. Итини ситиһэргэ элбэх үлэ ыытыллыахтаах. Ол быыһыгар бары салааҕа үлэлиир ньымалар, хайысхалар саҥардыллаллара эмиэ хайаан да ирдэниллэр. Хас да уонунан сыллар анараа өттүлэригэр курдук, Саха сирин экэниэмикэтин иннигэр билигин даҕаны саҥаны киллэрии соруга турар. Онуоха олохтоох инфраструктураны сайыннарыы уонна инбэстииссийэни угуу улахан суолталаах. Итиннэ оҥорон таһаарыы эйгэтэ эрэ буолбакка, атыы-тутуу, өҥөлөр, үөрэх уонна билим киирэллэр. Итилэр каадыры уонна инновацияны быһаарар салаалар буоланнар, сайдыыны тэтимирдэр оруоллаахтар. Маныаха бүддьүөт туруктаах, толкуйдаммыт буолуон наада. Онуоха АЛРОСА эрэгийиэн экэниэмикэтигэр сүҥкэҥ суолталаах хампаанньа буолар. 2018 сыл түмүгүнэн кини нолуога уонна нолуогу таһынан өрөспүүбүлүкэҕэ киллэрбит үбэ эрэгийиэн бүддьүөтүн 40 бырыһыанын ылар. Ааспыт сылга хампаанньа өрөспүүбүлүкэҕэ барыта холбоон 78,2 миллиард солкуобайы биэрбитэ. АЛРОСА — социальнай өттүнэн эппиэтинэстээх тэрилтэ буоларын быһыытынан, кини өйөбүлэ нолуок уонна дивиденд эрэ буолбатах. Олору таһынан, социальнай эйгэҕэ үгүс, ураты суолталаах барыллар олоххо киириилэрин эмиэ үбүлүүр. Ол курдук, АЛРОСА СӨ “Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата” тэрилтэҕэ үбү инбэстииссийэлиир. Холобур, ол үбүнэн Саха сирин улуустарыгар тыын суолталаах тутуулар - балыыһалар, мэдиссиинэ пууннара, оскуолалар, успуорт комплекстара, култуура дьиэлэрэ, оҕо уонна успуорт эбийиэктэрэ тутуллаллар. Ону таһынан, АЛРОСА успуорт улахан тэрээһиннэригэр федерациялары кытта ыкса үлэлэһэн, сүрүн үбүлээччи быһыытынан кыттар, бэйэтин социальнай, култуурунай уонна экологическэй бырагыраамаларын, бырайыактарын олоххо киллэрэр. Ол бырагыраамалартан биирдэстэрэ “2019-2024 сылларга Бүлүү бөлөх улуустарга уунан хааччыйыы тиһигин сайыннарыы” бырагыраама буолар.
Сүрүн баай — дьон
АЛРОСА өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр суолтата сүҥкэҥ. Дьон өйүгэр –санаатыгар Саха сирэ уонна алмаас арахсыспат ситимнээхтэр. Туора дьон Саха сирин туһунан аан бастакынан итинник өйдөбүллээхтэр. Ол эрээри, ханна да буоларын курдук, саамай сүрүн баай – дьон буолар. Хампаанньа өрөспүүбүлүкэ иһигэр 32 тыһыынча үлэһиттээх. Ити – эрэгийиэн сорох атын секторын үлэһитин ахсаанын баһыйар сыыппара. Ону таһынан, алмааһы хостуур хампаанньа күүстээх өрүттэриттэн биирдэстэрэ -- кини тэхиниичэскэй таһыма буолар. Хайа идэлэрэ сыаналанар уонна үрдүк хамнастаах идэлэргэ киирсэллэр. Маныаха АЛРОСА “”Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” национальнай бырайыак лиидэрэ буолар. Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин кыһалара хайа бырамыысыланнаһыгар анаан орто, орто-профессиональнай уонна үрдүк үөрэх исписэлиистэрин бэлэмнииллэр. Каадыры бэлэмнээһиҥҥэ АЛРОСА Каадыры бэлэмниир киинин таһынан “Аргыс” настаабынньыктааһын бырайыагар сыһыарыллыбыт уопуттаах исписэлиистэр үлэлэһэллэр. Сэбиэскэй кэмҥэ курдук, настаабынньыктааһын алмааһы хостуур тэрилтэҕэ сүрүн оруоллаах.
Ыарахан кэмҥэ суолталаах өйөбүл
Ааспыт сыл иккис аҥаарыгар алмаас-бирилийээн салаатыгар үлэ-хамнас, эргиэн уустугура сылдьыбыта. Алмааһы таска таһаарыы эйгэтигэр кэккэ ыарахаттар үөскээбиттэрэ эрээри, үүммүт сыл саҥатыгар балаһыанньа тупсубута, сиэктэр уонна ырыынак сэргэхсийбиттэрэ. Ол гынан баран, биир кыһалҕаны иккис кыһалҕа - хоруона хамсыга (коронавирус) солбуйда. Ити иннинэ сүрүн оруолу оонньообут Кытай уонна Гонконг ырыынактара сыыйа-баайа сабыллыбыттара, аан дойду бүттүүнүн экэниэмикэтэ түһэр аакка барбыта. Ол түмүгэр алмааска уонна бирилийээҥҥэ наадыйыы аччаабыта. Ол эрээри тохтобул кэмигэр хампаанньа бэйэтин саппааһын хаҥатыыга үлэлиир кыахтаах. Бу кэмҥэ болҕомто барыта Кытайга ууруллар. Биллэрин курдук, онно харантыын бүтэн, олох оннугар түһэн эрэр.
Ыарахан түгэҥҥэ хампаанньа судаарыстыбаттан көмө көрдүүр кыахтаах. Алмаас хампаанньатыгар ыарахан балаһыанньа үөскээтэҕинэ, сокуон быһыытынан, бырабыыталыстыбаттан субсидия, кирэдьииккэ чэпчэтии көрүллүөн сөп. Ити барыта систиэмэни олохтуур тэрилтэлэр испииһэктэригэр киирииттэн тутулуктаах. АЛРОСА 2008 сыллаахха аан дойду үрдүнэн экэниэмикэ кириисиһэ буолбутугар, Арассыыйа хампаанньалара хайа да өттүттэн өйөбүлэ суох хаалбыттарыгар, Арассыыйа Үпкэ министиэристибэтэ анааһынынан ити испииһэккэ киирбитэ. Ол кэмҥэ бырабыыталыстыба уонна хампаанньа ыыппыт үлэлэрэ үтүө түмүктээх буолбуттара. Этэн аһарбыппыт курдук, испииһэккэ киирии субсидия ыларга уонна да атын көмөҕө быраабы биэрэр. Итиннэ АЛРОСА Саха сирин бүддьүөтүн биир сүрүн түрүөтэ буолара улахан суолталаах.
Ол эрээри билиҥҥитэ чопчу биллэ илик. Субсидияҕа уонна кирэдьииккэ киирии наадата да суох буолуон сөп. Холобур, 2008 сыллаахха алмаас хампаанньата Арассыыйа Сыаналаах таастарын харайар, таһаарар уонна туһаннарар судаарыстыбаннай пуонда тэрилтэтин кытта («Государственное учреждение по формированию Государственного фонда драгоценных металлов и драгоценных камней Российской Федерации, хранению, отпуску и использованию драгоценных металлов и драгоценных камней при Министерстве финансов Российской Федерации») дуогабардаһан, көмө атын көрүҥүнэн туһанан турардаах. Оччолорго судаарыстыба тэрилтэтэ – Гохран АЛРОСА алмааһын 1 миллиард дуолларга атыыласпыта. Салгыы бырабыыталыстыба ити үбү олус сатабыллаахтык туһаҕа таһаарбыта: таастар үчүгэй сыанаҕа атыыламмыттара. Инньэ гынан, ким да ытыһын соттубатаҕа. Ол эрээри бүгүн Арассыыйа иһинээҕи, тас да ырыынактартан элбэх тутулуктаах. Арай биир чопчу биллэр: Саха сирин бүддьүөтүгэр дивиденнэри аҕалар алмааһы хостооһуну төһө кыалларынан харыстыыр наадалаах.
Саха сирин экэниэмикэтин сүрүн туруга
Урукку “Якуталмаз” 28 сыл иһигэр улаханнык уларыйда. Хаһан эрэ тэхиньиичэскэй өттүнэн билиилээх, «национальнай чөмпүйүөнтэн” АЛРОСА аан дойдуга биллэр, тэтимнээхтик сайдар хампаанньаҕа тиийэ үүннэ. Күн бүгүн De Beers, Rio Tinto, Dominion Diamond Corporation, Lucara Diamond Corporation, Petra Diamonds Ltd и Gem Diamonds Ltd курдук бөдөҥ аан дойду алмааска хампаанньаларын кытта биир таһымҥа таҕыста. Хаһан эрэ билиҥҥи Мииринэй куорат турар сиригэр балаакка куораттан үүммүт хампаанньа 2015 сыллаахха Алмааһы оҥорооччулар ассоциацияларыгар бигэтик киирбитэ. Билигин аан дойду үрдүгэр, сорох сорохтор бэйэлэрэ да алмаас хантан төрүттээҕин чопчу билбэккэ, элбэх киһи Саха сиригэр хостоммут күндү таастаах киэргэли кэтэн, симэнэн эрдэҕэ.
Бүгүн АЛРОСА алмаас ырыынагар инники күөҥҥэ сылдьар, бастыҥ тэрилтэлэр ахсааннарыгар киирсэр. Хостооһуҥҥа, батарыыга бастыҥ буоларын таһынан, Саха сирин экэниэмикэтин сүрүн “локомотивын” быһыытынан сыаналанар. Хампаанньа билигин алмааһы хостооһун эйгэтигэр аан дойду улахан лиидэрдэрин ахсааныгар киирсэр. Хоруона хамсыга үөскэппит кириисиһэ хаһан эрэ түмүктэниэ. Оччоҕуна алмааһы хостооһун Саха сирин экэниэмикэтигэр сүрүн оруолун чөлүгэр түһэриэ.
