Ааспыт нэдиэлэҕэ “Өлүөнэ кулуубун” уочараттаах мунньаҕа буолан ааста. Бу сырыыга көрсүһээччилэр хоруона хамсыгын кэннэ Уһук Илин сайдыытын боппуруостарын дьүүллэстилэр.

Мунньаҕы Ил Дархан Айсен Николаев саҕалаата. Ол курдук, онлайн форматынан ыытыллыбыт “Экэниэмикэ уонна биисинэс” сиэксийэтигэр эспиэрдэр хамсык кэннэ кириисистэн тахсыы суолларын кэпсэттилэр. Дьоҕус уонна улахан биисинэс бэрэстэбиитэллэрэ кэлиҥҥи кэмҥэ бородууксуйаҕа уонна өҥөҕө наадыйыы аҕыйаабытын бэлиэтииллэр. Ол гынан баран, балаһыанньа эһиилгиттэн оннун буолуо диэн сыаналыыллар. Бу уустук быһыыга-майгыга Саха сирин экэниэмикэтин тумус тэрилтэтэ – АЛРОСА аахсыйалаах хампаанньа хайдах үлэлии-хамсыы, дьаһанан олорорун туһунан бүгүҥҥү матырыйаалбытыттан билсиҥ.

“Өлүөнэ кулууба” – 2019 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев көҕүлээһининэн тэриллибит кэпсэтэр, дьүүллэһэр, ырытар түһүлгэ. Бу сырыыга көрсүһүү аан бастакытын онлайн-форматынан тэрилиннэ. Уһун Илин эрэгийиэнин хас даҕаны баһылыга кыттыылаах кулууп пленарнай мунньаҕа “COVID кэмигэр уонна кэнниттэн олох: туохха үөрэннибит” диэн тиэмэҕэ ананна.

Бу иннинэ “Өлүөнэ кулуубун” пленарнай мунньаҕар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев эрэгийиэҥҥэ экэнэмиичэскэй быһыы-майгы этэҥҥэ буоларын, оннун буларын туһугар анал былааны оҥоһуллубутун туһунан эппитэ.

“Кириисис барыбытыгар дьайда. Ол иһигэр бүддьүөппүтүн толорор сүрүн тэрилтэбитигэр – АЛРОСА-ҕа. Ол эрээри куһаҕан үчүгэйдээх дииллэр. “Газпром” хампаанньа быйылгыттан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр төлөбүрүн 8 млрд солкуобайынан элбэтэрин ситистибит. Урут ити харчы 200-300 мөл. солк. буолара. Дойду салалтата өссө биирдэ Арассыыйа Гохрана алмааһы атыылаһарын курдук быһаарыыны ылыныа диэн эрэнэбит”, – диэтэ Айсен Николаев.

Ил Дархан этэринэн, улахан бырайыактар олоххо киириилэрэ уонна биисинэһи өйүүр миэрэлэрэ ылыныллыбыттара 2021 сылга Саха сирин экэниэмикэтин сайдыытыгар саҥа суоллары тобулуохтаах. Ол курдук, хайа уруудатын сиэктэригэр, чуолаан алмаас бырамыысыланнаһыгар, кириисис туох содуллаах буолуон сөбүн быһаарбыттар. Ону тэҥэ эрэгийиэн бырабыыталыстыбата өрөспүүбүлүкэҕэ уонна дойдуга алмаас салаата салгыы сайдарын, тас дойдуга атыыланар кыаҕын тутан хаалар туһугар ылыммыт миэрэлэри кэлимник ырыппыт.

Саха сирин олоҕор уонна хампаанньа үлэһиттэригэр оруола

Саха сирин экэниэмикэтин тумус тэрилтэтэ – АЛРОСА өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн толорууга тутаах оруоллаах. Ол курдук, хампаанньа төлүүр дивиденэ, нолуога уонна нолуоктан атын усунуоһа өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуоттаах чааһын 40 %-нын ылар. Ол харчы көмөтүнэн үгүс социальнай бырайыак олоххо киирэрин туһунан хаһыаппыт балаһаларыгар урут суруйан турабыт.

АЛРОСА аахсыйалаах хампаанньа аан дойду ырыынагар үлэлиир. Онон, биллэн турар, ырыынак халбаҥнааһына хампаанньаны тумнан ааһыан сатаммат. 2019 сыллаахха хас даҕаны көһүтүллүбэтэх фактор тэҥинэн дьайан, быһыы-майгы ордук уустугурбута. Ол түмүгэр алмаас салаата кэлиҥҥи 25 сылга хаһааҥҥытааҕар да оҕустарбыта. Аны туран, 2020 сыл алмаастаах хампаанньаҕа эрэ буолбакка, бүтүн аан дойдуга соһуччу “бэлэҕи” оҥордо – хоруона хамсыга турда. Онон ааспыт икки сыл түмүгүнэн АЛРОСА барыһа кыччаата. Ол, биллэн турар, хампаанньа үпкэ-харчыга көрдөрүүтүгэр кырата суохтук дьайда. Ол эрээри балаһыанньа төһө да уустугурбутун иһин, хампаанньа өрөспүүбүлүкэ иннигэр ылыммыт үпкэ-харчыга уонна социальнай эйгэҕэ эбэһээтэлистибэлэрин толоро олорор. Хампаанньа салалта дивиденд каникулун туһунан боппуруоһу көрбөтөҕө, биирдиилээн улуус уонна өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ылыммыт социальнай бырагыраамаларын салгыы олоххо киллэрэр. Оттон ол барыта өрөспүүбүлүкэ салгыы да эрэллээхтик, бөҕө тирэхтээхтик сайдыа диэн эрэли үөскэтэр.

“Алмаас бырамыысыланнаһа аан дойду үрдүнэн эмсэҕэлээтэ. Биллэн турар, кириисис кэмигэр дьон ыарахан сыаналааҕы атыылаһартан туттунар. Ол эрээри, холобур, Кытай номнуо атаҕар туран эрэр. Онон биһиги кэлэр сылтан балаһыанньа көнүө диэн суоттуубут. АЛРОСА-ҕа алмаас сырьетун саппааһа өссө да баар. Урукку курдук наадыйыы эмискэ үөскээтэҕинэ да, ону батарарга бэлэммит, -- диэн хампаанньа генеральнай дириэктэрэ уонна бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Сергей Иванов хамсык хампаанньа үлэтигэр-хамнаһыгар дьайыытын туһунан кэпсээтэ.

Даҕатан эттэххэ, мэдиссиинэ өҥөтүн тупсарыыга, үлэһиттэр олохторугар куттал суоһаабатын хааччыйыыга уонна баахта бөһүөлэктэригэр саньытаарынай-эпидемиологическай тэрээһиннэри ыытыыга хампаанньа 500 мөл. тахса солкуобайы ороскуоттаата.

“Дьон доруобуйата уонна кини олоҕор куттал суоһаабата – сүрүн сорукпут. Биһиги федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи былаастар COVID-19 ыарыы тарҕамматын туһугар ылынар быһаарыыларын биир-биэс тыла суох өйүүбүт, -- диэн АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов өссө хоруона хамсыга саҥа туруутун саҕана эппитэ. – Хамсык тарҕаныыта уонна аан дойду үрдүнэн ону бохсорго туһуламмыт быһаарыылар бүттүүн өйдөммөт быһыыны-майгыны үөскэтэллэр. Маннык кэмҥэ биһиги үлэһиттэрбитин, килийиэннэрбитин уонна үлэлиир эрэгийиэммит олохтоохторун харыстыыр туһугар бары кыаллары оҥоробут”.

Сыыппараҕа киирии

Хампаанньа хамсыгынан сибээстээн, араас сынаарыйы үөрэтэн-тургутан көрдө. Тоҕо диэтэххэ, балаһанньаны билгэлиир олус уустук. Ол эрээри хамсык экэниэмикэҕэ, ол иһигэр алмаас-бирилийээн ырыынагар, бүтүүн дьайбыта өйдөнөр. Алмаас-бирилийээн бородууксуйатын атыыта ыам ыйыгар 2020 сыл тохсунньутун кытта тэҥнээтэххэ, 10 төгүл курдук түстэ. Онон быһыы-майгы араастаан салаллыан сөп. Ол иһин хампаанньа өр кэм устата бииргэ үлэлэһэн кэлбит килийиэннэригэр үөскээбит быһыынан-майгынан сибээстээн, кулун тутарга хантараак быһыытынан булгуччу атыылаһыллыахтаах лимити 50 %-ҥа тиийэ түһэрдэ уонна ордубут сороҕун (10 %-ҥа диэри) ыам ыйа бүтүөр диэри атыылаһалларыгар уурда. Ону таһынан ханна даҕаны айан-сырыы харгыстаммытынан, АЛРОСА анал кээмэйдээх (10,8 караттан саҕалаан) алмааһы атыылыыр онлайн-аукциону тэрийдэ.

“Төһө даҕаны муус устары кытта тэҥнээтэххэ ыам ыйыгар көрдөрүү арыый улааппытын иһин, күүтүллүбүтүн курдук, атыы кээмэйэ бэрт кыра буолла. АЛРОСА “price over volume” тосхолу салгыы тутуһар. Ол курдук, үлэлэрин саҥардыы сөргүтэн эрэр кырыылааччылар мунньуллубут сырьеларын уонна бэлэм бородууксуйаларын саппааһын аҕыйатарга кыах биэрэр. Ыам ыйыгар өр кэм устата бииргэ үлэлэһэ олорор килийиэннэрбитигэр, эмиэ муус устарга курдук, хантараак быһыытынан атыылаһыахтаах лимиттэрин кэлиҥҥигэ көһөр биэрдибит. Бэс ыйынааҕы сиэссийэ эмиэ оннук буолуоҕа. Ырыынагы “ыкпатахха-түүрбэтэххэ”, атыылаһыы уонна атыы баһыанньата түргэнник чөлүгэр түһүөхтээх. Биһиги сылыктыырбытынан, кырыылыыр сиэктэр атыылаһар кыаҕа III кыбаартал ортотуттан үрдээн барыахтаах.

Ааспыт сыллардааҕы кириисистэр уопуттара көрдөрөрүнэн, атыыга-тутууга болҕомтолоох сыһыан – ырыынагы чөлүгэр түһэрэр сүрүн мэхэньиисим. Бу курдук иннэ-кэннэ биллибэт быһыыга-майгыга олорон, бүгүн эрэ барыһырар туһугар бүтүн алмаас салаатыгар охсууну оҥорор сыыһата өйдөнөр. Ол иһин биһиги атыы-тутуу бэлиитикэтигэр өйдөөн-төйдөөн туран сыһыаннаһабыт уонна атыы-атыылаһыы балаансатын өйүүр туһугар баар кыаҕы барытын туһаныахпыт, кырыылыыр эйгэҕэ саппааһын таһыма этэҥҥэ буоларыгар кыһаллыахпыт”, -- диэн АЛРОСА генеральнай дириэктэрин солбуйааччыта Евгений Агуреев ыам ыйынааҕы атыы түмүгүн кэпсээтэ.

Хоруона хамсыгынан сибээстээн үөскээбит балаһыанньа, аан дойдуга барытыгар курдук, хампаанньа сыыппаралаах сиэрбиһин, ыраахтан үлэтин тупсарарга төһүү буолла. Ол курдук, хампаанньа ыам ыйыгар сыыппаралаах тиэндэри ыыппыта, табаарын арааһын элбэппитэ. Килийиэннэр туохха наадыйалларын ырытан көрөн баран, АЛРОСА уруккуттан үлэлэһэр атыылаһааччыларыгар 5-10 карат кээмэйдээх 800-тэн тахса сыыппараламмыт алмааһы атыылаан, сыыппаралаах атыылыыр платформатын тупсарбыта. Ол уопут хампаанньаҕа улахан туһалаах буолла.

Күн бүгүн АЛРОСА хас эмэ сылга тиийэр алмаас саппаастаах. Онон бу сылга оҥорон таһаарыы бырагырааматыгар уларытыылар киириэхтэрин уонна кэлэр сылга ахсааны аҕыйатар миэрэлэр ылыллыахтарын сөп. Ити хампаанньа алмааһы оҥорон таһаарыытын урукку өттүгэр биллэрдик аҕыйаппатаҕын кытта сибээстээх. Ол барыта хампаанньа инвестициялаах уонна кирэдьииттиир эриэйтинин үрдүк таһымҥа тутан хааларга төһүү буолла. Инвестициялыыр сообщество хампаанньа кирэдьииттиир хаачыстыбатын үрдүктүк сыаналаабыта, үп-харчы боппуруоһугар сиэрдээх бэлиитикэ ыытыллыбыта, хампаанньа алмаас бородууксуйатын ырыынагар биир бастыҥ көрдөрүүлээҕэ, корпоративнай салайыыта үрдүк таһымнааҕа, үлэҕэ-хамнаска аһаҕас бэлиитикэни ыытара – АЛРОСА 7 сылга болдьохтоон 500 мөл. АХШ дуоллара суумалаах Дьобуруопа облигацияларын таһаарарыгар сайаапкалары ситиһиилээхтик хомуйарыгар эбии күүс буолла. Купуон сыллааҕы ыстаапката 3,1 % диэн сыаналанна.

Хампаанньа салгыы ороскуотун сарбыйар, атыытын кээмэйин сыыйа улаатыннарар былааннаах. Оттон ол барыта аан дойдуга алмаас ырыынагын балаһыанньатыттан тутулуктаах. Билиҥҥитэ кыралаан үтүө хамсааһыннар тахсыталыах курдуктар. Ол курдук, Кытайга хоруона хамсыгынан сибээстээн бастакы кыбаарталга атыы-тутуу туруга биллэрдик түспүт буоллаҕына, муус устарга уонна ыам ыйыгар сөргүтүллэн эрэр. Ол эбэтэр, Кытай ыраанага хамсык кэннэ бастакынан атаҕар туран эрэр тутаах ырыынак буолла.

Аан дойду алмааһын 25 кэриҥэ, Арассыыйа алмааһын 90 %-нын хостуур АЛРОСА хампаанньа – публичнай хампаанньа. Кини аахсыйатын улахан аҥаарын, ол эбэтэр 66 %-нын, сыдаарыстыба бас билэр. Онтон аҥаара – 33 %-на – Саха Өрөспүүбүлүкэтин өлүүтэ. Ол өлүү 25 %-нын өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата, 8 %-нын Саха сирин алмаастаах провинциялара бас билэллэр. Арассыыйа Федерациятын аатыттан аахсыйа 33 %-нын Росимущество бас билэр. Аахсыйа 34 %-на көҥүл эргииргэ сылдьар.