Сахабыт сиригэр т/х салаатын салайыы “у семи нянек дитя без глазу” диэн нуучча өһүн хоһоонугар майгынныыр буолбута үйэ чиэппэрэ буолла. Тыа хаһаайыстыбатын хайдах салайары бары билэр курдуктар. Ордук биэнсийэҕэ олорор, үлэлээбэт өттө бассаабынан өйдөөҕүмсүйэн, арааһы куолулуур.
Оттон быһаччы үлэлии сылдьааччылар, бааһынай хаһаайыстыбалар (КФХ), ТХПК-лар үксүлэрэ үлэҕэ баттатан быһыылаах, ким да аһаҕас кэпсэтиигэ кыттыбат. Кинилэр киин сиргэ тардыспакка, бэйэлэрин дьиэ кэргэннэрин олоҕун т/х үлэтигэр толук ууран, өрөбүлэ, бырааһынньыга суох “тэрээһиннээх хаһаайыстыба” буолан үлэлии сылдьаллар. Көнөтүнэн судаарыстыбаҕа регистрацияланан, туруорар ирдэбиллэрин толорон, кыра да, улахан да буоллун, дохуоттарыттан нолуок төлүүргэ сөбүлэһэн үлэлииллэр. Бассаап дьоно кинилэри “кэтэх хаһаайыстыбаны” кытары тэҥнии сатыылларын арааһа, сөбүлээбэттэрэ буолуо. Ол эрээри, арааһа, билигин бассаабы “миинэ” сытар, т/х үлэлии сылдьыбыт, сытыы тыллаах, бочуоттаах, үтүөлээх, “бывшай кэллиэгэлэрин” айахтарыгар атын санаалаахтарын биллэрэн, киирэн биэриэхтэрин сэрэнэр курдуктар. Дьиҥэр, куттаммакка киирэн кэпсэтэллэрэ дьыалаҕа туһалыа этэ.
Сэбиэскэй ностальжи
Билигин бассаапка үгүстэр сэбиэскэй кэмнээҕи т/х холобур оҥостоллор. Оттон, доҕоттор, хайдах өйдөөбөккүт, ол кэмнэргэ кэтэх хаһаайыстыба көйгө оҕо этэ ээ. Ыалга 2 ынахтан ордук көҥүллэммэтэ, оттуурга сир көрүллүбэтэ. Звенолар хаалларбыт сирдэригэр оттообуккун, быалаан тутан, сорҕотун эрэ бэйэҕэр биэрэр этилэр. Сэбиэскэй былаас акаары буолбатах этэ. “Үлэни үллэстии” бириинсиптэрэ кэһилиннэҕинэ, “бардаак” буоларын бэркэ билэрэ. Хайа, доҕоор, кэтэҕиҥ кэмэ суох сайыннаҕына, сопхуоска ким үлэлиэ этэй, учуутал, быраас, атын тыа сирин интэлигиэннэрэ кэтэхтэригэр уччуйуохтарын сөбүн өйдүүрэ.
Аны туран, кэтэх сүөһү элбээтэҕинэ, оттуур сирбит балаансата кэһиллэр буоллаҕа. Оччоҕо сопхуос уопсай сүөһүтүн хантан оттоон сыл таһаарыа этэй?
Соторутааҕыта “Кыымҥа” 31 сүөһүлээх, 6 сылгылаах эдэр пиэрмэр Иннокентий Горохов сирэ суоҕун туһунан ыстатыйа тахсан, дьон соһуйуу бөҕө буолбута. Оттон Горохов курдуктар нэһилиэк, улуус аайы элбэхтэр ээ. Төһөлөөх эдэр дьон, итинник тыйыс сыһыантан кэлэйэн, т/х, сүөһүттэн тэйбитин эбэтэр итинник ыарахан усулуобуйаҕа киирэн биэриэн саллан, пиэрмэрдээбэтин айбыт таҥара бэйэтэ билэн эрдэҕэ. Бу майгы эмиэ “суорҕаны тардыалаһыы” содула.
Тэрээһиннээҕи атаҕастааһын
Тэрээһиннээхтэри, бааһынайдары улаханнык баттааһын бородууксуйа сыанатын кэтэҕи кытта биир гына тэҥнээһинтэн тахсыбыта. Этэргэ дылы, хайа акаары тэҥ сыанаҕа нолуок төлүү-төлүү тэрээһиннэнэ сылдьыаҕай? Ол түмүгэр сопхуос кэннэ бастаан утаа 4-5 тыһ. буолбут тэрээһиннээхтэртэн билигин 2,5 тыһ. курдуга хаалбыта дуу? Олор да үгүстэрэ субсидиянан сэмсэ биэрэллэригэр туохха эмэ тиксиэхпит диэн, эрэҥкэдийэн сылдьаахтаатахтара. Оттон ити сэмсэҕэ “шустрай” өттүлэрэ тиксэ сырыттахтара. Сорох статистиканан, 25-50 ынахтаахпын диэбит “начинающайдартан” 70-80% -ра итээн сылдьаллар диэн буолар. Инньэ гынан, Госдума сорох дьокутааттара т/х эрэбиисийэ ыытылларын ирдииллэр диэн иһиллэр.
Улахан алҕас көнүөхтээх
Бастатан туран, Ил Дархан этэрин курдук, т/х салайыы ньыматын тосту уларытыахха наада. Биһиги улахан алҕаспыт – т/х тэрилтэтин салайыы уонна т/х бүтүннүүтүн, норуот хаһаайыстыбатын салаатын быһыытынан, судаарыстыба салайыыта диэн өйдөбүллэр сирдээх халлаан курдук уратылаахтарын ситэ өйдөөбөппүт.
Оттон бүтүн салааны административнай эбэтэр систиэмэлээх ньымаларынан салайыы эмиэ тус-туһунан. Холобур, салааҕа ханнык эрэ хамсааһыны таһаарбыт курдук көстөөрү, сорох талыллыбыт тэрээһиннээхтэргэ граннары, субсидия араас көрүҥүн көрөллөр. Ити уонна атын кылгас кэмнээх бырагыраамалар, “дорожнай карталар” курдук административнай ньымалар систиэмэлээх ньыматтан букатын атыттар. Административнай ньыма саамай улахан итэҕэһэ – дьаһайааччы (салайааччы) уларыйдаҕын ахсын ньыма көрүҥэ уларыйа сылдьар. Ол иһин сайдыылаах дойдулар т/х өйүүргэ ити ньыматтан аккаастаммыттара үйэ буолла. Этэргэ дылы, “ким үчүгэй систиэмэлээх – ол инники сылдьар”. Онон өрөспүүбүлүкэ т/х уратыларын учуоттаан, аан дойду чулуу уопутугар тирэҕирэн, бэйэбит систиэмэбитин оҥостуохтаахпыт.
Иккиһинэн, судаарыстыбаннай систиэмэни олохтуур буоллахпытына, кэтэх диэн өйдөбүлтэн тэйиэхтээхпит. Систиэмэ – истигэн, салаллымтыа диэн өйдөбүлү сабаҕалыыр. Оттон кэтэх – “бэйэм бас билэбин, эн орооһума” диэн өйдөбүллээх. Ол иһин кэтэх – систиэмэҕэ сөп түбэспэт. Систиэмэ сүрүн сыала – судаарыстыба көмөтүнэн үлэ миэстэтин таһаарыы уонна ол үлэ сөптөөх дохуоттаах, социальнай өттүнэн харысхаллаах буоларын ситиһэр бэлиитикэни ыытыы. Оттон иккис улахан соруга (национальнай) – саха төрүт дьарыга кэхтибэт туругун хааччыйыы. Ол аата систиэмэ кэтэҕи суох гыныы боппуруоһун туруорбат. Манна судаарыстыба сүрүн сыала – ыал бэйэтин кыаҕын иһинэн, иллэҥ кэмигэр, судаарыстыбаҕа сигэммэккэ эрэ, аһары барбакка, нуорма иһинэн (дохуот да өттүнэн, сир да өттүнэн) бэйэтин көрүнэр кыаҕын биэрии. “Личное подсобное хозяйство – личная вещь, личная собственность” диэн этиигэ холоонноох. “Частная собственность” туһунан сокуонунан судаарыстыбаны кытары үллэстэн бас билии баар буолуохтаах. Ити сиргэ, дьиэҕэ, тырааныспарга уонна тэрийбит тэрилтэҥ дохуотуттан нолуок төлөөһүн буолар.
Үсүһүнэн, систиэмэ “единое пространство” диэн бириинсип тутуһуллар эрэ буоллаҕына табыллар.
Чурапчы улууһун баһылыга А.Т. Ноговицын идиэйэтинэн былаас, министиэристибэ ааҕан-суоттаан, ырытан, аадырыстаан ыыппыт үбүн-харчытын хас биирдии улуус пуонда тэрийэн, бэйэтэ көрөрүнэн ааҕан үллэрэр буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бардаак үөскүүрүгэр тиийэр. Оччотугар т/х быһаччы үлэлии сылдьааччылар саҥаттан саҥа кулубалар уларыйа сылдьар дьаһалларыттан үчүгэй усулуобуйа тэриллэрин күүтэр эбэтэр күүппэт балаһыанньаланаллар. Дьон кэһэйбитэ бэрдиттэн, былыттаах халлаан курдук кубулҕаттан тугу да күүтэ сатаабакка, куораттыы турара буолуо. Оччотугар министиэристибэбит тугу гынар, судаарыстыба мэктиэтэ, бүтэһиктээх түмүк иһин эппиэтинэһэ хайдах буолар диэн хайаан да ыйытыллыахтаах.
Төрдүһэ, систиэмэ эдьиинэй ыстандаартарга олоҕурар бириинсибэ саха төрүт дьарыгын уратыларын учуоттуохтаах. Ол эбэтэр, холобур, билигин Арассыыйа учуокка туран, сүөһү иитэргэ алын нуормата 25 төбөҕө тэҥ. Бу дойду сымнаһыар килиимэттээх, киэҥ нэлэмэн ходуһалардаах уобаластарыгар, баҕар, син барсара буолуо. Ол эрээри биһиэхэ, кыараҕас сирдээх-уоттаах дьоҥҥо, саҥа саҕалыыр эдэр дьоҥҥо да, кыаллыбата наһаа элбэх. Бачча сүөһүнү иитэргэ кырата 50-70 гаа ходуһа сирэ наада эбээт! Онон судаарыстыба өттүттэн кыра хаһаайыстыбалар бэйэлэрин күүстэрин көрөн, хаһаайыстыба тэринэр кыахтарын үөскэтиллиэхтээх.
Бэсиһинэн, систиэмэ төһө да биир ыстандаартарга олоҕурбутун иһин, киһи сайдарга көҥүлүн күөмчүлүө суохтаах. Ол эбэтэр систиэмэ ирдиир стандартара (ынах төбөтүн ахсаана, бородууксуйа, дохуот да кээмэйдэрэ, о.д.а.) “ортотунан” ылыллалларын таһынан, эбиискэлэһии күөмчүлэниэ суохтаах. Холобур, 10 ынахтан 10 т үүт ыыр былааннаах хаһаайыстыба 12 ынаҕы тутан 2-3 туоннаны аһары ыан баран бэйэтэ туттара-батарара бэйэтин дьыалата. Ол эбэтэр хаһаайыстыбалар судаарыстыба көмөтүгэр найыламмакка, “ырыынак сыһыаннарынан” олоруохтарын эмиэ сөп. Ол туһугар бэйэлэрин бородууксуйаларын переработкалыыр уонна батарар эйгэлэрин сайыннарарга интэриэстээх буолуохтаахтар. Кинилэр бу үлэҕэ кыттыһарга анаан тэриллибит ассоциациялары, кэпэрэтииптэри салайарга быһаччы кыттыахтаахтар.
Алтыһынан, систиэмэ хаһаайыстыбалар бэйэлэрин кээмэйдэрин (разрядтарын) бэйэлэрэ талан ылалларыгар табыгастаах буолуохтаах, бас билэр сирдэрин кээмэйиттэн, ис кыахтарыттан көрөн, ол эбэтэр хаһаайыстыбаларын үлэтин түмүгүн иһин эппиэттиир туһугар. Билиҥҥи туругунан, элбэх хаһаайыстыбалар улаханы талан баран үлэлэрин кыайбакка, судаарыстыба көмөтүгэр сигэниилэрэ үгэскэ кубулуйда.
Разрядынан салаллар систиэмэ
Хаһыат балаһата кэмчитинэн, барытын кэпсиир кыах суоҕунан чопчу мин бырайыак быһыытынан киллэрэр систиэмэбитигэр киириэҕиҥ. Систиэмэбитин “Стандартизированная универсальная система организационных основ сельхозпроизводства” эбэтэр кылгатан “разряднай систиэмэ” диэн ааттыаҕыҥ. Бу систиэмэни туохха олоҕуран оҥордуҥ диир буоллаххытына, үөһэ эппитим курдук аан дойду сайдыылаах дойдулара 100 сыл анараа өттүттэн билиҥҥэ диэри тутта сылдьар уопуттарыгар тирэҕирдим. Иккиһинэн, улуу ССРС сопхуостары тэрийиигэ туттубут ньыматын туһанным. Үгүстэр билбэттэрэ буолуо, сопхуостары тэрийиигэ “разряднай систиэмэ” туттуллубута. Холобур, сүөһү иитиитинэн дьарыктанар сопхуостар ыанар ынах ахсаанынан 6 эрэсэрээккэ арахсаллара – 200; 400; 600; 800; 1000; 1200 ынахтаахтарга. Көрөргүт курдук, хаһаайыстыбалар бастакы эрэсэрээттэн хас эмэ төгүлүнэн араастаһаллар. Бу үлэни киэҥ нэлэмэн Сойуус устун тарҕаммыт хаһаайыстыбалар үлэлэрин уонна кинилэри үбүлээһини Госплан нөҥүө сүрүннээри, бэрээдэктээри оҥорбуттара. Оросчуоттар бастакы эрэсэрээккэ эрэ оҥоһуллаллар уонна Сойуус үрдүнэн хас хаһаайыстыба баарыгар төгүллэнэн, сүөһү ахсааныгар, бородууксуйа оҥоруутугар, хамнас пуондатыгар, салайар аппараат ыстаата, хапытаалынай угууларга, эргитэр сириэстибэлэргэ уо.д.а. кыһалҕаларга элбэх норматив тиэрдиллэрэ. Ол гынан баран, сайдыы саҥа кэрдиис кэмигэр систиэмэни саҥардар үлэ ыытыллыбакка, билэргит курдук, сопхуостар ыһыллыбыттара. Үсүһүнэн, Москубатааҕы К.А. Тимирязев аатынан т/х академиятыгар үөрэнэ сылдьан, бэрэпиэссэр Яковлев биир сыллаах “Тыа хаһаайыстыбатын салайыы систиэмэлээх ньымалара” кууруһугар үөрэммитим, 6 тыһ. устудьуонтан сүүрбэччэ эрэ буолан. Төрдүһүнэн, бэйэм үлэҕэ уопуппунан: оробуочай, тутуу биригэдьиирэ, хонуу үлэлэригэр биригэдьиир, сүөһү иитиитигэр биригэдьиир, сопхуоска сылгы зоотехнига, дириэктэр, сопхуос профкомун бэрэссэдээтэлэ, нэһилиэк баһылыга – тыа сирин, т/х билэбин. Орто анал үөрэҕим огурунуом, үрдүк үөрэҕинэн зоотехник-инженер идэлээхпин. Бу кэпсиир систиэмэбин 2005 с. улуус мунньаҕын тыа хаһаайыстыбатыгар кэмитиэтин салайааччытын быһыытынан бэрэсидьиэн В.А. Штыров, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Е.А. Борисов уонна т/х миниистирэ Д.Ф. Наумов иннигэр Чурапчыга (Төлөйгө) бааһынайдары кытары көрсүһүүлэригэр көмүскээн турабын. Онно В.А. Штыров систиэмэни сөбүлээн, Чурапчыга пилотнай бырайыак быһыытынан үлэлэтэргэ, ол кэнниттэн өрөспүүбүлүкэҕэ киллэрэргэ дьаһайбыта. Онно олоҕуран бырабыыталыстыба дьаһала тахсыбыта. “Ол гынан баран” диирбэр тиийэбин. Улуус салалтатын, бу систиэмэ киирэригэр эппиэттээҕинэн анаммыт А.Т. Ноговицын “көмөлөрүнэн” бырайыагым ситиһиилээхтик бырабааллатыллыбыта.
Ол да буоллар, 2006 сылтан бырайыакка диэн сылтаҕынан, үбү-харчыны урутаан ылан туттуу суотугар Чурапчы улууһа атын улуустартан т/х сайыннарыыга кэккэ сылга ордук балаһыанньаламмыта. Туһата онно сыттаҕа буолуо. Ол оннугар бары улуустар тэҥҥэ сайдар кыахтара ситиһиллибэтэҕэ, саҥаны киллэрии тохтотуллубута.
Билигин бу систиэмэ Үөһээ Бүлүү улууһун салалтатын өйөбүлүнэн уонна улуус бүддьүөтүн иһинэн АЛРОСА дивиденин суотугар судургутуллубут барыйаанынан ыытылла сылдьар. Кириисиһинэн сибээстээн, дивиденд киириитэ бытаан, онон ыарахаттары үөскэтэр. Ол да буоллар, билиҥҥи туругунан, түмүк куһаҕана суох, өрөспүүбүүлүкэ салалтатын хонтуруолугар сылдьар.
Дьэ, онон, СИСТИЭМЭБИТИГЭР киириэххэйиҥ. Адьас судургутуллубут холобур курдук барыйаанынан, сүөһү иитиитин эрэ салаатыгар.
Бу табылыысса – систиэмэ сиһэ.
Манна элбэх атын нуормалар, ирдэбиллэр тиһиллэллэр. Холобур, таб. көрөргүт курдук, 9 эрэ көрдөрүүнү киллэрдибит. Европа дойдуларыгар ахсааннара сүүсчэкэҕэ тиийэр (үлэһит ахсаана, хамнаһа, оттуур ходуһата, материальнай-техническэй базата, дьиэтэ-уота, социальнай балаһыанньата, о.д.а. оннооҕор уопсастыбаннай миэстэҕэ бэрээдэгэ). Систиэмэ олоххо киирэн, сайдан истэҕин аайы эбиллии баран иһэр. Ону таһынан систиэмэ үлэлиирин хааччыйар, кини кыттыылаахтарын көмүскүүр саҥа т/х сокуона, подзаконнай аактар ылыллаллар. Ол кэнниттэн салайарга элбэх аппараат үлэһитэ наадата суох буолар, систиэмэ, сүрүннээн, бэйэтин бэйэтэ салайынар эрэсиимҥэ киирэр.
Көрөргүт курдук, бастакы категория хаһаайыстыбалар төрүт дьарык диэн ааттаннылар. Бу былыргы үйэлэртэн кэлбит биир ыал холугар сөп түбэһэр хаһаайыстыбалар. Былыр кэтэх хаһаайыстыба диэн суох этэ, сүөһү иитии барыларын төрүт дьарыктара этэ. Этэргэ дылы, 5 ынах Бэйбэрикээн эмээхсин көрөр нуормата буоллаҕа, ол иһин “начинающай” (саҕалааччы) диэн ааттаатыбыт, 2-3 сылынан сирин-уотун булунан, 2-с разрядка тахсарыгар бириэмэ бэриллэр. Билиҥҥи туругунан, сүөһү уопсай ахсааныттан 70-ча бырыһыаннара “төрүт” категорияҕа хапсаллар. Онон кинилэр интэриэстэрэ болҕомтоҕо ылыллыахтаах. Маны таһынан, саха ынаҕын иитиини көҕүлүүр хос категория көрүллэрэ наада. Хаһаайыстыбалар ИП, КФХ буолаллара ирдэниллэр. Бастакы разряд “самозанятай” буолуон сөп. Бу “төрүт” категория Арассыыйа стандардыгар (25 ынахха) хапсыбат. Ол иһин кинилэргэ материальнай-техническай базаларын бөҕөргөтүүгэ, үлэ культуратын сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ көҕүлүүр миэрэлэрэ ылыллыахтаахтар. Эбэтэр үүт сыанатын 70-80 солк. оҥорон баран субсидия, онтон да атын көмө араас көрүҥнэрин суох оҥоруохха сөп, дохуот ханнык эрэ чааһын сайдыыга ыытаҕын диэн нуорманы олохтоон баран. Эти оҥоруу эмиэ хайаан да былааннанар төрүккэ киириэхтээх. Бу Дьокуускайдааҕы тирии собуотун былааннанар төрүккэ киллэрэн, хаачыстыбалаах сырьенан хааччыйар кыаҕы биэриэҕэ. Систиэмэҕэ киирбит хас биирдии хаһаайыстыба нуорма быһыытынан комбикормунан хааччыллар бэрээдэгэ олохтонон, Хаптаҕайдааҕы комбикорм собуота былааннаахтык үлэлиир туруктаныа. Хаһаайыстыбалары былааннаахтык тиэхиньикэнэн хааччыйар инниттэн инвестициялыыр лизинг технологията салгыы сайыннарыллыахтаах. Кыра буоллун, улахан да буоллун, хаһаайыстыбалар дохуоттара, баайдара-дуоллара пааспардааһын, сэртипикээттээһин, страховкалааһын о.д.а. систиэмэлээх ньымаларынан баан-кирэдьиит систиэмэтигэр сөп түбэһиннэриллэн, кирэдьиити кэбэҕэстик туһанар кыахтара оҥоһуллуохтаах. Уопсайынан, т/х салаатын биир чопчу систиэмэҕэ киллэрии салайыы таһымын лаппа үрдэтиэ, судаарыстыба көрөр үбэ-харчыта туттуллар көдьүүһэ улаатыа. Бу систиэмэ, бастатан туран, сүөһү уонна таба иитиитин салаатыгар толору киириэхтээх дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, бу икки салаа хайдах туруктаах буолара саха уонна аҕыйах ахсааннаах олохтоох омуктар омук быһыытынан хаалар дьылҕаларын быһаарыаҕа.
Биллэн турар, бүтүн систиэмэни барытын биир илиискэ кэпсиир кыаллыбат. Ол гынан баран үөрэхтээҕиттэн, үөрэҕэ суоҕуттан тутулуга суох, кыһалҕа оҥостон сылдьар дьон тута өйдүүллэрин билэбин. Үүт сыанатын эрэ тула айдаан дьыаланы быһаарыа суоҕа. Үрдүк сыана үрдүк таһымнаах үлэҕэ, ол аата үчүгэй олоххо тиэрдэр суолун тутуһуоххайыҥ. Мин көрөрбүнэн уонна өйдөөбүппүнэн Ил Дархан, Бырабыыталыстыба уларытыыны киллэрэргэ дьулуурдаахтар. Бары туох кыахтаахпытынан өйөбүл, тирэх буолуоххайыҥ.
Дьэ, онон, суорҕаны тардыалаһабыт дуу, ньоҕойдоһобут дуу, атын суолу тутуһабыт дуу – барыта бэйэбит илиибитигэр.
Хатылы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо В.В. Ершов.
