Отучча сыл бүддьүөппүтүгэр АЛРОСАттан саамай элбэх үп киирэр.
Үгүс дьон итини буолуохтааҕын курдук саныыр, өссө мыынан, элбэҕи ылардаах курдук халы-мааргы тыллаһыы эмиэ баар. Ити – устуоруйаны билбэттэн. Дьиҥинэн, Саха сирэ алмаастан 1992 сылтан эрэ өлүүлэһэр буолбута. Норуот олоҕор сөҕүмэр суолталаах быһаарыы ситиһиллиитигэр Анатолий Чомчоев, Егор Секов курдук ол кэмнэрдээҕи чаҕылхай уопсастыбаннай экологтарбыт оруоллара, үтүөлэрэ билигин ахтыллыбата хомолтолоох. Өрөспүүбүлүкэ хайдах алмаастан өлүүлэнэрэ ситиһиллибит устуоруйата биллиилээх суруналыыс В.Г. Кардашевская Е.Секов кэриэһигэр “Туругур” диэн 2007 с. таһаарбыт кинигэтигэр баар А.Чомчоев ахтыытыгар суруллар. Валентина Георгиевна 1993 с. Федора Егорованы кытта сабыллыбыт “Кыымы” тилиннэриигэ үлэлэспит хорсун суруналыыс этэ. Салгыы Анатолий Игнатьевич кэпсээниттэн быһа тардан билиһиннэрэбит.
(Хаартыскаҕа: Анатолий Чомчоев)
Дойдубар баһылыктыы барыым
СӨ Бэрэсидьиэнэ 1992 с. улуустар баһылыктарын бэйэтэ аныыр буолбута. Үөһээ Бүлүү өр кэмҥэ баһылыга суох олорбута. СӨ Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Егор Секов быыбардааччыларын бырааптара уонна интэриэстэрэ күөмчүлэннэҕинэ сытыы, уоттаах кириитикэҕэ тардыан сөбүттэн саллан, ким да баҕарбата. Тохсунньу 14 күнүгэр М.Е. Николаев миигин ыҥыран, Үөһээ Бүлүүгэ баһылыктыы бар диэбитигэр сөбүлэспитим. Бастакытынан, төрөөбүт дойдум, иккиһинэн Сековтан куттаммаппын, биир санаалааҕым уонна доҕорум. Егор Степанович үлэбэр, чахчы, элбэхтик көмөлөспүтэ.
Ельцин кистэлэҥ ыйааҕа
Е.Секов биирдэ куораттан “Якуталмаз” ПНО оннугар Ельцин кистэлэҥ ыйааҕынан “Арассыыйа алмаастара” аахсыйалаах хампаанньаны тэрийээри сылдьаллар диэн соһутар сонуннаах кэллэ. Сүбэлэһэн баран, олунньуга Бүлүү улуустарын баһылыктарын мунньан, Бүлүү экологиятын туһунан мунньаҕы ыытарга быһаарбыппыт.
Мунньахпытыгар төһө да ыҥырыллыбыттарын үрдүнэн, Бүлүү баһылыга Ю.Михайлов эрэ уопсастыбаннай экологтарын илдьэ соҕотох кэллэ. Сунтаар А.Петров, Ньурба В.Никифоров экологтарын кытта солбуйааччыларын ыыппыттар. Кэбээйи С.Кобяков, Мииринэй П.Кириллин кими да ыыппатахтара. “Якуталмаз” ПНО уопсастыбаннаһы кытта сибээс эппиэттээҕин – А.Попову ыыппыта. Мунньах кыттыылаахтарыгар М.Е. Николаев аатыгар “алмаас хостооһунун тэрийии кэмигэр тахсыбыт киртитииттэн Бүлүү тардыытыгар олорор дьон-сэргэ доруобуйатыгар, тыатын, балыгын хаһаайыстыбатыгар, кыылга-көтөргө улахан охсуу оҥоһуллубутун, онон регион экологическай балаһыанньата тупсарыгар өрөспүүбүүлүкэ салалтатын өттүттэн суһал миэрэлэр ылыллыбатахтарына, экологическай дружиналары тэрийэргэ күһэллиэхпит” диэн ис хоһоонноох суругу ылынарга эттибит. Ю.Михайлов илии баттаабатаҕа, атыттар суохтара, онон мустубут уопсастыбаннас мунньах быһаарыытын толорууну миэхэ сүктэрбитэ. Онон соҕотоҕун илии баттаан ыыппытым.
Биһиги бу сурук эппиэтинэһин уонна норуот олоҕор сүдү суолтатын өйдүүрбүт. Суругу Е.Секов илдьэн туттарбыта.
Таһырдьа бырахсыы
Кулун тутар 20-с күннэригэр Егор Степанович “сарсын Мииринэйгэ саҥа хампаанньа тэриллэр мунньаҕа буолар үһү” диэтэ. Мин киниэхэ СӨ Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатын быһыытынан баран онно кытын, барытын, туох өйдөммөтүгэр тиийэ, истэн-билэн кэл диэбитим.
Кулун тутар 24-гэр мунньаҕы барытын суруммут тэтэрээттээх кэллэ. Ельцин хампаанньаны тэрийэр ыйааҕа кистэлэҥ диэн сылтаҕыран, Сековы мунньахтан үүрэ сатаабыттар. Бэл, соһон таһаара сатаабыттар. Киһибит бэриммэтэх, норуот дьокутаатыгар саба түһүү холуобунай буруй диэн куттаабытыгар, биирдэ ыыппыттар.
Мунньахха РФ Бэрэсидьиэнин 1992 с. тохсунньу 19 к. 158№-дээх “Арассыыйа алмаастара” АХ тэрийии туһунан” ыйааҕар тирэҕирэн, “Якуталмаз” ПНХ тэрилтэ бас билиитин барытын приватизациялыырга быһаарбыттар. Манна экология өттүнэн эмсэҕэлээбит оройуоннар олохтоохторун кыһалҕаларын көрө да сатаабатахтар.
Биһиги сүбэлэстибит, түмүккэ Егор Степанович этиитинэн оройуоннарбыт бырааптарын “алмаастаах провинция” диэн кэҥэтэн туруулаһарга быһаардыбыт. Ол киэһэ мин өр суруйан улуустар баһылыктарын аатыттан РФ Бэрэсидьиэнэ Б.Н. Ельцин, РФ Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Р.И. Хасбулатов, СӨ Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев, СӨ Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ К.Е. Иванов, “Якуталмаз” ПНО гендириэктэрэ Л.А. Сафонов ааттарыгар ыҥырыы суруйбутум. Олохтоох түмэл дириэктэрэ Н.Д. Архиповы ыҥыран эрэдээксийэлээтибит. Ыҥырыыбыт түүн биир чааска бүттэ. Сибээс улуустааҕы салаатын начаалынньыга Т.С. Аммосованы ыҥыран, суругу аадырыстаммыт дьоҥҥо барыларыгар тиэрдэргэ көрдөстүм. Бары туппуттара.
Ыҥырыа уйатын тоҕо тардыы
Ыҥырыы улахан айдааны таһаарбыта. Сарсыныгар миигин СӨ вице-бэрэсидьиэнэ В.Штыров сөпкө туруорсубуккут диэн куоракка ыҥырда. Сөмөлүөт көппөккө, өйүүнүгэр тиийдим. Бырабыыталыстыба дьиэтигэр “алмаас генераллара”, Сековтыын “алмаас провинцията” диэн киллэрбит оройуоннарбыт баһылыктара бары кэлбиттэр. Мунньаҕы Штыров ыытта, бастакынан тылы А.И. Чомчоевка биэрэбин диэтэ, өссө Ельцин ыйааҕын хантан истэн ыҥырыы суруйбуппун туоһуласта. Мин норуот дьокутаата Е.Сековтан истэн суруйбуппун кэпсээтим, ыҥырыы ис хоһоонун хатылаан иһитиннэрдим. Штыров баһылыктары биир-биир туруоран, ыҥырыыны өйүүгүт дуо диэн ыйытта. Онуоха баһылыктар бары “ыҥырыыны өйөөбөппүт, бэрэсидьиэн М.Николаевы өйүүбүт” диэтилэр. Мунньахха Анаабыр баһылыга Н.Е. Андросов оннугар кэлбит оройуон Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ А.С. Уаров соҕотоҕун өйөөтө. Штыров ханнык да саагыбар, киксии суоҕун өйдөөтө уонна миэхэ: “Баһылыктар ыҥырыыгын өйөөбөттөр эбит, оччоҕо тоҕо кинилэр ааттарыттан суруйдуҥ”, - диэтэ. Онуоха мин олунньутааҕы бастакы ыҥырыыны оройуоннар баһылыктарын солбуйааччылара, экологтара баттаан ыыппыттара да, эппиэтэ суох хаалбытын санаттым. Өскөтүн билигин тустаах миэрэлэр ылыллыбатахтарына, ыҥырыыга этиллибитин курдук көмүскэнэр атын ньымалары туттарга күһэллэбит диэтим. Кэпсэтии итинник барбытыгар Валерий Рудаков салайааччылаах “алмаас генераллара” сүбэлэһэ барабыт диэтилэр. Бүтүн суукка буолан баран сарсыныгар эбиэт кэннэ бэлэммит диэтилэр, докумуоннар саҥа бырайыактарын барылын бэлэмнээн кэллилэр.
Дьокуускай мунньаҕын сэргэ Москубаҕа РФ судаарыстыбатын баайын-дуолун дьаһайар Госкэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы (Чубайс бэрэссэдээтэл этэ) П.П. Мостовой салалталаах бөлөх үлэлээбитэ. Муус устар 6 күнүгэр диэри күүскэ үлэлээтибит. Түмүгэр алмаас хампаанньатын тэрийээччилэринэн:
- РФ судаарыстыбатын баайын-дуолун дьаһайар Госкэмитиэт;
- СӨ Бырабыыталыстыбата;
- байыаннайдар социальнай мэктиэлээһиннэрин пуондата;
- “Алмаззолото” корпорация;
- “Якуталмаз” ПНО, “Алмаас киинэ”, “Алмазювелир экспорт” тэрилтэлэр кэлэктииптэрэ;
- 8 “алмаастаах провинция” оройуоннара;
буолуохтаахтаахтар диэн бырайыак таҕыста.
“Алмаастаах провинцияҕа” ахсыһынан Ленскэйи, алмаасчыттар таһаҕастара сүөкэнэр, тиэйиллэр сирэ буоларын иһин Штыров киллэртэрбитэ. Хампаанньа саҥа устаабын бырайыагар оройуоннар, тэрийээччи быһыытынан аахсыйа ылыахтаахтар диэн пуун киирбитэ.
Саха сирин интэриэһин туруулаһыы
Кэлин биллибитинэн, уопсастыбаннай экологтар ыҥырыылара дойду үрдүкү былааһын улаханнык соһуппут этэ. “Арассыыйа алмаастара” диэн кистэлэҥ ыйаах тахсыбытын РФ Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Р.И. Хасбулатов да билбэккэ олорбут эбит этэ. Элбэх дьон, тэрилтэ эмиэ билбэккэ олорон “бабат” диэбиттэр. Ити кэмҥэ Ельциннээх Хасбулатов икки ардыларыгар өйдөспөт буолуу дириҥээн иһэрэ. Ити курдук Бүлүү эбэ кытылыттан тиийбит ыҥырыыбыт кистэлэҥ ыйаах кырдьыгын арыйбыта... эмсэҕэлээбит оройуоннар алмаастан өлүүлэһэллэрин ситиһэргэ төһүү буолбута.
Өссө кистэлэҥ ыйаах тахсыан иннинэ РФ Үрдүкү Сэбиэтэ 1991 с. ахсынньы 27 күнүгэр “О разграничении государственной собственности Российской Федерации на федеральную собственность, государственную собственность республик в составе Российской Федерации, краев, областей, автономной области, автономных округов, городов Москвы и Санкт-Петербурга” диэн уурааҕа тахсыбыт этэ. Ити уурааҕынан “алмаастаах провинция” оройуоннара саҥа алмаас хампаанньатын тэрийээччилэринэн киирэллэрэ көҥүллэнэрэ.
Дьыала өссө атыннык эргийэн барбыта. Р.И. Хасбулатов 1992 с. от ыйын 13 к. уурааҕынан “Арассыыйа алмаастара” тэрилтэни тэрийэр туһунан Ельцин кистэлэҥ ыйааҕын тохтоторго уурбута. Онон хампаанньа аата уларыйар, барыта саҥаттан буолар буолбута. Алмаас тойотторо Штыров мунньаҕыттан от ыйыгар диэри боппуруостары салгыы быһаарарга бириэмэ көрдөһөн ылбыттара.
От ыйын 24 күнүгэр Дьокуускайга хампаанньаны тэрийии мунньаҕа салҕаммыта. Итиннэ дьон бары өйдөрө-санаалара уларыйан мустубута. Баһылыктар бары хампаанньа тэрийээччилэрэбит диир буолбуттара. Саҥа аата “Арассыыйа Саха алмаастара” диэн буолбута, докумуоннар ис хоһоонноро норуот: үлэ кэлэктиибин уонна 8 оройуоннар туһаларыгар эргийбитэ.
Ити курдук, Москубаҕа Е.Гайдар уонна А.Чубайс “Якуталмаз” ПНО приватизациятын уонна аахсыйалааһынын сүрүннээн биһиги, Бүлүү уопсастыбаннаһын, этии киллэрбит схемабытыгар олоҕуран ыытарга сөбүлэспиттэрэ.
Сепаратизмҥа уорбалааһын табыллыбатаҕа
От ыйын 24 к. мунньахха РФ Бырабыыталыстыбатын аатыттан РФ судаарыстыбатын баайын-дуолун дьаһайар Госкэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы П.П. Мостовой кыттара биллибитэ. Бастакы күн биһиги, В.Штыров салалталаах олохтоох салайааччылар, В.Рудаков салайааччылаах алмаасчыттар, федеральнай былаас исписэлиистэрин кытта үлэлээбиппит. Докумуоннар хас биирдии тылларын иһин мөккүөр бөҕө оргуйара, ол да буоллар иннибит диэки баран истибит. Ордук хас тэрийээччи, кимнээх тэрийээччи буолуохтаахтарый диэн боппуруоска улахан киирсиилэр буолбуттара. Тэрийээччи буолуон баҕалаах алмаасчыттар ортолоруттан элбэхтэрэ. Олору В.Рудаков хаһыытаан тохтоторо. Кинини эрэ истэллэрэ, атыттарга кыһамматтара. Сороҕор уолуктаһыах да курдук буоларбыт, оннук тыҥааһыннаах быһаарсыы буолбута. Ким да “харчылаах иһиттэн” туоратыллыан баҕарбата. Тыҥааһын олох оргуйан бардаҕына, Штыров тохтобул биллэрэрэ.
П.П. Мостовой Дьокуускайга мунньах иккис күнүгэр кэлбитэ. Туох кэпсэтии барбытын эрдэттэн үөрэтэн билэр этэ. Онон тута тойон курдук: “Оройуоннар тэрийээччи буолбаттар, атын усулуобуйаны барытын ылынабын”, - диэн быһаччы эттэ. Тыын да иһиллибэт чуумпута буолла. Онуоха мин туран: “Итинник тыллаһар кимҥиний? РФ Бырабыыталыстыбатыттан дэбиэринэскин көрдөр”, - диэтим. Дэбиэринэһэ суох эбит, онон тохтобул буолла. Эбиэттэн киэһэ Е.Гайдар илии баттааһыннаах дэбиэринэс кэллэ. Бу сырыыга Мостовой бастаан баһылыктары хомуйда, тэрийээччиттэн аккаастаныҥ, онто да суох өрөспүүбүлүкэ элбэҕи ылар диэн аккаастаннараары күүскэ ыкта. Онуоха Ленскэй баһылыга В. Ягнышев туран сүрдээх күүстээх тыл эттэ. Олохтоох нуучча киһитин истэн баран манна бэлиитикэ, омук сепаратизма суоҕун, оройуоннар экэнэмиичэскэй эрэ боппуруоһунан киирэллэрин өйдөөбүтэ. Ол иннинэ кини, атыттар да ити “ыарыылаах бааһы” хаарыйан, быһаарыныыбытын алдьата сатыыллара. Итинник мөккүөр, киирсии бөҕөнөн, бары судаарыстыба интэриэһинэн салайтаран биир тылы булан, киэһэ 8 чаас саҕана бүттүбүт. П.П. Мостовой бары докумуоннары ырыттыбыт, илии баттыыбын диэтэ.
Түмүк оннугар
...1992 с. атырдьах ыйын 13 күнүгэр Мииринэй куорат норуотун дьокутааттарын Сэбиэтин уурааҕынан “Арассыыйа Саха сирин алмаастара” аахсыйалаах хампаанньа регистрацияламмыта.
Манна норуот дьокутаата Егор Секов эрдэ истэн айдааны тарпатаҕа, Анатолий Чомчоев байыаннай аналитик быһыытынан сөптөөх дьайыылары оҥорботоҕо буоллар, алмаастаах хампаанньаҕа өрөспүүбүлүкэ хайдах өлүүлэһэрэ биллибэтэ, улуустар олох да туга да суох хаалыахтарын сөбүн тоһоҕолоон бэлиэтиир наада.
Хампаанньаны тэрийэр Ельцин кистэлэҥ ыйааҕа көтүллэн, өрөспүүбүлүкэ норуотун интэриэһин толуйар саҥа хампаанньа тэриллибитэ Саха сирин уопсастыбаннай экологтарын кыайыыта буолара чахчы. Кинилэр кытаанах санааларыгар тирэҕирэн, “Якуталмаз” ПНО аахсыйалааһына сиэрдээхтик барбыта, интэриэстээх өрүттэргэ барыларыгар аахсыйа тиксибитэ. АЛРОСА уонна Саха сирэ бэйэ бэйэлэрин өйөһөн сайдар туруктаах уопсастыбаннай балаһыанньалара үөскээбитэ. Ол түмүгэр хампаанньа Саха сирин бүддьүөтүн сүрүн үбүлээччитэ буолан кэлэн, норуот махталын ылыаҕын ылар.
Өрөспүүбүүлүкэ хампаанньаттан наар ыла эрэ олорбот. Арассыыйа экэниэмикэтигэр ыарахан 1993-98 сылларга өрөспүүбүлүкэ көмөлөһөн хампаанньа тыыннаах хаалбыта. 2009, 2020 сс. кириисистээх сылларга өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа эмиэ АЛРОСАҕа көмөлөспүтэ. Бу – Арассыыйаҕа, Саха сиригэр биисинэс уонна судаарыстыба өйөһөн бииргэ сайдыыларын саҥа устуоруйатын холобура.
Владимир Степанов бэлэмнээтэ.
