Саха сирин тыатыгар кииннэммит ититии систиэмэтин устуоруйата хачыгаар уолаттар тустарынан “Будулҕан тумантан, чыгдааннаах дьыбартан түннүктүүн-үөлэстиин барыта бүөлэннэ... биэс тарбах доҕоро лаппаакы элэҥниир, хараарбыт хачыгаар өрүтэ мэҥийэр” диэн дьээбэлээх ырыа аргыстаах саҕаламмыта. Онтон ыла үйэ аҥаарыттан ордук кэм ааста. Кыһыннары сылаас дьиэҕэ олоруу саха былыр-былыргыттан саамай улахан ыра санаата диир сыыһа буолбат. Ититиинэн хааччыйар эйгэ билиҥҥи туругун, сайдар тосхолун туһунан Ньурба улууһун “Арыылаах” ХЭУо генеральнай дириэктэрэ, улуус Мунньаҕын дьокутаата А.Н. Тихоновы кытта кэпсэтэбит.

“Арыылааҕы” билиһиннэрии

“Арыылаах” ХЭУо – ахсынньы 21 күнүгэр тэриллибит уонна ДьУоХХ эйгэтигэр үлэлээбитэ 10 сылын туолар чааһынай тэрилтэ. Бу эйгэҕэ үлэлиир билигин да чэпчэкитэ суох. Ол эрээри, “арыылаахтар” холобурдара сатаан дьаһанан, сааһыланан, үлэ түмүгүн түгэҕэр диэри өйдөөн үлэлээтэххэ, ситиһиилээх буолуохха сөбүн көрдөрөр. Алексей Николаевич дьон кыһын 9 ыйын устата сылаас дьиэҕэ олороллорун хааччыйар үлэ биисинэс буолбатах, саха олоҕун үгэһэ диэн сахалыы ураты толкуйунан салайтарар эбит.

Билигин “Арыылаах” – барыта 9 хочуолунайдаах, сыл аайы кэҥээн иһэр, улууһун холугар улахан тэрилтэ. 10 сыллааҕыта биир хочуолунайтан саҕалаабыттар. Өссө биэс хочуолунайы сокуонунан ирдэнэр КЧИ (концессияны чааһынай көҕүлээһин – частная концессионная инициатива) быһыытын көмүскээн ылбыттар. Барыта тыһыынчаттан тахса ыалы итиинэн хааччыйаллар. Иллэрээ сыл – 56, билигин 83 үлэһиттээх. Дохуота 2018 с. – 94,0, оттон 2019 с. түмүгүнэн 117,6 мөл. солк. тиийэ улааппыт. Судаарыстыбаҕа ааспыт сылга 18,9 мөл. солк. нолуогу төлөөбүт. 2018 с. ылбыт хочуолунайдарын тупсарыыга 64,0 мөл. солк. угар былааннаахтар.

Тэрилтэ нэһилиэнньэҕэ көмөтө аҕыйаҕа суох. Өр сылларга оскуолаларга, оҕо садтарыгар, тыа кулууптарыгар бэпэчиитэллиир. Дьон кыһалҕаланан көрдөстөхтөрүнэ көмөлөһөллөр, нэһилиэк уопсай үлэтигэр тэрилтэ үлэһиттэрэ тахсан үлэлэһэллэр. Былырыын, Тыйаатыр сылыгар, Ньурба тыйаатырын Кировка, Мархаҕа, Малдьаҕарга таһааран кэнсиэрдэрин, испэктээктэрин көрдөрөн нэһилиэнньэ махталын ылбыттар. Тэрилтэ иһигэр култуурунай-маассабай үлэ урукку сэбиэскэй кэм курдук күөстүү оргуйар эбит. Холобур, хочуолунайдар икки ардыларыгар муус оҥоһуктар куонкурустарын ыыталлар. Былырыын инстаграмҥа улуус дьоно куоластаан аканалар бастаабыттар. Үлэһиттэрэ уонна оҕолоро сыл аайы Саҥа дьыл бэлэҕин ылаллар. Буортулаах үлэҕэ сылдьааччылар сокуонунан көрүллэр аһынан хааччыллаллар.

Үлэһиттэрэ үксэ сүөһүлээхтэр, тэрилтэ төрүт дьарыктарын сайыннаралларыгар өрүү көмөлөһөр. “Арыылаах” эдэр каадыры иитиигэ улахан болҕомтотун уурар. Сыл аайы Ньурба техникумун оҕолоро производствоҕа быраактыкаларын бараллар. Тэрилтэ төлөөн, бэйэтин үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр үөрэхтэргэ кытыннарар, икки киһи үрдүк үөрэххэ үөрэнэр.

А.Н. Тихонов арыгы испэт, табахтаабат, үлэһиттэриттэн эмиэ чөл олоҕу ирдиир. Олус сөп, хочуолунай – тыын суолталаах стратегическай эбийиэк. Ону таһынан чөл олоҕу тутуһуу – тэрилтэҕэ, сүрүннээн, эр дьон, ыал аҕалара үлэлииллэрин ааҕыстахха, тыа ыалын бөҕөргөтөр улахан социальнай суолталаах үлэ.

Алексей Николаевич, улахан эппиэттээх үлэтин таһынан улуус Мунньаҕын дьокутаата буолан, эмиэ балачча түбүктээх.

Улуус сайдарын туһугар

– Алексей Николаевич, “Арыылаах” төрүттэниэҕиттэн иэһэ суох үлэлиигит дуо?

– Маҥнайгы сылларбыт ыарахан этилэр. Тэрилтэ бастакы тэрийээччитэ Н.А Семёнов диэн Киров чоҕун разреһын үлэһитэ этэ. Мин 2011 с. үлэҕэ киирбитим. Кировка баар биир хочуолунайтан саҕалаабыппыт. Аукционнарга кыттан, хочуолунайдары эбии ылан барбыппыт. Бастаан Аканаҕа уонна Араҥастаахха икки хочуолунайы ылбыппыт. 2012 с. Ньурбатааҕы РЭС сүрүн үлэтигэр сыһыана суох диэн быраҕыллыбыт уотунан ититиллэр хочуолунайын ылбыппыт. Биһигиттэн атыттар бары аккаастаммыттара. Дьон “тоҕо саамай куһаҕан хочуолунайдары ылаҕын?” дииллэрэ. Оччолорго хочуолунайдары барыларын уотунан ититэрбит. Олус ороскуоттааҕа, үс сыл устата иэспит-күүспүт эбиллэн испитэ. Ол иһин үчүгэйдик ааҕан-суоттаан баран, 2015 с. улахан кирэдьиит ылан, чоххо көспүппүт. Бииргэ саҕалаабыт кыттыгастарым улахан иэстэн саллан, тэрилтэттэн тахсыталаан хаалбыттара. Салгыы соҕотоҕун хаалан үлэлиибин. Ол да буоллар этэҥҥэ 10 сыл үлэлээтибит.

– Чоххутун хантан ылаҕытый?

– Мин улууһум патриотабын, Ньурбаҕа кэлбит үп улуус сайдыытыгар хаалыан баҕарабын. Ол иһин чохпутун олохтоох Киров разреһыттан ылабыт. Бастаан 300 туоннаттан саҕалаабыппыт. Билигин 8 тыһ. т. кэриҥэ оттобут. Биир туонна чох сыаната – 2 тыһ. солк. “Арыылаахтар” сыл аайы 16 мөл. солк. Кировка биэрэн, Ньурба сайдыытыгар кырата суох кылааппытын киллэрэ олоробут дии саныыбын.

– Хочуолунайы дуогабарынан (концессияҕа) ыларгыт төһө барыстааҕый?

– Биисинэскэ үлэлиир билэр уолаттарым “Өлөксөй, ДьУоХХ эйгэтигэр биисинэс хайдаҕый?” диэн ыйыталлар, мин ону “үчүгэй” диибин. “Биһиги онно киириэхпитин сөп дуо?” дииллэр. “Үлэлээҥ, эккитин-хааҥҥытын алдьатыҥ, өйгүтүн-санааҕытын түмүҥ, оччоҕуна бу эйгэни биирдэ билиэххит” диэн хардарабын. Былыр-былыргыттан хочуолунай барыта куһаҕан, барыһа суох диэн өйдөбүл аргыстаах кэллэ. Мин өссө барыс диэн тыл биһиги эйгэбитигэр барсыбат диэхпин баҕарабын. Сыыппаралары көрдөххө, концессия улахан барыһы аҕалбат. Нэһилиэнньэттэн төлөтөр тарыыппыт СӨ Сыанаҕа бэлиитикэтин кэмитиэтинэн бигэргэтиллэр. Үс сыллааҕыта тахсыбыт бырабыыталыстыба уурааҕынан тарыыпка барыс 4 %-тан ордук угуллуо суохтаах. Оттон чааһынай тэрилтэ барыстаах буоллаҕына, бэйэтин ииттэр. Ол да буоллар биһиги, чааһынайдар, тоҕо концессияҕа ылабытый? Ханнык баҕарар улуус, “ДьУоХХ ГУП” тэрилтэтэ буолла да, чааһынайга саамай куһаҕаны, кыамматтарын биэрэллэр. Ким даҕаны “үчүгэй астаах иһитин” туора киһиэхэ биэрбэт. Биһиэхэ, уобарастаан эттэххэ, үчүгэйэ буоллаҕына, “кураанах иһити” биэрэллэр, куһаҕана буоллаҕына, хайдыбыт тэриэлкэни “килиэйдээтэххинэ аһаа” диэн биэрэллэр. Оннук хочуолунайдары ылан, бэйэтин бэйэтэ ииттэр таһымҥа тахса сатыыбыт. Биһиги тэрилтэбит тыыннаах буоларын туһугар кэмчилии сатыыбыт. Саха сиригэр хочуолунайдары концессияҕа ылбыт элбэх чааһынай тэрилтэ баар. Бу тэрилтэлэр өйдөөбөккө дуу, билбэт буолан дуу, былаан, инвестбырайыак оҥостубаттар. Саха сиригэр “ДьУоХХ ГУП” эрэ улахан инвестбырайыактаах. Бырабыыталыстыба ону тутуһуннарар, туоларын ирдиир. Манна көрүллүбүт эрэ ороскуот тарыыпка угуллар. Тэрилтэ харчыта хайдах эргийэрэ, туохха туттуллара барыта дьэҥкэтик көстө сылдьыахтаах. Биһиги чааһынайдартан бастакынан, СӨ ДьУоХХ министиэристибэтигэр инвестбырайыак көмүскээн бигэргэттэрбиппит, ол быһыытынан үлэлии олоробут.

Сатаан салайыы уопутуттан

– Тарыыпка 4% эрэ барыһы угаҕыт. Нэһилиэнньэ төлөбүрүн чэпчэтэргэ судаарыстыбаттан субсидия ыларгыт хойутуон да сөп. Инвестбырайыаккытынан сыыппараҕыт барыта хонтуруолланар. Омос санаатахха, олус ыарахан усулуобуйа. Хайдах гынан элбэх дьону хамнастаан, нолуогу, оттугу, уоту – барытын төлөөн, кыанан олороҕутуй?

– Киһи барыта итинник ыйытар. Кинилэр көрдөхтөрүнэ, хочуолунайдарым үлэлииллэр, үлэһиттэрбэр хамнастарын кэмигэр төлүүбүн, уоппуска биэрэбин. Социальнай өттүнэн өйөөн, дьиэ туттар дьоҥҥо, ыалдьыбыттарга көмөлөһөбүн. Дьокуускайтан кууһунан атыылаһан аһынан-үөлүнэн хааччынабыт. Ыалга “тэрилтэбит биһиэхэ кыһаллар” диэн санаа үөскүүрэ улахан суолталаах. Тэрилтэтин убаастыыр киһи үлэтигэр эппиэтинэстээх. Үлэһиттэрбэр тэрилтэбит “бэйэбит киэнэ” диэн хаһаайынныы өйү-санааны, сыһыаны үөскэтэ сатыыбын. “Хочуолунайдарбыт аһатан-сиэтэн олороллор” диэн дьонум өйдүүр буолан, үлэҕэ түмсүүлээх буолан иһэбит. Мин үлэһит 5 үчүгэй хаачыстыбалаах буолуохтаах: эппиэтинэс, үчүгэй түмүктээх үлэ, сайдыы, инникигэ дьулуур, эрэннэрбити толоруу – диэн бириинсиптэри тутуһан салайабын.

Оттон үпкэ-харчыга киирдэххэ, чахчы, субсидия харчыта ардыгар кыратык хойутуур. Биһиги тарыыпка нолуогу, хамнаһы, чоҕу, уматыгы, уоту, тырааныспар өҥөтүн төлөбүрдэрин эрэ киллэрэр бырааптаахпыт. Оттон хочуолунайдарга саамай ороскуоттаах үлэни – өрөмүөнү тарыыпка угар кыахпыт суох. Хата, кэлин киириэх чинчилэнэн эрэр. Онон барыспыт, өрөмүөн үбэ хайдах кэмчилээн үлэлиирбититтэн тахсар. Ол эрээри сокуон быһыытынан дьиэҕэ олохтоммут сылаас нуорматын намтатыа суохтаахпыт. Кэмчилиирим судургу, кими да албыннаабаккын. Мин чохпор эппиэттиир, киһилии, үчүгэй хочуолу аҕалабын. Собуоттарга бэйэлэригэр тиийэн, туох баар параметрдарын ыйан туран, бэл, ыстандаарт хочуоллары уларыттаран, аҕыйах чоҕу сиир, элбэх итиини биэрэр, көрүүтэ судургу хочуоллары сакаастыыбын. Иккиһинэн, уокка кэмчилии сатыыбыт. Сыаналаах, ыгыыта күүстээх, ыраах анньар кыахтаах үчүгэй хаачыстыбалаах, өр үлэлиир омук носуостарын ылабыт. Ньурбаҕа биһиги курдук тэринэн үлэлии олорор тэрилтэ суох.

Концессия күүскэ киириэхтээх

– Концессия туһунан туох санаалааххыный?

– Билиҥҥи сокуонунан 5 сылтан уһуннук үлэлээбит хочуолунай концессияҕа эрэ бэриллиэхтээҕэ сөп. Арыандаҕа туттаран кэбиһэрдээҕэр, сөпкө оҥоһуллубут концессия дуогабара судаарыстыба социальнай, чааһынай тэрилтэ бэйэтин ииттэр уонна нэһилиэнньэ хаачыстыбалаах өҥөҕө, сиэрдээх төлөбүргэ интэриэстэрин сааһылыыр. Ити өттүттэн көрдөххө, концессиянан судаарыстыба хочуолунайдарын салайар табыгастаах уонна көдьүүстээх ньымата дии саныыбын.

Оттон биһиги төһө көдьүүстээхтик үлэлиирбит хочуолунайдарбыт төһө итиини биэрэллэрин, төһөнү атыылыырбытын, төһө ордорун билэрбититтэн улахан тутулуктаах. Бэйэм былааннанарбар үчүгэй. 2013 с. ыаллары ититии тиһигэр холбооһунан күүскэ дьарыктанабыт. Барыта 60-тан тахса ыалы, 3-4 элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри холбоотубут. Биир өттүнэн, барыспыт онтон киирэр. Иккиһинэн, дьон оһох маныыртан босхолонор, мас кэрдибэт. Ол эрээри Ньурбаҕа, уопсайынан, тыаҕа, элбэх чааһынай дьиэни биирдэ холбуур уустук. Дьиэлэрбит икки ардылара – 34-40 м. Холбуурга 100 м тимир турба наада. Ол ороскуота тарыыпка ханан да киирбэт. Пластик турбаны аҕалан, төрөөбүт дойдубар – Малдьаҕарга сир аннынан ыытан боруобалыы сылдьабыт. 49 сыл үлэлиир мэктиэлээх эрээри, сыаната тимирдээҕэр 3-4 төгүл ыараханыттан туттунабыт.  

– Инникитин туох былааннааххытый?

– Былырыын Чуукаарга, Үөдэйгэ, Өҥөлдьөҕө барыта 7 хочуолунайы концессияҕа биэрии биллибитигэр сокуону тутуһан, КЧИ докумуонун толорон, СӨ Экэниэмикэҕэ министиэристибэтигэр ыыппыппыт. Исписэлиистэрбин үөрэтэммин, хайа да уустук докумуону бэйэбит толоробут. СӨ Сыана бэлиитикэтигэр кэмитиэтин кытта үлэбит көрдөрүүлэрин барытын чуолкайдаспыппыт. Арай улууспутугар бытаарыы таҕыста. Улуус салалтата бу хочуолунайдары биэриини биллибэт биричиинэнэн быһаара илик. Бастаан “докумуоҥҥут сүппүт” диэбиттэрэ. Иккистээн биэрбиппит көрүллэ илик. Муокас итинэн бүппэт, докумуоннарбыт бэриллибиттэрин үрдүнэн, күрэстэһиитэ суох Өҥөлдьө хочуолунайын “Киров-строй” ХЭУо биэрбиттэрин кэнниттэн истэн хаалбыппыт.

Концессияҕа өссө ирдэнэр ДПР (долгосрочные параметры развития) диэн докумуону көмүскээн, барытын бүтэрэн олоробут. Иҥнэрбит диэн, улуус салалтата итиинэн хааччыйыы исхиэмэтин оҥоро илигэ буолар. Бу докумуон 5 сыл устата кыайан оҥоһуллубата. Министиэристибэлэр онто суох илии баттаабаттар. Ол да буоллар судаарыстыба, улуус нэһилиэнньэтин интэриэһинэн салайтаран түргэнник оҥороллор ини диэн эрэнэбит.

Түмүккэ үбүлүөйбүтүнэн үлэһиттэрбин эҕэрдэлиибин! Бэйэ-бэйэбитин өйдөһөн, үчүгэй баҕайытык үлэлии сылдьарбыт салҕанан иһэригэр, онон өссө ситиһиилэнэрбитигэр баҕарабын.

Биһирэм санаа

Урбаан, биисинэс харчыны өлгөмнүк хомуйдаҕына, ситиһиилээх буоларын бары билэбит. Ол эрээри биһиги курдук ыарахан усулуобуйалаах, аҕыйах уонна кыра дохуоттаах нэһилиэнньэлээх дойдуга ити кыаллыбат.

Оттон “арыылаахтар” үлэлэригэр саха “отонноотоххо, оҥоойук туолар” диэн норуот муударай өһүн хоһоонун тутуһан сайдар тосхолу тутуспуттар. “Тарыыбы сиэрэ суох үрдэппэккэ”, бытархайдаһан кэмчилээн, үрдүк дохуоту ситиһиэххэ сөбүн көрдөрөллөр.

Өссө биир түгэн. Ньурбаҕа Алексей Николаевич эбийиэктэригэр сылдьыбыт дьон саамай сөҕөллөрө – хочуолунайа ып-ыраас. “Аармыйа бириинчик старшината даҕаны маҥан былатыагынан сотон кири буолуо суоҕа” дииллэр. Дуустаах, сынньанар хостоох. Дьон тэрилтэ салайааччыта олус кыһалларын бэлиэтииллэр.

Өрөспүүбүлүкэҕэ олохтуу сатыыр социальнай биисинэспитин А.Н. Тихонов курдук аныгылыы өйдөөх-санаалаах, барыс иннинэ бастаан дойдуларын сайдыытын көрөр салайааччылар эрэ киллэриэхтэрин сөп. “Арыылаахтарга”, салайааччылара А.Н. Тихоновка ситиһиилээх үлэни баҕарыаҕыҥ.

Владимир Степанов.