Эһиилгиттэн киирэр саҥа көмө мэхэньиисимэ, кэтэх хаһаайыстыбаларга ирдэбилэ кытаанаҕынан, тыа сирин төрүт укулаатын холкуостааһын ыспытыгар майгынныыр омсолоох реформаҕа кубулуйар туруктаах курдук. Сымнатар кыра көннөрүүлэр киирэллэр да, дьон-сэргэ син биир көмө харчынан олуйан, ТХМ тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары элбэтэр, кэтэҕи аҕыйатар ньыма оҥостон эрэр дииллэрэ уурайбат.
Саамай улаханнык үүт туттаран дохуоттанан олорбут кэтэх ыаллар “35 тыһ. солк. ылан, урут үүт туттаран ылар дохуоппут аҥаарыттан аҥаарын сүүйтэрэбит” дииллэр. Аны ити харчы, сүөһүгүн иитэр ороскуоту толуйар субсидия буолан, кыһарыйыыта улахан, омуннаан эттэххэ, килиэп да атыылаһарыҥ көҥүллэммэт. Барыта отчуоттаныахтаах. Саҥа быраабыланан үүттэрин 10 эрэ солк. туттарыахтарын сөп. Онно сөбүлэспэт киһи бэйэтэ аһыырыгар эрэ сөп сүөһүнү хаалларарга тиийэр. Түмүгэр эһиил сүөһү ахсаана, үүт кээмэйэ лаппа аҕыйыан сөп. Ону таһынан, бу үүт туттарар кэтэх ыаллар сүрэхтээх, үлэни кыайар дьон буолаллар. Онон ордор үүттэрин тутары сатаан тэрийбэтэххэ, охсуута улахан буолар кутталлаах.
Итиннэ эбэн эттэххэ, үүтү ыаһын кээмэйэ кыччыырыгар ТХМ “приписканы” утары охсуһар былаана “тустаах кылаатын” киллэрэрэ буолуо. Ол эрээри тоҕо эрэ “припискаҕа”, элбэх үүтү туттаралларынан, кэтэхтэр уорбаланыах курдуктар. Улуустар отчуоттарын көрдөххө, биир ынахтан 2-3 тыһ. тиийэ киилэ ыанар. Оттон ТХМ бэрэбиэркэтинэн 600-800 киилэ туттараллар эбит. Ол эрээри ТХМ “приписка кырасыабай” сыыппаратыгар урут кыһаммат этэ. 2019 с. дааннайын көрдөххө, баалабайынан 160,5 тыһ. т үүт ыаммыт, 81,1 тыһ. т соҕотуопкаламмыт. Оттон эһиил баара-суоҕа 57 тыһ. т. эрэ соҕотуопкалыыр былааннаахтар. Тэрээһиннээхтэр бары үүттэрин туттарыахтара. Ол аата эһиил баалабай үүт кээмэйэ бэрээдэктэммэтэҕинэ, кэтэхтэргэ бэйэлэрэ аһыылларыгар, тутталларыгар, киһи сымыйаргыах, 100-тэн тахса тыһ. т. үүт хаалар. Кырдьыктаах ыстатыыстыка тахсара үчүгэй, ол эрээри дьиҥнээх биричиинэтэ хайаан да быһаарыллыахтаах.
***
Аны иккис түгэн: көмө харчы кэлиитин дьон тоҕо айдааннаах көрүстэ? Хайа да саҥаны киллэрии норуот ылынар чуолкай идеологиялаах буоллаҕына эрэ ситиһиилэнэр. Оттон саҥа көмө киириитэ уустук быһаарыылаах, сарсыҥҥы туруга хайдах буолуо биллибэт, этэргэ дылы, туманнаах саҕаланан эрэрэ харахха быраҕыллар.
Бүгүҥҥү үүт туттарааччы кимий? Тыаҕа олорор ынахтаах кэтэх ыал социальнай мэтириэтэ ырытыллан учуоттамматах курдук. Билигин сүөһүлээх дьон үксэ нэһилиэккэ олорор, сүнньүнэн, биэнсийэлээх. Кыайбат буоллулар да, сүөһүлэрин эһэн иһэллэр. Оттон саҥа көмө ыччаты сүөһү иитиитигэр көҕүлүүр туохтааҕый? Ыччаты үчүгэй дохуота суох ыарахан үлэ ымсыырдыбат. Маннык салҕана турдаҕына, т/х, саарбаҕа суох, муҥур суолга киирэр.
Дьиҥэр, үчүгэйдик бэлэмнэнэн, саҥа көмөнү дьон үөрэ-көтө ылынарын курдук оҥоруохха сөп. Т/х үчүгэйдик билэр эспиэрим: “ТХМ дьону туох айылаах аймаата, айдаан бөҕөтүн тоҕо тарта? Дьону эрэйдээбэккэ, ити 35 тыһ. солк. тоҕо биэрбэттэрий? Мин өйдүүрбүнэн, Ил Дархан кэтэх ыал ыанар ынаҕын иитэригэр көмөтө биэриҥ, тэрээһиннээхтэргэ үүт харчытын үрдэтиҥ диэбитэ. Тохсунньу 1-тан ахсынньы 31-гэр диэри ынах төрөөтө диэн бэтэринээр, нэһилиэк баһылыга ыспыраапка биэрдилэр да, 35 тыһ. солк. төлөнүөхтээх. Аны тоҕо сиргэ баайдылар? Өссө отчуот, чиэк хомуура, араас күрүчүөк бөҕө... хайа эрэ бүрүкүрээтийэ ыыспатын курдук. Сокуон оннук кытаанах, субсидия бүддьүөт кодексынан отчуоттаныахтаах дииллэр. Дьону улаханнык бутуйан эрэллэр. Оттон, дьиҥинэн, ити 35 тыһ. солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн төлөнөр буолбатах дуо? Ону Ил Түмэн эрэйдээбэккэ, түргэнник судаарыстыба көмөтө диэн дьон махтанар мэхэньиисимин тоҕо оҥорботуй? Тыа дьонугар бэриллиэхтээх көмө харчыны дьокутааттар 2010 с. улуустарга боломуочуйаны биэрии эргэрбит сокуонун кыратык “абырахтаан” ыытарга диэн быһаардылар. Саатар, кэнсиэпсийэтин уларыппатахтар. Онон ТХМ эмиэ соҕотуопсуктарынан (оҥорон таһаарааччыларынан) бараары олорор диэн санаа үөскүүр.
Үүт харчыта улуустартан оҥорон таһаарааччыга буолбакка, нэһилиэк баһылыгар барара ордук этэ. Элбэх үүтү нэһилиэккэ ыыллар. Нэһилиэктэргэ сүөһүтэ суох ыал элбэх. Оччоҕо кэтэхтэр ордор үүттэрин баһылык бастаан утаа кэтэхтэн 30-40 солк. тутууну тэрийэн, нэһилиэнньэтин аһатар суолу арыныан, салгыы атын сиргэ тахсан батарар суолу тобулуон сөбө. Билиҥҥи уустук мэхэньиисимнээх былааннарынан бардахтарына, дьону утары туруораллар”, – диэн санаатын үллэһиннэ.
Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова иккитэ ыыппыт улахан төгүрүк остуолларыгар бу үп дьоҥҥо хайдах абыраллаах, судаарыстыбаҕа, Ил Дархаҥҥа махтанар көмө буолан тиийиэхтээҕий диэн, араас салайааччыны, учуонайы, тустаах үлэһиттэри мунньан, ымпыктаан-чымпыктаан кэпсэтии барбыта. Онно биллибитинэн, бу харчыны саҥа сокуон оҥорон өрөспүүбүлүкэ социальнай өйөбүлэ (социальная выплата) диэн ананан бардаҕына, дьон тугу да отчуоттаабат, чахчы, дьиҥнээх көмө буолар. ТХМ бэрэстэбиитэллэрэ итини бигэргэтэллэр. Ол эрээри “хас да сылынан киириэ” дииллэрэ дьиктиргэтэр. Тоҕо хара маҥнайгыттан Ил Дархан көмө буолуохтаах диэбитэ кэтэхтэри кэһэтэр субсидия буолан саҕаланна?
Алҕаһыахпын сөп, ол эрээри чунуобунньуктарбыт, дьокутааттарбыт сокуону билбэттэриттэн дуу, суолта уурбакка дуу, социальнай төлөбүр суолун тутуспакка, улахан сыыһа тахсан эрэр.
Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэтин салайааччыта А.М. Находкинтан ыйыппыппар: “Ил Дархаҥҥа этии киллэриэхпит, билиҥҥитэ сабаҕалааһын эрэ. Кини саҥа мэхэньиисим киириитинэн 2021 сыл аҥаарыгар мунньах оҥоруо, онно чуолкайдаһар инибит”, – диэн санаалаах.
Хас быыбар аайы дьон хайдыһыыта, иирсиитэ бөҕө тахсар. Аны олохторун тупсарар үтүө соругу эмиэ арахсыылаах, айдааннаах оҥорор сүрэ бэрт.
Бу көмөнү дьону эрэйдээбэккэ, эрэй эрдэтинэ, хас да сыл күүттэрбэккэ, сыл да аҥаарыттан социальнай төлөбүр оҥорон киллэрэр кыах, ама, суох үһү дуо? Хамсык кэмигэр төрүт ас туһатын билим бигэргэтэр. В.Путин дойдуга ас сыаната үрдүүрүн тохтотор, нэһилиэнньэ олоҕун таһымын намтаппат ирдэбилэ бу саҥа мэхэньиисим киириитин кытта биир баайыылаахтар диир сыыһа буолбатах.
Ил Дархан Айсен Николаев “көмө харчы тыа дьонун сиэбигэр киириэхтээх” диэн ирдэбилин сөпкө толоруохха. Онон дьону эрэйдээбэккэ, утары туруорбакка, бу көмө түргэнник социальнай төлөбүр буолан тыа дьонугар тиийэрин биир сүбэнэн ситиһиэҕиҥ.
Владимир Степанов.
Сэҥээриилэр