Эти-үүтү оҥоруу үлэтэ төһө да сыралааҕын иһин, судургу. Оттон ол эти-үүтү соҕотуопкалаан, бары көрдөбүллэргэ эппиэттиир курдук астаан-үөллээн, суулаан-хаалаан, тиэйэн-таһан үрдүк сыанаҕа батарыы – олус уустук, түбүктээх үлэ. Онон т/х-ын бородууксуйатын соҕотуопкалыыр, астыыр-үөллүүр, батарар тэрилтэлэр суолталара олус улахан. Кинилэр үлэлэриттэн хотон-хонуу үлэһиттэрин дохуота, хамнаһа быһаччы тутулуктаах. Ол иһин кинилэр үлэлэригэр, ордук үрдүкү салалта өттүттэн, күүс-көмө, сүбэ-ама эрэйиллэр.
Ол эрээри, хомойуох иһин, эһиилгиттэн кинилэр үлэлэригэр кырата суох охсуу оҥоһуллар буолла. “Чааһынайдартан үүтү туппакка, соҕотуопка былаанын 23 (!) тыһ. туоннанан (30-ча %) кыччатарга” диэн, мин саныахпар, үгүстэргэ омсолоох дьаһал ылыллан эрэр. Ол түмүгэр, кинилэр бары баалабай оҥорон таһаарыылара кырата 20-чэ %-нан кыччыыра мөккүөрэ суох. Түмүгэр, кырыы нэһилиэктэргэ арыы сыахтарын сабарга күһэллиэхтэрэ. Ол нэһилиэнньэҕэ барытыгар охсуулаах буолара өйдөнөр.
Ити өссө кырата. Мин истэрбинэн, кэлэр сылтан өссө иккис улахан охсуу оҥоһуллуох курдук буолла. Ол хайдах? Сорох улуус баһылыктара уонна биирдиилээн салайааччылар, сорох ситэ өйдөөбөт дьон үүт субсидиятын харчытын соҕотуопсуктары таарыппакка улуустан быһа бэрдэрэри туруорсаллар үһү.
Баччааҥҥа диэри үүт субсидиятын харчытын ТХМ улуустар дьаһалталарыгар ыыппыттарын кинилэр тута соҕотуопсуктарга көһөрөллөр этэ. Ону сорох сирдэргэ “кинилэр үүтү туттарааччыларга харчыларын хойутаталлар, сороҕор ситэ тиэрдибэттэр” диэн матыыптаан, быһа көһөрө сатыыллар эбит.
Оччотугар, хайата ордугуй: үүтү туттарааччыга субсидията улуустан быһа тиийэрэ дуу? Соҕотуопсуктан дуу? Ырытан көрүөҕүҥ.
Бастаан соҕотуопсук нөҥүө тиийэрин көрүөҕүҥ. Ону, билэрдии, "Чурапчы" кэпэрэтиибин холобурунан билиһиннэрэбин. Эһиил тэриллибитэ 25 сылын туолар "Чурапчы" ТХПК ити кэм устата улуус бары бааһынайдарын, чааһынайдарын үүттэрин-эттэрин тутан, астаан-үөллээн батаран кэллэ. Кини элбэх ситиһиилэрин, кыайыыларын эрэдьиэстии барбаппын.
Күн бүгүн кэпэрэтиип 174 бастайааннай, сайыҥҥы өттүгэр 200-тэн тахса үлэһиттэнэр. Сыллааҕы эргиэнэ хас да сүүс мөлүйүөн. Ас-үөл 80-ча араас көрүҥүн оҥорон атыыга таһаарар. Ону Чурапчыга бэйэтин 4 фирменнэй, Дьокуускайга "Алаас аһа" диэн маҕаһыыннарыгар, 40-ча эргиэн туочукаларыгар, “Сахаагропродукт” нөҥүө батарарын таһынан, араас дьаарбаҥкаларга кыттар, чугас улуустары таһынан Мииринэйгэ, Нерюнгрига тиэйэн илдьэн атыыны тэрийэр.
Сылга ортотунан 1000 кэриҥэ ынах, 300-чэкэ сылгы сүөһүнү бэйэтин буойунатыгар тиэйэн аҕалан астыыр-үөллүүр.
Быйыл 7600 туонна үүтү соҕотуопкалаан 266 мөл. солк. субсидияны ылан дьоҥҥо тиэрдиэхтээх. Итинтэн сыл маҥнайгы кыбартаалыгар 130-ча мөл. солк. эрдэлээн кэлэр. Дьэ ити үптэн туох баар кыһалҕалаах бааһынайдар, чааһынайдар “үүт суотугар” диэн эрдэлээн уу харчынан ылан бары иэстэрин, ипотекаларын төлүүллэр, ГСМ атыылаһаллар, араас кыһалҕаларыгар туһанан абыраналлар. Ону таһынан, аҥаардас быйыл кэпэрэтиип “үүт суотугар” диэн бэйэтин пайщиктаахтарыгар 230 туонна уотурбаны, 55 т эбиэһи , 105 т сэлээркэни, 600 сибиинньэ оҕотун атыылаһан аҕалан, тиэйиитин ороскуотун сорҕотун бэйэтэ төлөөн, түҥэттэ. Иэстэрин барытын биирдэ буолбакка кыралаан төлөөн эмиэ улахан чэпчэтиини оҥорор. Онон Чурапчыга үүт сыаната хойутаабакка, сороҕо өссө хас да ый эрдэлээн, төлөнөрө үгэскэ кубулуйда. Бу үчүгэй буолбатах дуо?
Дьэ онтон ити 266 мөл. солк. субсидия үбэ улуус т/х-тын управлениетынан быһа "по факту" төлөнөр буоллаҕына, ити эрдэлээн төлөөһүн кыаллыбатыгар тиийэр. Үүт харчытын кинилэр ый аайы кэпэрэтиип испииһэгинэн, ким төһөнү туттарбытынан көһөрдүннэр даҕаны. Баҕар, эрдэлээн иэс харчы да биэрдиннэр. Ол иэһи бэйэлэрэ туталлара уустук буолуо. Учуотун син биир кэпэрэтиип эрэ оҥорор буоллаҕа дии.
Ону таһынан дьаһалта – бүддьүөт тэрилтэтэ – ити кэпэрэтиип курдук уотурба, ГСМ, сибиинньэ оҕото... атыылаһан аҕалан түҥэтэрэ сокуонунан көҥүллэммэтэ буолуо.
Биир тылынан, үүт харчытын улуустан быһа түҥэтэр кыаллыбата, бүддьүөт сокуонун кэһии буолара уонна үүтү туттарааччыларга туох да барыһы биэрбэтэ чуолкай. Син биир ылалларыттан элбэҕи аахсыбаттар. Маннык дьаһаныыны үгүс фермердэр сөбүлээбэттэрин биллэрдилэр. Онон соҕотуопсуктарга бэлэмнэнэр иккис "охсууну" бары утарыаххытын, туруорсуоххутун наада дии саныыбын.
Уйбаан Пономарев, ЧУРАПЧЫ.
Сэҥээриилэр