Чэппиэргэ, дьокутаат Мария Христофорова көҕүлээһининэн, “Кыым” хаһыат сылгыны үөрдээн иитии кыһалҕаларыгар анаммыт төгүрүк остуолу тэрийдэ. Zoom бырагырааматын туһанныбыт. Илэ кэпсэтиини солбуйбатар да, ыраахтан олорон сүүһүнэн да киһи кыттар кыахтаах, кэпсэтии уһуллубута “Кыым” ютубка сирэйигэр угуллар буолан, эмиэ да үчүгэйдээх. Хата, ону киирэн көрүҥ. Саха киһитэ илэ хараҕынан көрөрө, эт кулгааҕынан истэрэ ордук.
Мунньаҕы ыытааччы Мария Христофорова киирии тылын сылгыны үөрдээн иитии туһунан сокуон аан тылыттан саҕалаата: “Сылгы иитиитэ – экэниэмикэ боччумнаах салаата, дохуот киллэрэр аналын сэргэ саха култууратыгар, үгэстэригэр оруола, суолтата сүҥкэн. Сылгы – национальнай баайбыт, төрүт дьарыкпыт. Олохтоох боруода сылгыларга, салааҕа сөптөөх болҕомто ууруллуохтаах”, – диэн, анаан бэлиэтээтэ.
О.э, хайдахтаах да уустук кэмҥэ, үп кырыымчыгар да тустаах салааҕа ураты сыһыан олохтонуохтааҕын, ылыллыбыт сокуон булгуччу үлэлиэхтээх. Ырытыллар кэпсэтиигэ бородууксуйаны батарыы кыһалҕата, сылгыны бөһүөлэктэн тэйитии, вакцинанан хааччыйыы, сылгы төрүөҕүн тупсарыы, аныгы технологияны туһаныы уо.д.а. баара. Киэҥ хабааннаах тиэмэ. Биир көрсүһүүгэ барытын хабар, быһаарар кыаллыбат. Ол эрээри туохха сүрүн болҕомто ууруллуохтааҕа, сүрүн өттө, бу да мунньахха этилиннэ. Баарынан тиэрдиим.
СӨ “Сылгыны үөрдээн иитии” 109-III нүөмэрдээх сокуона 2003 с. ылыллан баран, хас эмэ эбиини-сабыыны ааста. Кэнники уларыйыы бу дьыл муус устар 7 к. бигэргэммитэ. Куһаҕана диэн, сокуон сорох ыстатыйалара олоххо киирэ иликтэрэ үлэни атахтыыр. Барыта, үбүлээһин тиийбэтигэр кэлэн иҥнэр. Маннык түгэҥҥэ бүтүн Үп министиэристибэтиттэн биир да үрдүк сололоох, саатар, биир исписэлиис, соло-булан, болҕомто ууран мунньахха кыттыспатаҕа толкуйдатар.
Сылгы салаатын сыыппаралара
ТХМ миниистирин солбуйааччы Н.С. Афанасьев бүддьүөт барыла Үп, Экэниэмикэ министиэристибэлэригэр быһаарсыыга сылдьарын, салгыы Ил Түмэҥҥэ тиийэрин, кэпсэтии тоҕоостоох кэмҥэ буолбутун эттэ.
Арассыыйа сылгытын 14 %-а Саха сиригэр баар. Уопсайа 183 тыһ. сылгылаахпыт. Итинтэн 39 %-на – КФХ, 41 % – ЛПХ, 20 %-на – тэрээһиннээхтэр киэннэрэ. Сылгы сүрүннээн кэтэх хаһаайыстыбаҕа иитиллэр. Сылгынан 20 улуус дьарыктанар.
Саха сиригэр 1991 с. 209 тыһ. тиийэ сылдьыбыт. 2024 сылга 193 тыһ. буолуо диэн суоттаналлар. Онуоха “Агростартап” (“Саҥа саҕалыыр бааһынай”), “Ыал пиэрмэлэрин сайыннарыы” бырагыраамалар көмөлөрүнэн, ыччат сылгы иитиитигэр интэриэстээҕин, балаһыанньа олус куһаҕана суоҕун бэлиэтээтэ: “Ол эрээри быһаарыллыахтаах кыһалҕа элбэх. Х-р, сылгыны дэриэбинэттэн тэйитии, ыраах сирдэри туһаҕа таһаарыы, өртөөһүн боппуруоһа быһаарыллыбакка турар. Уот туруутугар сылгыһыт, булчут уорбаланар. Дьиҥинэн, сылгыһыт – айылҕаны харыстааччы. Сылгыһыттар өртөөһүнү көҥүллээн, тэрээһиннээхтик ыытары туруорсаллара оруннаах. Кымыс бэлэмигэр болҕойон, сылы эргиччи өйүүрү ситиһиэххэ”.
Өйөбүл туһунан
М.Н. Христофорова төһө сылгылаах хаһаайыстыба граны туһаммытын чопчуласта. Онуоха:
– 2012 с. саҕалаан бэриллибит грант үбүн 20-25 %-на сылгы иитиитигэр бардаҕа. Анаалыһын оҥоро олоробут, 30 да % тиийэрэ буолуо. Биллэн турар, сүрүн болҕомто – сүөһү иитиитигэр ууруллар. Быйыл да “Агростартабы” ыытабыт. Бэрээдэк бигэргэннэҕинэ, ый устата куонкурус биллэриллэр, от ыйын бүтүүтүттэн саҕалыахпыт. 100-тэн тахса мөл. солк. былааннаммыта. Кыттааччылар балай эмэ сааһыланан, кыахтарын көрүнэн кытталлар. Отчуота, ирдэбилэ улаханын өйдөөтүлэр.
Сылгы племхаһаайыстыбата 2015 сылтан 10-нан эбиллэн, 27 буолла. Былырыын биэни көрүүгэ-истиигэ 330 мөл. солк. анаммыта. О.и. – федеральнай бүддьүөттэн 178 мөл. солк. Быйыл Арассыыйаттан 138 мөл. солк. ананна. Атына, плем-атыыга бэриллэр. Көрсүллүбүт ночооту сабыныыга үп бэриллэригэр куонкурус тэриллэр. Сотору бирикээһэ тахсыа. Племхаһаайыстыбаларга хаһааҥҥытааҕар да үгүөрү көмө барда. Докумуон оҥоруутугар, сылгы дьыалабыай тахсыытын тупсарыыта, боруода өттүнэн сайыннарыыга үлэлиэхтэрэ.
М.М. Прокопьев, Урбаан миниистирин солбуйааччы:
– Сылгы иитээччи “Биисинэс кииҥҥэ” тиийэн билии-көрүү өттүнэн көмөлөһүннэриэн сөп. “Идэлээх нолуога”, урбаанньыкка тэҥнээх “самозанятость” (бэйэ дьарыктаах буолуута) диэн баар буолла. Урбаанньыттан уратыта – Бүддьүөт кодексын 78-с ыст. олоҕуран, юридическай сирэйдэр уонна урбаанньыттар эрэ бүдьүөт үбүн туһанар кыахтаахтар. Итинтэн атын өйөбүлү – чэпчэтиилээх кирэдьиити, биисинэскэ босхо үөрэниини, билиинэн-көрүүнэн хааччыллыыны бэйэ дьарыктаахтар толору туһанар бырааптаах. Кэпсэтии түмүгүнэн, сылгынан дьарыктанааччыларга %-на суох уһун болдьохтоох иэһи биэрэр наада эбит дии санаатым.
В.Н. Степанов, “Ситим” медиа-бөлөх генеральнай дириэктэрэ:
– Бэҕэһээ Ил Дархан Айсен Николаевтан интервью ыларбар сылгы салаатын эмиэ таарыйбыппыт. Маннык боппуруостары көтөҕөн кэпсэтии тэрийэн эрэрбитин өйөөтө. “Үчүгэй, кэмигэр турбут, боппуруостар. Кытаатан, дьону түмэн, сылгы иитиитин кыһалҕатын быһаарарга кылааккытын киллэриҥ” диэтэ. “Сылгылар киин куораппытыгар кытта бэйдиэ сылдьаллар. Маннык көстүү – сахаларга кыбыстыылаах” диэтэ.
Сылгы үксэ – кэтэх бас билии. Ол эрээри хайдах эрэ гынан, кыһалҕаны быһаарыахпытын наада. Өбүгэлэрбит олорбут быраҕыллыбыт сирдэрин туһаҕа таһааран, үрэх бастарыгар төннөн, үлэни-хамнаһы тэрийэн. Айсен Сергеевич сылгы иитиитин ырыынак балаһыанньатыгар киллэрэр наадатын эттэ. Сылгы элбиир, туһата улаатар кыахтаах. Кыайан туһаҕа таһаара иликпит.
Үбүлээһин тиийбэтэ атахтыыр
А.М. Находкин, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна АПК кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ:
– Сокуон сорох ыстатыйалара, туолбакка тураллар. Сүрүн төрүөт – үбүлээһин тиийбэтэ. 24 госбырагыраама баар, барытыгар тиийбэт диэн буолар. Х-р, судаарыстыба өйөбүлүн туһунан 7 ыст. 5-с п этиллэр сылгы базатын тутууга кыттыгас үбүлээһини көрүү бырагыраамаҕа кыайан киирбэккэ турар. 9-с п. да ситэ туолбатын билиниэхпитин наада. Оттон сылгы базатын тутууну, сылгы иитиитин көҕүлээбэт буоллубут да, сылгыны дьиэ таһыттан араарыы кыаллыбат! Үрэх бастарыгар базалары тутуу бырагыраамата бэркэ үлэлээн иһэн тохтообута. Эт соҕотуопката эмиэ ситэ кыаллыбакка турар. Ол гынан баран, Николай Степанович эппитин курдук, соҕотуопкаҕа 2022 сылтан үп көрүллүөн наада. Сокуон 6-с ыст. сылгы бородууксуйатын туһунан этиллэр. Онно 1 п. бырабыыталыстыба эти тутар, астыыр, соҕотуопкалыыр уонна батарар усулуобуйаны астыыр-үөллүүр хаһаайыстыбаларга тэрийиэхтээҕэ этиллэр. Экология кэмитиэтин кытта 2 сокуону киллэрдибит. Сир уонна сылгыны үөрдээн иитии сокуоннарыгар. “Сылгы мэччирэҥэ” өйдөбүл сокуоҥҥа баар буолла. Кэнэҕэһин өссө кэҥэтэн, туһунан сокуон буолар кыахтаах, кэскиллээх саҕалааһын. Эт техрегламена киириитэ астыырга күчүмэҕэйдэри үөскэтэрин билэҕит. Онон “үгэс буолбут идэһэлэнии” өйдөбүлүн киллэрэн (традиционный убой) сокуонунан билиниллэр гынныбыт. Бэйэ сииригэр анаан тиэргэн иһигэр астыыр бобуллубат буолла. Үөһээ Бүлүү, Мэҥэ Хаҥаласка сылгыһыттар мунньахтарыгар саҥа көмө ньымалары күүскэ туруорсубуттара. 2022 с. эт бэлэмигэр субсидия көрүллүөхтээх.
Тыа хаһаайыстыбатыгар 10 млрд 800 мөл. солк. курдук көрүллүбүтүттэн аҥаарыттан ордуга (5 млрд 859 мөл. солк.) улуустар толорор боломуочуйаларыгар бэриллэр. Ол аата, хайысха ити өттүгэр баран эрэр. Барытын ТХМ эрэ салайар, үбү кини эрэ тыырар диэн өйдөбүлтэн тахсыахха. Сыыйа нэһилиэктэргэ тиийиэҕэ. Сылгыны бэрээдэктиир чааһыгар эттэххэ, эппиэтинэһи сылгыны бас билээччи бэйэтэ ыларын сокуон этэр. Ону ааһан, 14-с ыст. сылгыһыкка үлэлиир усулуобуйаны, сылгыһыт уонна үлэ көмүскэлин, хамнаһын сылгы иччитэ, сылгылаах киһи хааччыйыахтааҕа сурулла сылдьар. Онон билиҥҥи туругунан, итини судаарыстыбаҕа сэлээнниир кыах суох.
Сылгы дьыалабыай тахсыыта – быстар мөлтөх
В.С. Слепцов-Тунах, Сылгыһыт сойууһун бэрэссэдээтэлэ:
– Быйыл иккитэ төхтөрүйэн, кулун тутарга уонна муус устарга үрдүкү салалтаҕа туруорсуу суруйан киллэрбиппит.
Сылгы эбиллибэт. Тоҕо? Сылгы дьыалабыай тахсыыта мөлтөх. Ол туһунан этиллибэт. Биир да миниистир сылгы салаатыгар толору отчуоту оҥоро илик. Ол аата, салайыы суох. Сокуоҥҥа уларытыылары киллэрбиппит, этиилэрбитин билигин да үллэстэбит. Ылсан дьарыктанааччы суох. ТХМ-ҥа уопсай сүөһү салаатыгар киирэ сылдьар. Ону баара ордук элбэх бородууксуйаны, эт баһыйар өлүүскэтин сылгы салаата биэрэр. 2016 с. биһиги үлэбит күүһүнэн, сылгыны дэриэбинэҕэ ииппэппит, чиэски сытар сирдэри сылгы иитиитигэр биэриэххэ, сыһыарыахха диэн, сокуоҥҥа уларыйыы киирбитэ. Былаан туолбат төрүөтэ – ТХМ сылгынан дьарыктаммат. Х-р, 400 сылгы базата тутуллуоҕа диэн баран, билигин 200-тэн эрэ тахса. Сылгы дьыалабыай тахсыыта өрөспүүбүлүкэҕэ 57 эрэ %! Иэдээн! Сылгыбыт бэйэтэ бэйэтигэр сылдьар. Улуус баһылыктара, чунуобунньуктар да сылгыттан тэйдилэр. ТХМ-ҥа кыбытык курдук сырытыннарбакка, сылгынан дьарыктанар туһунан уорганы тэрийиэххэ.
С.И. Дмитриев, Балаҕаннаах баһылыга:
– Сылгы дэриэбинэҕэ сылдьара оҕоҕо да кутталлаах. Алларааттан этиилэри истиэххэ. Үрдүкүлэр кэпэрээссийэ диэхтэрэ. Ону тэрийээччилэр – нэһилиэк баһылыктара буолабыт. Баһылык сопхуос отделениетын управляющайын уонна сэбиэт бэрэссэдээтэлин үлэтин холбуу тутан үлэлиирэ буоллар, үлэ-хамнас барыа этэ. Сылгы нэһилиэккэ баарынан, биһиги этиибит учуоттаныахтаах. Үбүлээһин урут да баара. Сүрүнэ, көмө дьоҥҥо тиийэр, чопчу буолуохтаах. Биир кэмҥэ убаһаны сыана 50 % төлөтөн баран, ордугун 3 сыл уһатан төлөһүөххэ сөп буола сылдьыбыта. Үөһээ Бүлүү 2007-2008 сс. кыстыыр убаһаҕа 3 тыһ. солк. биэрэрэ. Оччолорго т от сыаната итиччэ этэ. Түмүгэр 200-тэн тахса элбэх убаһа кыстаан, сылгы эбиллибитэ. ТХМ “эбии төрүөххэ (приплод) диэҥҥэ биэрэрэ. Оччо убаһа баар диэтэ да, ол үбэ тиийэ турара. Оннукка көдьүүс көстүбэт. Хамсык кэмигэр Омега 4 туһалыыр дииллэр. Былырыын Японияҕа тахса сылдьыбыттара убаһа этин батарыы тиэмэтигэр. Ол кэннэ туох да иһиллибэт. Убаһа 30-40 тыһ. солк. турара – кыра. Киһи бары кымыһы өйүүр курдук да... Арай Балаҕаннаах оскуолатыгар биэни ыылларын билэбин. Агрохайысхалаах эрээри, “малокомплектнай” диэн, үбүлээһин көрүллүбэт. Егор Борисов саҕана бу үөрэх кыһата өйөнөрө, МТЗ тыраахтыр анаммыта, штат көрүллэрэ. Кыһыннары биэ ыыр баҕалаахтар. Өйүөххэ. Бааһынайдарга үп бэриллэрэ үчүгэй да, кэтэх сылгыны син биир холбооботтор. 2-3 биэлээх биирдиилээн дьон кыттыһан, дэриэбинэ таһыгар база тутан харайыахтарын сөп. Холобур, мин кыттыам этэ. Үрэх бастарын эрдэттэн өртөөн, бэлэмнээн, эдэр сылгылары таһааран үөрэтиэххэ. Тыа өртөммөт буолан умайар.
Иннокентий Ильин, Үөһээ Бүлүүттэн:
– 73 саастаахпын да, “эдэр сылгыһыппын”, 2015 с. ииттэбин. Сахабыт сылгыта ыстаатыһа суох, сокуонунан бигэргэммэтэх эбит. Дьарылыкпытыгар баар сылгыбытыгар дьиҥ суолтаны биэрэ иликпит. Дьокуускайга диэри федеральнай суол устаты тухары биир да дьиэ кыыла, кыыл таба айанын суола диэн бэлиэ суох. Европаҕа күрүө-хаһаа бөҕө. Анал “переходтары” оҥороллор. Биһиэхэ сылгыны түҥнэри көттөхтөрүнэ сылгыһыт буруйданар. 4-хас түбэлтэ тахсыбытыгар син сөптөөх быһаарыыны ылыммыттара. Сорох сиргэ төттөрүтүн сылгылаахтан массыынаны алдьатта диэн, төлөтө сатыыллара иһиллэр. “Дэриэбинэ сылгытын” туһунан эттэххэ, киһи баарын тухары дьиэ кыыла бииргэ сылдьара өйдөнөр.
Г.И. Чириков, Дьааҥы улууһун баһылыга:
– Судаарыстыба көмөтө наада. Сылгыны биирдиилээн дьон иитэр. Кинилэр сылгыһыкка көрдөрөллөрө ночооттоох. Онон сылгы төрүөҕэ, этин да хаачыстыбата мөлтөх, сылгы дэриэбинэттэн тэйбэт. Биэҕэ сөбүгэр субсидия бэриллэр буолтугар сылгыһыттар ЛПХ-лар сылгытын балачча иитэр буола сылдьыбыттара. Итиниэхэ дьүөрэ, сөбүгэр кээмэйдээх, сылгы бэйэҕэ турар сыанатын кыччатарга көмөлөөх көмө толкуйданыах тустаах. Дьааҥыга сылгыны ииттэр ордук. Сылгы субсидиятын улаатыннарыахха. Дьааҥы боруодатын тарҕатыыга көмөлөһүөххэ, сэргииллэр да тиэрдии ороскуота улаханыттан туттуналлар. Кииннээн тиэйиигэ субсидия туһалыа. Улууска 20-чэ тыһ. чугаһыыр сылгы иитиллэ сылдьыбыта. Билигин баара эрэ 7-8 тыһ. Сүрүн кыһалҕа – ас базата суох. ТХМ кытта үлэлэһэн, ТХНЧИ көмөтүнэн эбиэс ыһан көрбүппүт, бэркэ үүнэр эбит. Махтанабын. Сир быйаҥын тупсарыыга үбүлээһин наада. Граҥҥа киирсиэҕи 200 гааттан киэҥ иэннээх сирдээхтэргэ эрэ бэриллэр. 20-50 гааҕа диэри кыччаталлара буоллар. Мелиоративнай үлэҕэ да үп кырыымчык. Сүөһү иитэр хоту улуустарга сири тупсарыы ыытыллыахтаах. КФХ, ЛПХ кыахтара тиийбэт. Каадыр наада. Сылгыһыт хамнастанара буоллар. Астааһын уонна батарыы чааһыгар соҕотуопка сыаната кыратыттан кэтэхтэр туттарбаттар. Икки соҕотуопка тэрилтэлээхпит да, эргииргэ сылдьар үптэрэ суох. Бырыһыана суох иэс бэриллэрэ эбэтэр соҕотуопкалыыр тэрилтэлэргэ субсидия көрүллэрэ буоллар. Бырамыысыланнас күүскэ киирэн эрэр. Табаһыттар кыра да буоллар көмүскэллээх буоллахтарына, сылгыһыкка – суох. Сылгы мэччирэҥэ көмүскэлэ суох. Онон хоту сиргэ үлэлиир бырамыысыланнас салаата экологическай эспэртиисэни ыытарын уонна үлэлиир сирдэрин тыатын хаһаайыстыбатыгар өйөбүл буолалларын туруорсабыт. Ол сокуонунан мэктиэлэнэр гына тобулуохха.
М.П. Неустроев, ТХНЧИ учуонайа:
– Сылгы дьыалабыай тахсыыта Саха сиригэр муҥутаан элбээтэҕинэ, 60 % буолар. Бу хоромньута – сыччах 1 сылга 1 млрд 200 мөл. солк. Көрдөрүү тэрээһинтэн улахан тутулуктаах. Ол эрээри биир улахан харгыс – сылгы ыарыыта, хабарҕаһыт, салмонеллезтан биэ кулуннааһына элбээбитэ буолар. Ыарыыны бохсорго былааннаах үлэ барбат. Сылгы ыарыыларыттан көмүскүүр быһыылары оҥоро, “Сахабактисубтилы” тарҕата олоробут. Ол эрээри хаһаайыстыбалар үп кырыымчыгыттан элбэҕи сакаастаабаттар. Манна бырабыыталыстыба өйөбүлэ наада. Бу вакцинаны ылыыга Бэтэринээр департамена сакаас оҥоруохтааҕа этиллибитэ да, билиҥҥитэ ылы-чып. Бу ыйга быһаарбатылар да, салгыы вакцинаны оҥорор кыахпыт суох. Ити ыарыылартан хоромньуну ылбыт, сальмонеллезтан сылтаан кулуннааһын элбээбит Бүлүү, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар сылгы дьыалабыай тахсыыта, 2015 с. курдук, 22 % буолар туруктаах, табаарыстар! Маннык түгэҥҥэ дьарыктанар да наадата суох. Барыһы ситиһэргэ ити көрдөрүү 70 %-тан түһүө суохтаах.
Кымыс аһытыытын (закваска) оҥорон, элбэх хаһаайыстыбаҕа биэрэн кымыстыы сылдьаллар. ТХМ кымыска былаан биэриэхтээҕэ, суох. Кымыска субсидия көрүллүөх тустаах. Экспорт туһунан 52 % дьыалабыай тахсыылаах олорон, туохпутун атыылаары толкуйдуохпутуй? Ыарыылары суох оҥордоххо биирдэ интэриэстэниэхтэрэ. Бастаан дьоммутун хаачыстыбалаах этинэн хааччыйыахха.
П.Л. Петров, Бэтэринээр департаменын салайааччыта:
– Ил Дархан сорудаҕын быһыытынан, вакцинаҕа үп көрүллүөхтээҕэ ТХМҥа этиллибитэ. Биһиги ТХМ тас өттүнэн туһунан үп-харчы тыырдарар туспа тэрилтэбит. Вакцина, сыворотка ылыытыгар 13 мөл. солк. көрүлүннэ. Ону быйылгы былааҥҥа киллэрэн, сыворотка ылаары сылдьабыт. Оттон эбии көрүллэр харчыга сылгы сокуонугар олоҕуран, үп көрүөххэ диэн этиилээхпин. Сыл бастакы аҥаарын түмүгүнэн үбүлээһин үчүгэйдик хамсаабакка турар. Биэ кулуннааһына 24 нэһилиэккэ турда. Онон 21 мөл. сыворотка атыылаһыытын туруорсар суругу бырабыыталыстыбаҕа ыытан олоробут.
Р.В. Иванов, ТХНЧИ учуонайа:
– Мэгэдьэк уонна өрүс хочотун сылгылара төһө да саха сылгыта буолбаталлар, иннинээҕи көлүөнэлэр уһуннук дьарыктанан таһаарбыт боруодалара. Туруктара олус бэрдэ суох, аҕыйахтар. Саха сылгытын хаана баһыйыахча. Ол иһин иллэрээ сыл өрүс хочотун сылгытыгар – орловскай рысак, мэгэдьэктэргэ – таһаҕасчыт (русский тяжеловоз) боруода хаанын кутуохха диэн туруорсан, атыырдары аҕалбыттара. Эһиилгиттэн селекциялыыр үлэҕэ кыттыахтара. Бастакы кэмҥэ тулуурдара мөлтөһүөр буолан баран, тупсан иһиэ. Түмүгэ 20-чэ сылынан көстүө. Халыма уонна Дьааҥы тииптэрэ бааллар. Салгыы сайыннаран, “Тонор” хаһаайыстыбаны кытта Индигиир тиибигэр үлэлэһэбит. Салгыы төрүт боруодаҕа киириэхпит.
М.Н. Мартынов “Сахаагроплем” зоотехнига:
– 3 боруодалаахпыт. 27 племхаһаайыстыбаттан репродуктора – 24. 10-ча плем-хандьыдаат баар. Мэгэдьэк боруодатыгар 3 генопуонда баар. Былырыыҥҥыттан “Күндээдэтэ” уонна Ст. Васильев аатынан хаһаайыстыбаларга Мари Элтан кэлбит таһаҕасчыт боруодатын 3 саастаах атыырдара 6, 12 үөрдээх сылдьаллар. “Бөртө” хаһаайыстыбаҕа Алтайтан 2 соноҕос кэлбитэ уонна Нам “Кэскилигэр”. Балар 8-тыы үөрдээхтэр. Этэҥҥэ буоллаҕына, бастакы төрүөх кэлиэ. Племхаһаайыстыбалары кытта ыкса үлэлэһэбит. Быйыл Үөһээ Бүлүү уонна Хаҥалас, Сунтаар биирдии хаһаайыстыбалара племенной буоларга чугаһаатылар.
С.А. Захаров, Ньурба ТХУ нач. солбуйааччы:
– Бэс ыйын 17 к. туругунан, сылгыбыт 13 тыһ. 236. Үс племхаһаайыстыбалаахпыт. “Күндээдэ”, “Чаппанда” уонна Маалыкайдааҕы сылгы собуота. Оройуон биһиэхэ быйыл 9 мөл. 200 тыһ. солк. көрбүтэ. Субвенция – 6 мөл. 672 тыһ. солк. О.э., сылгы иитиитигэр сылга 15 мөл. солк. көрүллэр. Сылгы базатын тутуу бырагырааматын сөргүтэри, субвенция кээмэйэ үрдүүрүн туруорсабыт. 620 сылгылаах Маалыкай сылгы собуота күһүн “Саха сүөһүтэ” ГКУ бэриллиэхтээх. Онуоха диэри улуус дьаһалтата көрөр. “Дорожнай каарта” былаанынан барар. Билигин хозрасчет быһыытынан үлэлииллэр, бүддьүөттэн үбүлэннэҕинэ, атаҕар туруо дии саныыбыт.
С.М. Васильева, МИЗО Сир бэлиитикэтигэр департаменын салайааччыта:
– 500-чэкэ сылгы базатын сирэ баарыттан 400-чэтэ Уһук Илин уонна “саха гектарын” чэрчитинэн ылбыттара. Арктикаҕа 11 улуус киирэр. Итиннэ баар сылгы мэччирэҥнэрэ төрүт дьарык сиригэр киирсэр буолан, сабыылаахтар. Нэһилиэнньэ сиргэ сыһыана тубуста. Кыраныыссалары быһаарыы, сири ылыы, регистрациялатыы, учуоттуур үлэ салгыы барар. Сири сыаналааһынынан ТХМ иһинэн үлэлиир “Служба земледелия” дьарыктанар.
С.С. Борисова, Экэниэмикэ министиэристибэтин Дьиҥ экэниэмикэ секторын сабаҕалыырга уонна сайыннарыыга департаменын салайааччытын солбуйааччы, бүддьүөккэ үп кырыымчыгын, ТХМ приоритетнай хайысха диэбит хайысхаларыгар үбүлээһин барарын эттэ:
– Т/х салаатыгар көрдөрүү улаатыыта соҕотох сылгы салаатыгар көстөр, эт бэлэмигэр суолтата улахан. Билигин эккэ наадыйыы 26-27 %-нын олохтоох аһы-үөлү оҥорооччу хааччыйар. 2024 с. эккэ наадыйыы 30-ча % хааччыйар сорук турар. 2022 с. эт атыытыгар субсидия көрүллүөхтээх. Төһө көмө үп көрүллэрин билиҥҥитэ сатаан чопчу эппэппин. Былырыын 1,5 млрд солк. барбыта. Балаһыанньаттан көстөн иһиэ.
М.Н. Христофорова миниистир солбуйааччыта кэлэр диэн баран, чаас иннинэ мунньахха кыттарын истибит исписэлииһи ыыталларын, чопчу былаан, сыыппара этиллибэтэҕин сөбүлүү истибэтэ: “Сылгыһыт кыһалҕатыгар суолта биэрбэккит оччо дуу? Ыйааҕы бэйэбит да бэркэ билэбит, туолуутун кэпсиириҥ буоллар”, – диэн, санаатын аһаҕастык үллэһиннэ.
А.М. Находкин:
– ТХМ миниистирин 1-кы солб. Татьяна Осипова: “кэмниэ-кэнэҕэс тыа хаһаайыстыбата көдьүүстээх (эффективнай) диэн сыанабылга быйыл таҕыста” диэн үөрүүлээх сонуну үллэстибитэ.
С.С.Борисова:
– Сыл аайы судаарыстыбаннай бырагыраамаларыгар сыанабыл оҥоһуллар. Онно тыа хаһаайыстыбатын киэнэ “үрдүк көдьүүстээх” диэн буолбута. Иннинээҕи сыл түмүгүнэн эмиэ көдьүүстээх этэ.
А.А. Кузьмин, “Кэскил” хаһаайыстыбалаах, Нам:
– Оҥорон таһаарыы – барыстаах түгэнигэр эрэ сайдар. Сылгы киэнэ эппиэгэ суох. Бастаан ночоотун-барыһын, бэйэҕэ турар сыанатын сиһилии ааҕыаҕыҥ. Өйөбүл суоҕун тэҥэ. Сылгыга дуона суох көмө көрүллэр. Эти ким да соҕотуопкалаабат. Сылгыһыт илиигэ ылара 15 тыһ. солк. Сылгы төбөтүгэр, кырата, 10 тыһ. солк. ананыан наада. Сир туһаҕа тахсарын ситиһиэххэ. Соҕотуопка баар буолуохтаах.
М.И. Хаптагаев, Таатта ТХУ салайааччыта:
– Сокуон сорох ыстатыйалара үлэлээбэттэр диэтигит. Дьокутааттар, судаарыстыба өйөбүлүн чааһыгар күүскэ үлэлэһэргит наада. Иннинээҕи туруорсуулар олохтоохтор. ТХМ приоритетнай хайысхаларыгар ыытабыт эрэ диир. Дьиҥэ, Экэниэмикэ, Үп министиэристибэлэрэ тиийбэт үбү булууга күүскэ үлэлэһиэхтээхтэр. ТХМ өйүү сатыыр. Сылгы дэриэбинэҕэ сылдьарын чааһыгар, Таатта улууһугар, сопхуос ыһыллыбыт сылыгар баар сылгыга тэҥнээтэххэ икки бүк элбээн, 17 тыһ. тахса сылгылаахпыт. Үксэ ЛПХ киэнэ. Онон дьиэ таһыгар туталлар. Ыраах мэччитэллэрэ ороскуоттаах. Сылгыны аһата үөрэтэн, тэйбэттэр. Бөһүөлэктэрбит баара эрэ 30-туу км тэйиччилэр. Мэччирэҥ былдьаһыга. Үрэх бастарыгар таһаарыыга анал бырагыраама, өйөбүл наада. 85 тыһ. тахса т/х сирдээх, аҥаара – Амма, Алдан нөҥүө. Анал хаһаайыстыбаны тэрийэргэ үбүлээһин көрүллэрэ буоллар. Сылгы төбөтүгэр үп көрүллүөхтээх. Сокуон ыстатыйалара үлэлииллэригэр Экэниэмикэ министиэристибэни кытта күүскэ үлэлиэххэ наада.
А.М. Находкин:
– Бигэргэммит сокуон үлэлиирин Экэниэмикэ министиэристибэтэ хааччыйыахтаах. Хонтуруоллуур аналбытын туһанабыт, салгыы үлэлэһиэхпит, туруорсабыт.
А.Х. Новиков, “Борохой” ТХПК:
– Сир өртөннөҕүнэ, сылгыга мэччирэҥ үөскүүр. Сылгыһыттарга көҥүллүөххэ. Ыраах, үрэх бастарыгар үлэлиир, үүтээҥҥэ олорор, атынан сылдьар сылгыһыттары хамнастыахха. Биһиги базабыт нэһилиэктэн 25 км, сылгылар өссө 10-15 км. Ону баара, биллэ чугаһаттыбыт. Эһэ-бөрө элбэх, онон сылгыһыкка сааны көҥүллүөххэ.
А.А. Александров, ТХМ сүөһү иитиитин департаменын салайааччыта:
– 21 оройуоҥҥа идэһэлиир пуун үлэлиир. 2017 с. техрегламент киирэн, туһунан уустуктаах. Эти туппат буолуу эҥин. Ити этиллэр 26 % олохтоох этинэн хааччыйыыттан 70 %-а – сылгы этэ. Соҕотуопкаҕа 1 тыһ. т эти туттарыыга былырыын үп көрүллүбүтэ.
Киилэ убаһа этэ – 370 солк., улахан сылгы этин киилэтэ 315 солк. чэпчиэ суохтаах диэн быһаарыллыбыта. Кг эт субсидията 55 солк. суоттанан, соҕотуопка тэрилтэлэригэр 60 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Чиэски сиртэн, суола мөлтөх сиртэн астыыр пууҥҥа тиэрдии күчүмэҕэйдээх. Кыһалҕаны туоратарга бүддьүөттэн 200 мөл. солк. үп наада. Ол быһаарыллыыта уустук. Материальнай базаны бөҕөргөтүү быһыытынан, федеральнай үбү булууга үлэлэһэбит. Сылгыһыт орто сааһа – 50-60. Күн сардаҥатын туһанар альтернативнай энэргиэтикэни “Стартапка” хапсыбыттар ылан туһаналлар. 2019 с. Франция хампаанньатын кытта үлэлээн, космостан сылгыны кэтээн көрөр моойторугу бэрэбиэркэлээн көрдүбүт. Батарыайата +30- -60 тымныыга балтараа сыл тулуктаһар эбит. Сыаналаах. Бырагырааманан хааччыйыыны киллэрэн туран, 130 тыһ. солк. “Сахаагроплем” Москубаҕа сөбүлэҥ түһэрсэн кэллэ. Манна таҥар, субсидиялыыр түгэҥҥэ 30 тыһ. буола чэпчиэн сөп. Дэриэбинэҕэ сылгы элбиирэ, мэччирэҥ былдьаһыгар үүт ыама аҕыйыырыгар тиэрдэр.
Сылгыһыт буолбакка, сылгы иитээччи элбээтэ. Бу – бастакы кыһалҕа. Ыраах сирдэргэ база туттуутугар көмө көрүллэ сырытта. Сылгыны дэриэбинэттэн тэйитии ночооту элбэтэр. Сылгыһыты хамнастыыр наада буолар. Нэһилиэнньэ сылгытын дьоҥҥо эрэммэт. Аҕытаассыйалыы сатыыбыт. “Бөртөнү” холобур гына кэпсиибит. Үбүлээһин кээмэйэ татым. Ортотунан, т/х бырагырааматыгар 15-16 млрд солк. буолара сөптөөх этэ. Чугас мэччийэ үөрэммит сылгы дьиэтигэр төннө турар. Өртөөһүн кыһалҕата хонтуруола суох ыытартан тыа умайар. Госдума таһымыгар “тыа хаһаайыстыбатын хонтуруолланар өртөөһүнэ” диэн сылгы хаһар сирдэрин оҥорууга үлэ барар.
Н.Т. Винокуров, “Тонор” хаһаайыстыба, Өймөкөөн:
– Сүрүн кыһалҕа – бөһүөлэктэн сылгыны таһаарыы. Конебазаны сөргүтүөххэ диэн сөпкө эттилэр. Тутууга үп-харчы элбэх барар. Мин үс тиэрбэһи тутан киирдим. Күрүө-хаһаа булгуччу наада. Ол – улахан ороскуоттаах. Ол гынан баран ыччат сылгыны тыаҕа мээнэ ыыттахха, эһэ-бөрө аһылыга буолар. Онон күрүө тутуутугар хаһаайыстыбаларга көмө наада. Ыйааһыннааһын технологиятын туһаныы туһалыа. Ол аата, кэмигэр аһаттахха, төрүөх тупсар. Ыйааһын наада. Ночоото суох ньыма. Сылгыбытын 100 % тыыннаахтыы туораппыппыт да, тыатааҕы буулаан, элбэх убаһаны тарта. Үөртэн 4-5 убаһаҕа тиийэ былдьаппыттар бааллар. Киһини кытта тардан, саллан бултаспаттар. Көҥүлэ суох бултаатахха, ыстараап. Урут тыатааҕы тириитэ, үөһэ туһаҕа тахсар буолан, бултуур интэриэстээхтэрэ. Онон анал биригээдэ тэрийиэххэ наада. Сылгыһыт кырыйда диэн ыччаты интэриэстииргэ сөптөөх хамнаһы көрүөххэ, сылгыга көрүллэр субсидияны элбэтиэххэ.
М.Н. Христофорова:
– Уһук Илиҥҥэ дьону олохсутаары, ТОРдары тэрийээри араас манньаны, чэпчэтиини толкуйдууллар. Миэстэтигэр үлэлиир, олохтоох дьон туһугар эмиэ кыһаллыахтарын, холобур, тыа хаһаайыстыбатын үбүнэн өйүөхтэрин сөбө. Итини Уһук Илин сайдыытыгар министиэристибэ салалтатыттан туруорсар кэм кэллэ дии саныыбын.
А.М. Находкин:
– Сүрүн хайысханы биэрэр кэпсэтии буолла. Миэстэтигэр эмиэ үлэ-хамнас барыахтаах. Сылгы дьиэ таһыгар сылдьарын кыһалҕатын, хайдах дьаһаллыахтааҕын нэһилиэк баһылыктара, дьокутааттара быһаарыахтаахтар. Сокуон сылгы базатын тутууга, эти батарыыга субсидия суох буолбута – улаханнык атахтыыр. Батарыы чааһыгар саҥа мэхэньиисим киириэхтээх. Сүбэни холбоон, үлэлэһиэҕиҥ!
Кэпсэтиини сурукка тистэ Татьяна Захарова-ЛОҺУУРА.
