Аныгы бутуурдаах үйэҕэ төрүт култуурабытын, духуобунаспытын, тылбытын-өспүтүн тутан эрэ хааллахпытына, омук быһыытынан тыыннаах хаалар дьылҕалаахпыт. Оттон ону харыстааһын, сайыннарыы манан аҕай дьыала буолбатах. Олоҥхо дойдута Сунтаар – саха төрүт үгэһин толору илдьэ сылдьар, дьиҥ сахалыы куттаах улуус. Бырамыысыланнас күүскэ сайдыбыт улуустарын кытары ыаллаһа олорор Сунтаар улууһугар глобализация долгуна күүскэ дьайыан сөп. Билигин улууска өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит үгэһи үүнэр көлүөнэҕэ сүтэрбэккэ тиэрдии – тыын боппуруос. Оттон ол уустук үлэни киирбит-тахсыбыт, аныгылыы көрүүлээх, дьоһуннаах, эдэр Мария Кобельянова-Тускулаана иилиир-саҕалыыр.
– Мария Васильевна, бэйэҥ тускунан кэпсии түс эрэ...
– Элгээйигэ 5 оҕолоох ыалга бастакы оҕонон төрөөбүтүм. Василий Иванович, Степанида Степановна Кобельяновтар дьиэ кэргэннэригэр. Оҕо эрдэхпиттэн эппиэтинэстээх буоларга үөрэммитим. Аҕам Томпоттон төрүттээх, ийэм Сунтаар Сиэйэтиттэн, Күүкэйиттэн сыдьааннаах. Маҥан Ыстапаан сиэнэ буоларбынан киэн туттабын. Степан Осипович Максимовы аҕа ууһун ыһыаҕын тэрийээччитинэн үчүгэйдик билэллэр. Онон төрдүбүн-ууспун билэбин. Элгээйи оскуолатын бүтэрэн баран, култуура уонна ускуустуба кэллиэһин төрүт култуура салаатын кыһыл дьупулуомнаах бүтэрбитим. Салгыы СГУ саха тылын уонна култууратын факультетыгар культуролог идэтигэр үөрэммитим. Үөрэммит кыһаларбар үлэлээбитим. Ол сылдьан «Һунтаар Һассыҥҥыта» диэн ыччат түмсүүтүн 2007 сыллаахха тэрийэн үлэлэппитим. Сүрдээх кэскиллээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээн, араас таһымнаах күрэхтэргэ инники күөҥҥэ сылдьыбыппыт, Сунтаар ыччатын сомоҕолообутум. Ийэ буолар аналбар төрөөбүт дойдубар тиийэн, оҕобун көрөн олорон ыччат лиидэринэн үлэлээбитим, бу сыл улахан ситиһиим – «СӨ Бастыҥ ыччат лидерэ» ааты ылбытым . Араас граны сүүйэн, таһаарыылаахтык үлэлээбитим. 1,3 мөл. солк. граны сүүйэн, Элгээйибэр бытовой өҥө киинин үлэлэппитим. Ол көмөтүнэн успуорт саалабытын өрөмүөннээбиппит, иис, парикмахер, көмпүүтэр хосторун үлэлэппиппит. Ол кэннэ кэргэним Петр Горохов Сунтаарга полицияҕа үлэлии киирбитигэр, аны улуус киинигэр көһөн киирбиппит. Манна «Долгун» араадьыйаҕа дииктэринэн, эрэдээктэринэн үлэбин саҕалаабытым. Үөрэҕирии салаатыгар мэтэдьиистээбитим, исполкомҥа үлэлээбитим, онтон Ольга Захарова олохтоох тэлэбиидэнньэҕэ ыҥыран ылбыта. Бу эйгэни олус сөбүлээбитим, билигин да тэҥинэн үлэлиибин, 2013 с. Саха сирин бастыҥ эдэр суруналыыһа, 2017 с. улуус бастыҥ суруналыыһа ааттаммытым. Быыспар юрист үөрэҕин баһылаабытым. Ол кэннэ «Бартыһаан» кулуубун дириэктэринэн ыҥыран ылбыттара. Улуус саҥа баһылыга култуура уонна духуобунас управлениетын салайааччытынан анаабытын быһа гыммакка, номнуо үһүс сылбын үлэлии сылдьабын.
– Култуура салайааччытынан ананан баран, туохха сүрүн болҕомтону уурдуҥ?
– Умна быһыытыйбыт саха төрүт үгэһин сөргүтүүгэ хоннохтоохтук ылсан үлэлээбитинэн барбытым. Ол курдук, араас эйгэҕэ түмсүүлэри тэрийэн үлэбитин ыытабыт. Холобур, уустар түмсүүлэригэр хас биирдии нэһилиэктэн дьону түмэн, кинилэри үөрэттэрэн, быыстапкаларын тэрийэн, граннары олохтоон ситимнээхтик үлэлээтибит. Чахчы ылсан үлэлиир 10-тан тахса тимир ууһа баар буолла, хомус, быһах уустара эдэрсийдилэр. Бу түмсүүлэртэн сиэттэрэн, сорохтор бэйэ дьыалатын арыннылар. Билигин дьон-сэргэ сакааһынан үлэлиир буоллулар. Үҥүүгэ, ох сааҕа ылыстылар. Ити – улахан ситиһии. Араас таһымнаах күрэххэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар буоллулар.
Салайааччынан ананаат, норуот итэҕэлин ылбыт нэһилиэктэрбит баһылыктара, кинилэр кэргэннэрэ, оҕолоро хайаан даҕаны сахалыы таҥастаах буолуохтаахтар диэн санаанан салайтаран, барыларын сахалыы таҥыннардыбыт. Кинилэр холобурдарын батыһан нэһилиэк дьоно эмиэ маассабайдык сахалыы таҥнар буоллулар. Маныаха биир дойдулаахпыт Светлана Петрова хаста да кэлэн маастар-кылаас ыытта.
Баһылык куруук солото суоҕа биллэр. Инньэ гынан кинилэр кэргэннэрин түмэ тарпыппыт. Барыларын мунньан олорон «эһиги далбар хотуттаргыт, дьон-сэргэ хараҕын далыгар сылдьаҕыт, онон кэргэннэргитин көрөн-истэн, сөпкө таҥыннарыахтааххыт» диэн эппиппит. Ол кэпсэтии түмүгүнэн хас биирдии баһылыкка биирдии иистэнньэҥи анаабыппыт. Онон кинилэр кичэллээх көрүүлэринэн-истиилэринэн сахалыы таҥнар буоллулар.
Уопсайынан, култуура сайдыытыгар айар түмсүү улахан күүс-көмө буолар эбит. Холобур, хореографтар түмсүүлэрэ, литэрэтиирэ түмсүүтэ уо.д.а. Кинилэргэ быһаччы этиилээх таҕыстыҥ да, үлэни өрө туппутунан бараллар. Онно мин улахан махталлаахпын!
– Кистэл буолбатах, куруук Сунтаар уонна Таатта улуустара «Олоҥхо дойдута» диэн ааты былдьаһар курдуктар...
– Быйыл биһиги Москубаҕа «Сунтаар – олоҥхо дойдута» диэн табаарынай бэлиэ-бренд аатын патеннаттыбыт. Онон аҥаардас тылынан-өһүнэн буолбакка, дьыаланан дакаастыыр үлэни күүһүртүбүт. Бэйэм улууска Олоҥхо ассоциациятын бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлиибин. Олоҥхо тыйаатырыгар үлэлиир биир дойдулаахпыт Никандр Тимофеевы кытары ыкса ситимнээх үлэлиибит. Кини анаан-минээн олоҥхону толорууга уһуйааннары аһан үлэлэтэр. Уопсайынан, биир дойдулаахтарбыт саха төрүт үгэстэрин чинчийэн биллэр-көстөр учуонай буолбуттара (билим дуоктардара – Розалия Бравина, Василий Илларионов, Людмила Ефимова, Варвара Окорокова, хандьыдааттар – Светлана Петрова, Туйаара Илларионова уо.д.а.). Кинилэри кытары утумнаахтык үлэлиибит. Сунтаар уонтан тахса олоҥхоһута суруйбут олоҥхолорун булан, электроннай барыйаанын киллэрэн, «Сунтаар – олоҥхо дойдута» диэн мобильнай сыһыарыыны оҥордубут. Евдокия Сивцева диэн үлэһитим итини таҥан оҥордо. Биһиги улууска 184 олоҥхоһут баарын бигэргэтэр улахан кинигэни култуура салаатын информацияҕа-методикаҕа салаата, Галина Самойлова таһаарбыттара. Олоҥхону толорууга, чинчийиигэ улуус граннарын олохтообуппут. Харчынан бириэмийэ көрүллэн, дьон интэриэһэ да улаатта. Ону таһынан «Олоҥхо оһуора» диэн тэрилтэ салайааччыларын олоҥхоһуттара диэн баар. Былырыын, быйыл Олоҥхо ыһыахтарыгар бастыҥнарынан ааттаммыттара. Онно ааҕар-суоттуур палаата хотуна, эпиэкэ баан үлэһиттэрэ, улуус кылаабынай бырааһа, бибилэтиэкэ хотуна, сүрүн буҕаалтыра уо.д.а. бааллар. Быйыл улууспут олоҥхоһуттара суруйан хаалларбыт иккис олоҥхобутун үөрэтэн туруордубут. Салгыы өссө күүскэ ылсан үлэлиэхпит. Арба, бу олоҥхобутунан Тааттаҕа тэрилтэ салайааччыларын олоҥхоһуттарын күрэҕэр кыайан кэлбиппит. Инньэ гынан эһиил бу күрэх биһиэхэ ыытыллыаҕа. Аны туран, хас биирдии нэһилиэккэ олоҥхоһуттар бөлөхтөрүн уонна биирдиилээн толорооччулары элбэтэр соруктаахпыт.
– Олоҥхоһуттаргытыгар кинигэ бөҕөтүн таһаарбыт этигит дии...
– Улуус салалтата уонна биһиги управлениебыт көҕүлээн «Сунтаар – олоҥхо дойдута» диэн көмүс сиэрийэни олохтообуппут. Инньэ гынан былырыыҥҥыттан саҕалаан сыл ахсын 7 кинигэни таһаарар буоллубут. Былырыын олоҥхоһуттарбыт, олоҥхону чинчийээччилэрбит тустарынан үлэлэр тахсыбыттара. Быйыл Вильям Яковлев «Ытык түһүлгэлэр» кинигэтэ бэлэмнэннэ. Маны таһынан, методистарбытын кытары эмиэ кинигэ оҥордубут. Аны туран, архыыптан биир дойдулаахпыт олоҥхотун атыылаһан ылан бэчээккэ бэлэмниибит. Маны сэргэ мелодистарбытын түмэн кинигэ оҥордубут. «Раритеты Якутии – художественное наследие», «Дьөһөгөй маанылаах симэҕэ» тахсыахтаах. Бу кинигэлэри улуус бэйэтэ үбүлээн таһаарар. Быйыл бэйэм көҕүлээн «Олоҥхо дойдутун ытык күнэ – Сунтаар уйгулаах ыһыаҕа» диэн сурунаалы таһаардыбыт. Онно аатырбыт ыһыахпыт тосхоло, сынаарыйа, кимнээх үлэлээбиттэрэ, кыайбыттара, туох ураты тэрээһиннэр ыытылыбыттара уо.д.а. таҥыллан киирбитэ. Быйыл 2015, 2016, 2017 сс. ыһыахтарбыт тахсыбыттара. Эһиил быйылгы ыһыахпытын таһаарыахпыт. «Култуура кустуга» диэн хаһыаты уонна «Саҥа кэм» диэн биэриини Ил Дархан 500 тыһ. солк. гранын сүүйэммит таһаарабыт. Маны таһынан бэйэм «Ньургуһун» литэрэтиирэ түмсүүтүн салайарым быһыытынан, нэһилиэктэртэн айар куттаах дьон кинигэлэрин таһаардыбыт. Кинилэр хоһоонноругар ырыа бөҕөтө айылынна.
– Эн санааҕар, төрүт култуураны, үгэһи, духуобунаһы сайыннарыыга атахтыыр туох баарый?
– Итэҕэл. Билиҥҥи дьалхааннаах үйэҕэ дьон-сэргэ өйө-санаата тосту уларыйда. Инньэ гынан уйулҕа ыһыллан, өй-санаа булкуллан, араас саарбах сектаҕа киирэр буоллулар. Ыччат итэҕэли булбакка, итинник суолга тиийэн хаалар эбэтэр туора итэҕэлгэ охтор. Онон саха итэҕэлигэр хайдыһыы, мөккүөр бара турар кэмигэр элбэх киһини сүтэрдибит быһыылаах. Итинтэн дьиксиниэх, саллыах санаам киирэр. Ол иһин биһиги хас биирдии нэһилиэк алгысчыттаах, уустаах, иистэнньэҥнээх, олоҥхоһуттаах буолуохтаах диэн үлэлиибит. Култуура эйгэтин дьиэтигэр киһи уоскуйар, уйулҕатын сааһылыыр, ыраастыыр сахалыы итэҕэл, уйулҕа хосторо баар буолуохтаахтар.
Саҥа оскуолалары, уһуйааннары тутуу утумнаахтык барар эбит буоллаҕына, култуура дьиэлэрэ олус эргэрдилэр. Итиннэ күүстээх үлэ барыахтаах. Билигин култуура үлэһиттэригэр хамнас үрдээтэ, ол гынан баран «оптимизация», ыстааты сарбыйыы саҕаланан эрэр. Аҥаардас ол суотугар хамнас үрдүөхтээҕэ соччото суох көстүү.
Аны туран, билигин биһиги улууска (атыттарга да оннук буолуо) байаанньыт диэн олох тарбахха баттанар буолла. Фонограммаҕа олус охтон хаалбыппыт быһыылаах, билигин урукку курдук байаанньыт дэлэй буолбатах. Манна анаан үөрэҕи ыытан, болҕомтону уурар уолдьаста.
– Ыаллыы бырамыысыланнастаах улуустары кытары туох үлэни ыытаҕытый?
– Мииринэйдэри кытары анал Сөбүлэҥнээхпит. Ол чэрчитинэн улахан тэрээһиннэригэр, ыһыахтарыгар күүс-көмө буолабыт. Биһигиттэн анаан-минээн үөрэх кэлэн ылаллар. Оттон Бүлүү улуустарын кытары куруук ситимнээхпит. Балаҕан ыйын 13-14 күннэригэр Леонид Попов үйэлээх үбүлүөйүн уруйдаан «Сунтаар миигин ыҥырар» диэн ырыа-тойук, хоһоон түһүлгэтин тэрийэбит. Онно бу улуустар кытта кэлээри, ох курдук оҥосто сылдьалларын биллэрбиттэрэ.
– Сорохтор хаар ууллуоҕуттан, от-мас хагдарыйыар диэри ыһыахтаан тахсабыт диэн сөбүлээбэттэр. Маныаха эн туох санаалааххын?
– Быйыл улуус баһылыгар хамыыһыйа тэрийэн баран, бу боппуруоска мунньахтаабыппыт уонна историческай суолталаах дьаһал ыллыбыт. Онно, бастатан туран, улуус уонна нэһилиэктэр ыһыахтарын ыһыах диэн ааттыыбыт, оттон тэрилтэлэр эҥин «ыһыахтарын» маассабай тэрээһин, айылҕаҕа тахсыы, сайыны көрсүү, салама ыйааһына диэн ааттыыр буолуҥ диэн дьаһал ыллыбыт. Иккиһинэн, улуус ыһыаҕын хас сыл ахсын бэс ыйын 20-21 күннэригэр ыһар буоллубут. Үсүһүнэн, ыһыахпытын «Олоҥхо дойдутун ытык күнэ – Сунтаар уйгулаах ыһыаҕа» диэн ааттыырга быһаардыбыт. Быйыл ыһыахтыыр сирбитин чөлүгэр түһэриигэ, тупсарыыга улуус дьаһалтата 20 мөл. солк. көрөн, улахан үлэни ыыттыбыт. Холобур, 26 сыл сулууспалаабыт Аар Баҕах сэргэбитин уларыттыбыт. Аар Куйаар мөҥүөнэ диэн күнү көрсөр түһүлгэ баар буолуоҕа.
* * *
Биһиги Мариялыын атах тэпсэн олорон арааһы кэпсэппиппит, бириэмэбит ырааппытын билбэккэ да хаалбыппыт. Киинэ, тыйаатыр, тэлэбиидэнньэ сайдыытын, тыа сирин ыччатын төрүт үгэскэ сыһыарыы уо.д.а. туһунан элбэҕи ырыппыппыт. Тускулаана «Туллугум, дьоллоох буол» киинэҕэ оонньообутун билэр буолуохтааххыт. Талааннаах киһи барыга-бары сыстаҕас диэн этии Тускулаананы кытары дьүөрэлии эбит диэн киһи өссө төгүл итэҕэйэр. Эрчимнээх, эдэр салайааччыга ситиһиилэри баҕарабыт!
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
