Бүгүҥҥү дьоруойум 80-с сылларга Саха тыйаатырын испэктээктэригэр сахалыы тойугу киллэрбит артыыһынан биллэр. Сорох дьон кинини удаҕан курдук ылыналлар, бэл, тойугуттан эмтэммиттэрин билинэллэр. Ол эрээри кини сирдээҕи эбээт! Идэтигэр, кэргэнигэр бэриниилээх, ийэлии кыһамньылаах, эбэлии сиэрдээх, эдэрдэргэ эдьиийдии сүбэлээх көннөрү саха дьахтара, ыал далбар хотуна. Арассыыйа уонна Саха сирин норуодунай артыыһа, Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Степанида Борисованы биир бэйэм оннук ылынным.
" Сааһыран истэҕиҥ ахсын төрөөөбүт дойдугун, оҕо сааскын саныырыҥ элбиир» диэн этэллэр. Санааҕынан оҕо сааскар төһө төннөҕүнүй?
– Дьэ, олус сөпкө эппиттэр. Мэҥэ Хаҥалас Тиэлигититтэн төрүттээхпин. Ийэм субан сүөһүнү көрөр буолан, Кэҕэримэ, Тохтоһут, Чуочабыл, Бэрдьигэстээх сайылыктарыгар сайыны атаарарбыт. Онон сайылык оҕотобун. Күөлтэн уу баһарбын, сүөһүлэри уулатарбын, хойуу сибэккилээх хонууга тиэрэ түһэн сытарбын, бииргэ үөскээбит доҕотторбун ахтан кэлэбин.
– Ырыаҕа-тойукка оҕо эрдэххиттэн сыстаҕас буоллаҕыҥ... Артыыс идэтин хайдах талбыккыный?
– Аҕам ыллыыр, олоҥхолуур эбит. Абааһы ырыатын олус үчүгэйдик ыллыырын иһин дьон Арсан Дуолай диэн хос ааттаабыттар. Үстээхпэр арахсан барбыт. Онон ийэбит үс оҕону соҕотоҕун атахпытыгар туруорбута. Аҕабыт биэс саастаахпар уонна үрдүкү кылаастарга үөрэнэр кэммэр кэлэ сылдьыбыта. Билбэтэх киһим буолан, чугаһаабатаҕым. Ньолобуой кылаастан төрдүскэ диэри – Тиэлигигэ, бэһис кылаастан Наахараҕа үөрэммитим. Сайылыкпын, ийэбин ахтан да биэрэр этим.
Оҕо эрдэхпиттэн хоһоон ааҕарым, ыллыырым, бэл, клоуннуурум. Сэрии кэмин көрдөрөр испэктээккэ оҕо оруолун оонньоон турардаахпын. Онон бэрт кырабыттан сыананы билбит эбиппин. Учууталларым «бу оҕо артыыс буолуо» дииллэрэ. Таайым араадьыйа дииктэрэ буолуохпун баҕарара. Кырабар түүппүлэлээх, хоппуруон чулкулаах мааны учууталларбар ымсыыран, учуутал буолуохпун баҕарар этим. Онтон улаатыыбар, ийэм ыарытыйар буолан, эмчит буолуохпун баҕарталаабытым эрээри, химия биридимиэтин ыарырҕатар буоламмын, санамматаҕым. Оскуола кэнниттэн Новосибирскайдааҕы консерваторияҕа туттарса барбытым да, пааспарбын кэмигэр оҥорторбокко, хойутаан тиийбитим. Онон дойдубар кэлэн, кулуупка үлэлээбитим. Онтон «ыллыыр оҕо баар үһү» диэн истэн, Ньурба тыйаатырын салалтата үлэҕэ ыҥырбыта. Биир сыл үлэлээн баран, Щепкин аатынан училищеҕа туттарсыбытым. Онон артыыс идэтин дьон талларбыта, бу идэбэр дьон сирдээбитэ диэхпин сөп.
Москубаҕа тиийээт, Кыһыл болуоссат кыратыттан олус хомойбуппун өйдүүбүн. Бастаан утаа киинтэн тэйиччи ыал даачатыгар олорбуппут. Онтон кэлин училищеҕа бэйэтигэр олорбуппут. Михаил Гладков, Владимир Селезнев, Владимир Смирнов, Розалия Колосова, Борис Клюев курдук талааннаах маастардарга үөрэммит дьоллоохпун. Бэрэпиэссэр Михаил Николаевич Гладков миигин наһаа сөбүлүүрэ. Кини ыытар актёр маастарыстыбатын дьиссипилиинэтигэр ыарырҕатарым. Учууталым өрүү өйүүрэ, өрө тардара. Бастаан утаа үчүгэй сыананы ылбат да этим, улахан куурустарга эрэ «биэһи» ылар буолбутум. Балачча уустук үөрэх этэ.
– Андрей Саввиһы кытта ханна билсибиккитий?
– Кинини үөрэххэ туттарсар кэммэр көрбүтүм. Олох тоҥ нуучча дии санаабытым, бастаан утаа ончу сөбүлээбэтэҕим. Биир кууруска үөрэммиппит. Аналым сылдьар диэн оччолорго таайар суох. Иккис кууруска Саҥа дьылга кууруһунан көрсүһүүгэ харчым суох буолан, барбат санаалааҕым. Онуоха Андрей мин оннубар төлөөбүт этэ. Сарсыҥҥы күнүгэр хоспор кэлбитим – сыттык анныгар кып-кыһыл дьаабылыка сытара. Ол кини аҕалбыт этэ. Билсэр кэммитигэр күнү көтүппэккэ киинэҕэ, тыйаатырга, кэнсиэргэ сылдьарбыт.
Үһүс кууруска үөрэнэ сылдьан холбоспуппут. «Минск» эрэстэрээҥҥэ бииргэ үөрэнэр оҕолорбутун ыҥыран уруу тэрийбиппит. Зоя Попова уонна Куприян Михайлов арыалдьыт буолбуттара. Андрей ийэтэ уонна балта Хаҥаластан кэлбиттэрэ. Урууга бэлэх бэрсэр туһунан толкуйум суоҕа. Оттон кэргэним миэхэ проигрыватели уонна үчүгэйкээн бэрчээккини бэлэхтээн соһуппута. Уопсайга хос биэрэннэр, сүрдээх үчүгэйдик олорбуппут. Улахан кыыспыт Москубаҕа төрөөбүтэ.
– Саха тыйаатырыгар хайдах кэлбиккиний? Бастакы оруолуҥ ханнык этэй?
– Үөрэхпин бүтэрэн баран, Ньурба тыйаатырыгар үлэлиир санаалааҕым. Оттон Андрей дьонугар чугас сылдьыан баҕарара. Дьупулуоммутугар бэлэмнэнэ сылдьар кэммитигэр Москубаҕа Саха тыйаатырын кылаабынай режиссёра Федот Потапов кэлэ сылдьара. Миигин ыҥыран ылан, үлэҕэ ыларга сайабылыанньа суруйтарбыта. Онон үлэлиир сирим быһаарыллыбыта. Бу санаатахха, оччолорго биир да артыыһы билбэт эбиппин. Саҥа киһини, баҕар, туоратыахтара диэн толлор этим. Дьолго, оннугу ончу көрбөтөҕүм. Биир идэлээхтэрим сүрдээх сылаастык көрсүбүттэрэ, балтыларыгар курдук истиҥник сыһыаннаспыттара. Олус харыстыыллара. Билигин кинилэри чаастатык саныыбын.
Аан бастакы үлэм «Суоһалдьыйа Толбонноох» испэктээккэ Суоһалдьыйа оруолун толоруу этэ. Ити оруолга Мария Канаеваҕа дублер этим. Николай Попов, Александра Иванова, Константин Борисов, Гаврил Колесов, Анна Кузьмина, Спартак Федотов, Мотрена, Марк Слепцовтар, Анастасия Ларионова, Зоя Багынанова, Константин Борисов састаапка бааллара. Урут сылга үстэ гостуруолга улуустарынан барарбыт. «Суоһалдьыйа Толбонноох» испэктээккэ билиэт былдьаһык буолара. Биир күн – Мария, иккис күн мин оонньуурбут. Үксүн бэйэтэ оонньуура. Мин ону улахаҥҥа уурбатым. Урукку тумустаах оптуобус ортотугар төгүрүк хайаҕастаах буолара. Ол үрдүгэр турбут мас дьааһык алдьанан, испэктээк таҥаһа барыта суолга түһэн хаалбыт этэ. Дьон аараттан булан аҕалбыттар этэ да, чуолаан Суоһалдьыйа таҥаһа сүппүтэ. Онон Сунтаарга миэхэ саҥа көстүүм тикпиттэрэ. Ити да инниттэн сиһим ыалдьара. «Суоһалдьыйаны оонньоон, сиһин курбуулаппыт» диэн кэпсээн тарҕана сылдьыбыта. Ньурба Маарыгар дьон «эдэр кыыскытын көрдөрүҥ» диэн көрдөһөн, ити испэктээги иккистээн оонньоон турардаахпыт.
Сунтаарга, Суоһалдьыйа төрөөбүт дойдутугар, мин оонньуур буолбутум. Саастаах артыыстар уоту аһатарга сүбэлээбиттэрэ. Хочуолунайга уот уматтараары, хачыгаары кэтэһэ сатаан баран, сыанаҕа тахсан: «Эдьиий, эн олорбут олоххун сыанаҕа хайдах сатыырбынан оонньоон көрөөрү гынабын. Бука баһаалыста, кырыы хараххынан көрүмэ», – диэн көрдөһөн, сыананы «аһаппытым». Оннук курдук чэпчэкитик оонньообутум суоҕа. Сунтаарга оонньооһунум ураты этэ.
Биир ыалга хаһаайка: «Тоойуом, бачча эдэргэр тоҕо итинник оруолу ылынныҥ? Манна биһиги кини сытар сирин диэки көрөрбүтүттэн да куттанабыт», – диэбитэ. Онтон биирдэ куттана санаабытым. Ити испэктээк балай да өр оонньоммута.
Артыыс киһиэхэ хас оруола барыта оҕотун кэриэтэ күндү. Бэл, маассабай тахсыыга кыраны да саҥараргыттан астыныы, дуоһуйуу кэлэр. Ол эрээри барыларыттан «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхонон испэктээги чорботор курдукпун. Бу айымньы олоҥхо шедевр быһыытынан ылынылларыгар, Олоҥхо тыйаатыра тэриллэригэр ураты суолталаах. Биир да сыл тохтообокко, оҕолорбор да олорбокко, үлэлээн кэллим. Быйыл 45-с сезоммун саҕалаары олоробун.
– Андрей Саввич Борисов кэргэнэ буолар төһө ыараханый? Күҥҥүт хайдах саҕаланарый?
– Туһугар сыралаах үлэ (күлэр). Сарсыарда эбиэс хааһы, сымыыт буһарабын. Эдэр сылдьан хааһыны суолталаабат этибит, билигин хааһыта суох сатаммаппыт. Онтон кини үлэтигэр барар уонна хаһан кэлэрин ким да билбэт. Идэтигэр ити курдук бэриниилээх, тартарыылаах киһини мин өссө көрө иликпин. Холбоспуппут бастакы сылларыгар «сатаан бииргэ олоруо суохпут» диэн санаталыыр этим. Арахсар түгэммитигэр тыйаатыр үрэллиэх курдук. Онон тыйаатырга анаан олорор эбиппин. Биһиги сэттэ сыл икки аҥыы олорбуппут. Андрей икки сыл аармыйаҕа сулууспалаабыта, онтон ГИТИСкэ үөрэммитэ. Кинини кытта Москубаҕа барсыахпын артыыс быһыытынан үлэлиирим, хамнаспынан кэргэммэр көмөлөһөрүм наада этэ.
Олорбуппут тухары иккитэ эрэ соҕуруу сынньанан кэлбиппит. Ону даҕаны итиититтэн саллан, ханна да быкпатахпыт. Онтон атын кэм – барыта үлэ. Бу санаатахха, киһилии сынньаммат да эбиппит. Биир эмэ өрөбүлгэ дьиэтигэр олороору, син биир кими эмэ ыҥыран, эмиэ үлэ туһунан кэпсэтэ олорор буолар. Араас кэмҥэ этэ сатаан баран, саҥарбат буоллум. Истибэт, барбыта эрэ баар. Тугу кистэниллиэй, дьиэ-уот, хаһаайыстыба – барыта мин көрүүбэр. Биир идэлээхтэрим: «Степанида, эн киниэхэ туорайдаһыма. Кини тыйаатырга, Саха сирин театральнай эйгэтигэр наадалаах. Саввиһа суох туохпут да сатаммат», – диэн турардаахтар. Этэллэрин курдук, Андрей Борисов – норуокка наадалаах киһи. Оттон киниэхэ тыыл буолар – мин аналым.
– Режиссёр быһыытынан үлэлииргэ туох төрүөт буоллай?
– Биир үксүн Андрей Саввичка да көмөлөһөр баҕаттан ылыстым. Үөрэппит оҕолорбун кытта үлэлэһэбин. Хаһан да туойбатах оҕолору үөрэтэр олус сылаалаах. Туруорууга атын суолу көрдүү сатыыбын. Ити үлэбин сөбүлүүбүн эрээри, ыарырҕатабын. Эдэрбэр ылсыбытым буоллар дии саныыбын. Наталья Корякина, Ньургуйаана Маркова, Галина Тихонова, Лена Оленова, Инга Леонова, Мария Тастыгина, Ирина Михайлова, Лена Маркова, Гаврил Менкяров, Дмитрий Алексеев, Павел Колосов, Дмитрий Хоютанов курдук олоҥхоҕо кэскиллээх артыыстар үлэлииллэр.
Быйылгы сезоҥҥа «Кыыс Дэбилийэни» өссө төгүл туруоруохпун баҕарабын. Бэйэм оруолбар Ньургуйаана Маркованы аныыр курдук толкуйдана сылдьабын. Бу ыйга Грецияҕа ыытыллар бэстибээлгэ кытта бараары сылдьабыт. Онон эрэпэтииссийэлэр буола тураллар.
– Кыраныысса таһыгар үгүстүк сылдьыбыт киһигин. Дьон олоҥхону хайдах ылыналларый?
– Уонча сыл кыраныысса таһыгар соҕотоҕун кэнсиэрдээбитим. Ханна даҕаны бүтүн Арассыыйа аатыттан кыттар наһаа эппиэтинэстээх. Айан да сылаалаах. Эбиитин тылы билбэт буоламмын, икки төгүл эрэйдээх. Кэлин санаатахха, тылбаасчыттаах, арыалдьыттаах сылдьыахтаах эбиппин. Омук сиригэр дьон олоҥхону олус сэҥээрэллэр, норуот айымньытын олус сыаналыыллар. Айантан сылайбыппын. Билигин ханна да барыахпын баҕарбаппын. Хаҥаласка кэргэним дойдутугар хатыҥ чараҥ быыһыгар турар чааһынай дьиэбэр тардыһабын.
– Оонньуоҥ иннинэ туох эмэ сиэри-туому толороҕун дуо?
– Ончу тугу да тутуспаппын. Хайдах баарбынан сылдьабын. Испэктээк кэннэ дьоллоноҕун да, сылайаҕын да. Сүрэххин-быаргын биэрэн туран үлэлээтэххэ, син биир доруобуйаҥ айгырыыр. Бачча тухары сырыы аайы долгуйабын.
– Сиэн төрөппүт оҕоҕунааҕар минньигэс эбит дуу?
– Чахчы оннук эбит. Икки кыыс, икки уол сиэннэрдээхпит. Бэйэбит ааппытын ылбыт оҕолор бааллар. Улахаммыт 19 сааһын туолла. Ортолор ахсыс, үһүс кылааска үөрэнэллэр. Кырабыт эһиил оскуолаҕа киирэр. Сааһырдахха, оҕону атыннык ылынар эбиккин. Иккиэн кинилэри көрдүбүт да ууллабыт.
– Хаһыаты, сурунаалы ааҕаҕын дуо?
– Кэлин суруйтарбат буоллубут. Наһаа үөхсэллэрин сөбүлээбэппин. Биир бэйэм олус чарааспын. Арменияҕа сир хамсааһыныттан үс күн ытаабыттаахпын. Ол кэмҥэ саҥаһым өлбүтэ. Онон бэйэбин да харыстанар баҕаттан куһаҕан сурахтан-садьыктан тэйиччи туттабын. Суруналыыстартан, дьиҥэр, саллабын. Арай бу эйиэхэ «ээх» диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Бука диэн, кэпсээбиппин аһара тупсарымаар, уларытымаар дуу... Хайдах баарбынан тахсыым.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
