Балаҕан ыйын 7-8 күннэригэр Ньурба улууһугар саха маҥнайгы поэт дьахтара Варвара Потапова, биллиилээх драматург, суруйааччы И.А.Дмитриев – Сиэн Чолбодук, учуонай, бөлүһүөк, хоһоон айааччы К.Д.Уткин- Нүһүлгэн, Н.И.Харитонов – Николай Чуор Ньурба вальса хоһооно ырыа буолбута 45 сылыгар аналлаах «Ньурба көмүс күһүнэ-2018» диэн бастакы литература уонна кинигэ бэстибээлэ икки кун ньиргиччи ыытылынна. Бу тэрээһин Москваҕа Кыһыл болуоссакка ыытыллар кинигэ бэстибээлиттэн саҕыллыбыт кыымчаан буолан, Саха сирин биир кэрэ - бэлиэ улууһугар ситиһиилээхтик ыытыллыбыта олус үчүгэй. Биһиги өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар кинигэ бырааһынньыгын икки төгүл тэрийэн ыыттыбыт. Оттон Ньурбаҕа “Көмүс күһүн» диэн литература күннэрин ыытар буолбуттара 20-чэ сыл буолла. Мин култуура Департаменын салайааччытыгар Розалия Тихоноваҕа бу тэрээһини кэҥэтэн, кинигэ уонна литература бэстибээлэ оҥоруохха диэн этии киллэрбиппин тута сэргээн, олоххо киллэрдэ.
Кыһыл болуоссакка ыытыллар бэстибээл саамай сүрүнэ диэн - аһаҕас халлаан анныгар, кытааччыларга буор босхо тэриллэр. Ньурбаҕа, төһө да халлаан тымныйдар, ити кэмҥэ, үгүс тэрээһин таһырдьа, киэҥ далааһыннаахтык - Дьикимдэҕэ, Сүлэҕэ, Убайааҥҥа, Ньурбаҕа бэйэтигэр буолан ааста. Ол курдук, Дьокуускайтан, Сунтаартан тиийэ ыалдьыттар, нэһилиэктэртэн элбэх киһи кытыннылар. Онон киэҥ эйгэлээх улахан таһымнаах кинигэ бэстибээлэ буолан ааста диэн этиэххэ сөп.
«Тоҕо бу бэстибээл Ньурбаҕа ыытылынна?” - диэн ыйытыыга хоруйдуохпун баҕарабын. Кэнники икки сылга кэтээн көрөрбүтүнэн, Ньурба саамай ааҕар улуус кэккэтигэр киирдэ. Саха сирин үрдүнэн алта улууска маҕаһыыннаахпыт, ол атыытынан тэҥнээн көрөбүт уонна Ньурба бибилитиэкэлэриттэн информация ылабыт. Ол түмүгүнэн Саха сирин үрдүнэн саамай элбэх кинигэни атыылаһар, тарҕатар бу улуус буолар. Ол иһин быйыл, олунньу 13 күнүгэр, Ийэ тыл күнүгэр Опера уонна балет театрыгар ыытыллыбыт үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Саха сирин Ил Дарханын Тылга политикатын сүбэтин уонна «Бичик” быһаарыытынан, Ньурба “Саамай ааҕар улуус» диэн бочуоттаах аатынан бэлиэтэммитэ.
Улууска хас да тэрээһиҥҥэ сылдьаммын илэ харахпынан көрөн, эт кулгаахпынан истэн, ону барытын билэ-көрө сылдьабын, онон бэйэм биир дойдулаахтарым ыытар үлэлэрин сүрдээҕин биһириибин, хайҕыыбын. Биир өртүттэн, Ньурбаттан кэлиҥҥи кэмҥэ сүрдээх элбэх суруйааччы, ааптар үүнэн таҕыста – эдэр даҕаны, саастаах даҕаны. Холобур, Галина Томская-Айыына, Май Емельянов, Баһылай Нехоруков-Дылбаны, Ангелина Данилова уо. д. а. Быйыл Дмитрий Пономарев диэн саҥа, талааннаах ааптар аатын арыйдыбыт. Кини саха литературатыгар, мин санаабар, уратытык, хорсуннук киирдэ. Кини суруйбут сэһэннэрин, кэпсээннэрин хомуурунньугун таһаарбыппыт. Сүрдээх ааҕыллымтыа, уус-уран тылынан суруллубут айымньылар. Кини литератураҕа чахчы туһунан суоллаах-иистээх суруйааччы быһыытынан билигин биллэр- көстөр буолла диэххэ сөп. Урут даҕаны Ньурбаттан добуочча элбэх суруйааччы үүнэн-сайдан тахсыбыта. Степан Федотовтан саҕалаан, Варвара Потапова, Прокопий Чукаар, Сиэн Чолбодук, Клара Васильева, Ксенофонт Уткин, Николай Чуор, о.д.а. Билигин «Ньурба уоттара» диэн уруккуттан тэриллибит литературнай түмсүү, уота-күөһэ умуллан хаалбакка, билигин даҕаны тигинэччи үлэлии олорор. Литература, кинигэ, айар дьоҕур эйгэтэ баар. Манна дьон тоҕо элбэхтик ааҕарый диэн мин бэйэм эмиэ сыта-тура толкуйдаан көрдөхпүнэ, эйгэ уонна үгэс бааллара, биллэн турар, сабыдыаллыыр. Иккиһинэн, ол үгэһи айымньылаахтык салҕаан, утуму быспакка илдьэ сылдьаллар. Литературнай түмсүүгэ эдэр ыччат эмиэ көхтөөхтүк кыттар эбит. Сүрдээх элбэх киһини бэйэлэрин тула тардаллар. Үсүһүнэн, Ньурбаҕа урут олорон, айан-тутан ааспыт, билигин даҕаны айа-тута сылдьар дьоннорун, эдэр ыччаттарын сурдээҕин өйүүллэр эбит диэн санааҕа кэллим. Инньэ гынан, Ньурбалар ааҕарга дьулуһаллар, үтүө үгэстэрин ыһыкта иликтэрэ киһини үөрдэр.
Ньурба улууһун дьаһалтатыгар, баһылык Алексей Михайлович Иннокентьевка, кинини солбуйааччы Анна Михайловна Улароваҕа, култуура департаменын салайааччытыгар Розалия Михайловна Тихоноваҕа уонна Ньурба дьонугар-сэргэтигэр «Бичик” кинигэ кыһатын, тус бэйэм уонна ааптардарбыт ааттарыттан махтанабын. Икки күннээх бэстибээл тэрээһинэ олус үрдүк таһымҥа ааста. Бэстибээл чэрчитинэн, Сэмэн Сүүлүскэй диэн урут аата умнулла сылдьыбыт, биһиги биир дойдулаахпыт, Ньурба чулуу уола төрөөбүтэ 110 сылын бэлиэтээтибит. Сүүлүскэй норуотугар саамай улахан үтүөтүн, хорсун гражданскай быһыытын санатыахпын баҕарабын. 1938 сыллаахха репрессия саамай өрөгөйдөөн турар кэмигэр үөрэҕирии эйгэтин салайан олорон, оччолорго учууталларга аттестация ыыппыттар. «Норуот өстөөхтөрүн” була сатаан уонна буолар-буолбат сылтаҕынан, бу киһи хаһан эрэ мунньахха сыыһа-халты саҥарбыт, кими эрэ кириитикэлээбит, партияны сыыһа саҥарбыт диэн, ол түмүгүнэн учууталлар үс гыммыт биирдэрин аттестацияны ааспатылар диэн кэбиспиттэр. Оччолорго анал үөрэхтээх даҕаны ахсаана аҕыйах. Үрдүк үөрэхтээх киһи тарбахха баттанар кэмэ. Үксүлэрэ аҕыйах кылаас үөрэхтээх учууталлар. Семен Семенович ону барытын өйдөөн, сүрдээх улахан гражданскай хорсун быһаарыныыны ылыммыт: бэйэтин бирикээһинэн ити аттестация түмүгүн көтүрэн кэбиспит. Ол түмүгэр үөрэхтээһин этэҥҥэ салҕанан бара турдаҕа дии. Кини кыыһа, биллэр общественнай деятель Наталья Посельская саҕалаан, билигин сиэнэ Сергей Августович, Ньурба улууһа итини иилэ хабан ыланнар, Сүүлүскэй аата салгыы үйэтитиллэр. Кини төрөөбүт алааһыгар тахсан өйдөбүнньүк мэҥэ таас уурулунна. Онно хоһооннор ааҕылыннылар, тыл этилиннэ, алгыс ананна. Ил Түмэн депутатыгар хандьыдааттар М.В. Прокопьев, А.А. Григорьева о.д.а. санааларын үллэһиннилэр. Дьиикимдэ нэһилиэгэр Ньурбаттан бастакы суруйаачы Союһун чилиэнэ буолбут, бэйэтин кэмигэр таһаарыылаахтык, сомоҕолуур уус тыллаах суруналыыс уонна суруйааччы Степан Федотов төрөөбүт алааһыгар тиийэн тэрээһин эмиэ ыытылынна. Төһө да тымныы, тыаллаах, сөрүүн күннэр турбуттарын иһин, дьон тоҕуоруһа мустубутун, санаата көтөҕүллүбүтүн көрөн, чахчы ис сүрэхтэриттэн биир дойдулаахтарын аатын үрдүктүк өрө туталларыттан, үтүө истиҥ эйгэттэн томмотубут, сүрэхтиин-быардыын сылаанньыйан астынныбыт. Дьиикимдэлэр Степан Федотов төрөөбүт алааһыгар олус үчүгэй комплекс тутан таһаарбыттар. Балаҕаннаах, күрүөлээх-хаһаалаах, суруйааччы ыллыга диэн аллеялаах, ол тула ыскамыайкалары оҥорбуттар, суруйааччыга аналлаах ааркалаах, кини хоһооннорун тылларын маска кыһан онорбуттар.
Киэһээтигэр Олоҥхо дьиэтигэр айар куттаах дьону уонна «Ньурба уоттара» түмсүү чилиэттэрин кытта истиҥ иһирэх, кэрэ киэһэ буолан ааста. Тыл-өс, санаа эгэлгэтэ этилиннэ, хоһоон бөҕө ааҕылынна, ырыа да ылланна. Сахалыы мааны астаах сандалы тула олорон сүрдээх үчүгэй литературнай киэһэ буолла. Түмсүү чилиэттэрэ бэйэлэрин хоһоннорун, айымньыларын аахтылар, билиһиннэрдилэр. Онуоха Саха сирин народнай суруйааччыта Иван Мигалкин хас биирдии киһи айымньытын ырытан, сыыһаларын ыйан, сүрдээх туһалаах сүбэлэри биэрдэ. Айар-тутар дьон онтон олус астыннылар. Улуус баһылыгын солбуйааччы Анна Уларова бэйэтэ эмиэ айар куттаах, 40-ча хоһоонноох эбит. Сарсыныгар Убайааҥҥа саха биир бастакы хоһоонньут дьахтарын Варвара Потапова тэлгэһэтигэр, олорбут дьиэтигэр-уотугар тиийдибит. Тэлгэһэҕэ түмэл дьиэтин (Дом-музей) тутан олороллор эбит. Онно поэтесса бэйэтэ туттубут маллара бааллар: бэчээттээбит массыынката, суруйбут уруучукалара, иһитэ-хомуоһа барыта турар, оһоҕун сып-сылаастык оттон кэбиспиттэр. Таһырдьа Варвара Потаповаҕа аналлаах дьүһүйүү оҥордулар. Онно Ньурбатааҕы көһө сылдьар драмтеатр артыыстара Потапова хоһоонун аахпыттарыгар баар дьон бары олус долгуйа иһиттибит. Уонна онно олорон, биһиэхэ, кинигэ таһаарааччыларга, кэрэхсэбиллээх өй-санаа киирдэ. Варвара Потапова кинигэтин инники өттүгэр таһаарар буоллахпытына, хайаан даҕаны бу артыыстарга кини хоһооннорун аахтаран, кинигэ аудио варианын оҥорор тоҕоостоох буолсу диэн санааҕа кэллибит. Поэт Николай Чуор «Ньурба вальса” диэн ырыата дьонно-сэргэҕэ ылламмыта 45 сылыгар аналлаах «Таптал сквера» диэн туппуттар, ЗАГС дьиэтин утары. Ньурба вальсын аан маҥнай 45 сыл анараа өттүгэр толорбут 8 кылаастар билигин да бааллар эбит. Билигин саастаах Далбар хотуттар тахсан «Ньурба вальсын” ыллаатылар, онтон оҕолор, онтон идэтийбит ансамбль тахсан ыллаата. Ырыа ыллана турдаҕына, хас да үчүгэйкээн бэйэлээх пааралар киирэннэр вальстаатылар. Ол кэнниттэн, Таптал скверыгар саҥа ыал буолан эрэр Казаковтар диэн эдэр ыал регистрацията буолла. Ырыа ааптара Владимир Литвинов кэргэнинээн Дьокуускай куораттан кэлбиттэрэ тэрээһини эбии киэргэтэн биэрдэ.
Ол кэнниттэн Олоҥхо дьиэтигэр Ньурбаттан төрүттээх, былырыын уонна быйыл детектив жанрыгар, түөрт кинигэтэ тахсан, дьону соһуппут, улахан сэҥэриини ылбыт, айар-тутар куттаах, уруккута милииссийэ полковнига, Холуобунай розыскаҕа өр сылларга үлэлээбит, тус бэйэтэ 300-чэ өлөрүүнү арыйбыт Виталий Егоров «Адыаччы аймалҕана» кинигэтин сүрэхтэниитэ буолла. Ньурбаҕа баар аймахтара, учууталлара, аҕатын кытары бииргэ үлэлээбит педагог ветераннар, бииргэ улааппыт үөлээннээхтэрэ сүрдээх үчүгэй ахтыы киэһэ оҥордулар. Виталий Михайлович хайдахтаах курдук кинилэри соһуппутун, уран, киһиэхэ тиийэр тыллааҕын туһунан киэҥ кэпсэтии таҕыста. Ньурбалар өссө биир үчүгэй суруйааччыланан эрэбит диэн күлүктэригэр имнэнэллэр.
Бу тэрээһиҥҥэ сүүрбүт-көппүт Капитолина Михайловна Егороваҕа, Виталий Михайлович эдьиийигэр махтанабыт, кини Дьокуускайтан олорон барытын тэрийистэ. Виталий Егоров бу Дьокуускайдааҕы кинигэ бэстибээлигэр «Сыл дебюта» диэн анал номинацияны ылан турар. Чахчы даганы, кини бэйэтин айымньыларынан, саха литературатыгар сүрдээх сонуннук, дохсуннук киирдэ. Билигин даҕаны саҥа суруйууларга айымньылаахтык үлэлии сылдьара киһини үҥрдэр. Ол кэнниттэн көрсүһүүбүт истиҥ-иһирэх баҕа санааларынан, алгыс тылынан, Сунтаартан кэлбит суруйааччы огдообото Зоя Ильинична, атын үтүө-мааны ыалдьыттар этиилэринэн сүрдээх учугэйдик түмүктэннэ. Онон мин өссө төгүл махтанабын Ньурба улууһун дьаһалтатыгар, чуолаан, улуус култуура департаменын салайааччытыгар Розалия Михайловна Тихоноваҕа уонна биллэн турар, бэйэм коллективым улэһиттэригэр. Бу «Ньурба көмүс күһүнэ» I литературнай кинигэ бэстибээлэ үрдүк таһымнаахтык ыытылларыгар биһиги эмиэ бэйэбит кылааппытын киллэрдибит. Онон саамай ааҕар улууска тиийэн, өссө төгүл бу Ньурба дьоно-сэргэтэ ааҕыыга, литератураҕа, кинигэҕэ сүрдээх чугастарын илэ харахпытынан көрөн, эт кулгаахпытынан истэн сүрдээҕин астынан, дуоһуйан кэллибит. Биһиги уонна Валерий Луковцевы кытта норуот поэта, СӨ суруйааччыларын сойууһун салайааччыта Иван Мигалкин уонна суруйааччы, "Кэскил” редактора Евдокия Иринцеева-Огдо сырыттылар, кинилэр эмиэ сүрдээҕин сүргэлэрэ көтөҕүллэн Ньурба дьоно чахчы даҕаны сүрдээх истиҥ, эйэҕэс-сайаҕас, аламаҕай уонна ааҕыыны, литератураны сэҥээрэр, таптыыр дьон эбит диэн астынан-дуоһуйан кэллилэр.
