СӨ Тас сыһыаҥҥа уонна норуоттар дьыалаларыгар министиэристибэтин үлэтигэр хоту дойду төрүт норуоттарын өйөөһүн, Арассыыйа эрэгийиэннэрин таһынан тас дойдулары кытта ситими олохтооһун, саха култууратын тарҕатыы сүрүн хайысха буолаллар. Олортон кылгастык билиһиннэрдэххэ, Кытайга, Эмиэрикэҕэ, Канадаҕа, Японияҕа уонна Грецияҕа бырааттыы сыһыаннаһыыга сөбүлэҥ түһэрсиллибитэ. Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри кытта ситим олохтоммута. “Арассыыйа-Япония” уопсастыба эрэгийиэннээҕи салаатын, Токиоҕа үлэлиир Япония кэмитиэтин, Дьокуускайга, Сеулга үлэлиир Саха-Корейскай ассоциацияны, Монгуол-Саха доҕордоһууларын уопсастыбатын, Канадаҕа, Кытайга, Прибалтикаҕа уонна Кыргызстаҥҥа баар сахалар түмсүүлэрин кытта биир соруктаах үлэ ыытыллар. 2006, 2014 уонна 2017 сылларга ЮНЕСКО-ны кытта Саха сиригэр рекордары олохтооһуҥҥа үс улахан бырайыакка улахан үлэ ыытыллыбыта. Монголияны кытта ыкса ситим тутуһуллар. Бу барыта саха омук баарын, култууратын билиһиннэрэр сыалтан-соруктан тэриллэр.
Сербияҕа ыһыах ыһыллар
“Норуот дипломатията” диэн тыл кэлин элбэхтик иһиллэр буолла. Бу – министиэристибэ үлэтин эмиэ биир хайысхата, үтүө санаанан тэриллэр үлэ биир көрүҥэ. Онно тас дойдуларга саха ыһыаҕын тэрийии бигэтик киирсэр. Василина Сон-ГИ өр сылларга култуура эйгэтигэр үлэлээбитэ. Билигин уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанар. Кини уонна Сербияҕа олорор биир дойдулаахпыт Лариса Кулаковская – Велисавлевич Европа олохтоохторугар анаан ыһыллыбыт ыһыахтар тэрийээччилэрэ буолаллар.
– Европаҕа олорор биир дойдулаахтарбытын түмэр санааттан ылсыбыппыт. Ити эҥээр, сүрүннээн, саха дьахталлара кэргэн тахсан олороллор. Бастакы ыһыахпытын Сербияҕа тэрийбиппит. Лариса Реасовна Сербияҕа, мин бэтэрээ эҥээр тэрээһин үлэни ыыппыппыт.
Бу ыһыаҕы тэрийии туһунан төрүөттээх. Ханна даҕаны “Нуучча дьиэтэ” диэн посольство иһинэн тэрилтэлэр бааллар. Сербияҕа баар тэрилтэни кытта үлэлэһэн, олунньу ыйга туризм быыстапкатыгар артыыстары уонна “Киэргэ” көмүс маҕаһыынын кытыннарбыппыт. Онно саха култууратын билиһиннэрэр быыстапканы буор босхо туруорарга этии киирбит. “Нуучча дьиэтигэр” дириэктэр Надежда Кученкованы кытта көрсүһүү буолбут.
Мин бэйэм кэлин тиийэ сылдьыбытым. “Кочующие свитки Сибири” диэн саха худуоһунньуктарын көһө сылдьар быыстапкатын Белградтан Бельгияҕа биир дойдулаахпыт Ольга Монастырева ыыппыта. Оҥоһуктара атыыга баран, экспонат биллэрдик аҕыйаабыт этэ. Онон мин мантан хас да үлэни эбии илдьибитим. “Нуучча дьиэтин” үлэһиттэрэ утары баран, Пожаревац диэн куоракка быыстапканы туруорбуппут. Мээрийэҕэ, саха муусукатыттан остуолга турар өрөспүүбүлүкэ былааҕар тиийэ булан, улаханнык кыһаллан көрсөн, соһуппуттара. Кэпсэтии түмүгэр бэс ыйын саҥата Белград куорат аннынааҕы бүччүм сиргэ ыһыах тэрийэр буолбуппут. Онон улахан түбүккэ түспүппүт.
Саха тэлэбиидэнньэтинэн кэпсии олорорбун көрөн, Хаҥаластан Уулаах Аан уонна Өктөм түмсүүлэрэ барсарга этии көтөхпүттэрэ. Сүрүннээн, биэнсийэлээх эбэлэр буолан, босхо айанынан туһаналлара биһиэхэ көмөлөөх. Быһа түһэн эттэххэ, маннык айаннарга судаарыстыбаттан туох да көмө көрүллүбэт. Барыта баҕа санаанан тэриллэр. Алгысчытынан эмиэ Хаҥаластан Андриан Белолюбскай барсыбыта. Бары саастаах дьон буолан, сиэри-туому оҥорорго тирэх буолбуттара. Ыһыах сэргэтэ суох ыһыах буолбат. Маастар Александр Павлов Белградка эрдэ тиийэн, олохтоохтор булан биэрбит 130-ча саастаах дууп мастарыттан Аал Луук Маска майгынныыр үчүгэйкээн сэргэни оҥорбута. Ыһыах бырагыраамата үгэс быһыытынан ыытыллыбыта.
Сербтэр нууччаларга олус сүгүрүйэллэр эбит. Урут Сербияҕа өрө турбут тиф ыарыыттан киһи бөҕөтө өлбүт. Онуоха нуучча ыраахтааҕыта луохтуурдары, эми ыытан, дьону быыһаабыт үтүөтэ хас да көлүөнэ тухары умнуллубакка сылдьар. Ол эргин Арассыыйаттан элбэх киһи тиийэн, судаарыстыба сайдыытыгар улахан өҥөнү оҥорбуттар. Сербия христианныы итэҕэллээх дойду да буолара элбэҕи этэр. Арассыыйа олохтоохторо буоларбытын биллэхтэринэ, сэгэс гына түһэллэр. Онон ытыс үрдүгэр сырыттыбыт.
Лариса Реасовна дьүөгэлэриттэн биирдэстэрэ, актыбыыс Весна Шалович бырабыыталыстыбаҕа көрсүһүүгэ киирэрбитигэр эппитэ. Дойду салайааччытын бастакы көмөлөһөөччүтэ көрсөн, туох көмө наадатын ыйыппыта. Онуоха мин дьиҥ саха култууратын, үгэһин илдьэ сылдьар саастаах, бэйэлэрин үптэринэн кэлэр дьоммутун оптуобуһунан хааччыйалларыгар көрдөспүтүм. Ыһыахха Саха сириттэн Тас дьыалаларга миниистир Владимир Васильев, Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Юрий Куприянов кыттан, Саха сирин туһунан киэҥник билиһиннэрбиттэрэ.
Белградка ыһыллыбыт ыһыахха Европа 10 дойдутуттан 150 киһи сылдьыбыта. “Модун” кулууптан (сал. Иннокентий Григорьев) мадьынылар баран, күрэхтэһии тэрийбиттэрэ. Эстонияттан, Венгрияттан тиийэ дьон истэн, кытта кэлбиттэрэ. “Киэргэ” ювелирнай дьиэ дириэктэрэ Мария Павлова хаартысканан быыстапката турбута. “Киэргэ” уонна “Язолото” (салайааччы Изабелла Чарина) көмүс оҥоһуктарын дьон олус сэргээбитэ. Сүктэр кыыһы тэрийии сиэрэ-туома улахан сэҥээриини ылбыта. Любовь Макарова салайааччылаах “Тото-хана” эрэстэрээн саха аһын арааһын тардан, олохтоохтор улаханнык астынан, махтанан тарҕаспыттара.
Калининград ыһыах дьонун көрсөр
Ол кэнниттэн Европаҕа сыл аайы ыһыах ыытыллар үгэс олохтонон эрэр. Сербияҕа ыыппыт ыһыахпытыттан эр ылан, быйыл Калининградка тэрийдибит. Тоҕо ити куораты таллыбыт? Тоҕо диэтэххэ, кини Арассыыйа куората буоларынан, мантан барааччыларга табыгастаах. Ону таһынан Европаттан чугас буолан, икки төгүл сүүйүүлээх. Онон быйылгы ыһыахха Прибалтикаттан элбэх киһи кэлэн кытынна. Калининградка бэйэтигэр 400-тэн тахса Саха сириттэн төрүттээх киһи олорор эбит. Онно эбии Сербияттан эрдэтээҕи доҕотторбут кэлбиттэрэ. Онон ыһыахха, ортотунан, 500-чэкэ киһи кэлэн барда диэн суоттуубут.
Тэрээһин үлэтэ сылы быһа барбыта. Бу сырыыга Таатта Чычымаҕыттан барсарга этии көтөхпүттэрэ. Миэстэтигэр тиийэн, үлэлэрин кытта билсибитим. Ыллыыры-туойары ааһан, иискэ, аһылыкка тиийэ уһулуччу сатыыр дьон буолан соһуппуттара. Туос иһиттээх, талах олоппостоох быыстапкаларыттан сөхпүтүм. Бөлөххө биэнсийэлээхтэри ааһан, учууталлар, эдэрчи, үлэлиир дьон баар буоланнар, айан ороскуота эмиэ боппуруоска турбатаҕа. Ону таһынан Улахан Аан кыралаан уларыйбыт бөлөҕө элбэх саҥа оҥоһуктардаах быыстапкатын илдьэ барбыта.
Өссө былырыын Юрий Куприянов Ньурба улууһун уонна Зеленоградскай куорат икки ардыларыгар бырааттыы ситими олохтообута. Онон Ньурбаттан 50-ча киһи барсыбыта. Икки күн буолбут ыһыах бырагыраамата олус табылынна. Ити күннэргэ Калининградка сөтүө кэмин саҕалыыр бырааһынньык тэриллэр эбит. Онон “Роза ветров” диэн улахан түһүлгэ ананан, кэнсиэриттэн саҕалаан быыстапкатыгар тиийэ Саха сирин билиһиннэрбиппит. Ити куоракка үөрэнэр Саха сирин оҕолоро Москубаттан сахалыы ыыһаммыт балыгы аҕалтаран, эмиэ атыыга туруорбуттара. “Тото-хана” эрэстэрээн куукунатын, остуолун тардан, дьону аһаппыта. “Киэргэ”, “Язолото” эмиэ киэҥ атыыны тэрийбиттэрэ. Бу сырыыга успуорт күрэхтэһиитигэр Ньурба спортсменнара моой-арҕас ылсыбыттара. Эрдэттэн истэн, Сербия спортсменнара кытта кэлбиттэрэ.
Романово диэн сиргэ эмиэ Александр Павлов оҥорбут сэргэтэ туруоруллубута. Кэлин ити сиргэ этнокомплекс тутуллара былааннанар эбит. Манна өссө биир үгэс олохтоммута. Ол – ыһыах бэлиэтин бэрсиһии. Удьурхай маска сэргэ туруоруллубут, тэллэҕэр ыһыах тэриллибит дойдутун аата суруллан иһэр ойуулаах бэлиэ дойдуттан дойдуга бэриллэн иһиэхтээх. Оҥоһук маастара – Федор Марков. Сылдьыбыт сирбит аайы саха киинэтин көрдөрөбүт. “24 снега”, “Хранители тундры” курдук саха үгэһин, култууратын көрдөрөр киинэлэри дьон олус сэргиир. Бу тэрээһиҥҥэ Калининград сахаларын түмсүүтүттэн Владимир Окоемов, Лариса Арбатская көмөлөрүн сыаналыыбын.
Эһиилги ыһыах Ригаҕа тэриллэр буолла. Тэрээһин үлэ хайыы үйэ саҕаламмыта.
Вячеслав Зайцевтыын – биир сыанаҕа
Былырыын “Нуучча дьиэтигэр” Саха сирин күннэрин тэрийэ сырыттахпытына, сүктэр кыыс сиэрин-туомун көрөн баран, этническэй бэстибээл дириэктэрэ балаҕан ыйыгар Белградка буолар бэстибээлгэ кыттарга этии көтөхпүтэ. Онон эмиэ саҥа үлэ күөрэйбитэ. Төрүт ииһи тутар маастардары көрдөөбүппүт. Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүттэн Надежда Оконешникова салайыытынан түөрт маастары, Мииринэйтэн Людмила Семенованы уонна Дьокуускайтан Людмила Габышеваны булбутум. Людмила Всеволодовна Борис Ельциҥҥэ биир мээрэйэ суох сахалыы таҥаһы тикпит маастарынан биллэр. Айан, аргыс да араастаах. Тэрийээччи, иистэнньэҥ, ырыаһыт, спортсмен курдук араас эйгэлээх дьон биир тэтиминэн биир киһи курдук сылдьыбыт эмиэ табыллыы, үөһэттэн анааһын дии саныыбын.
Сөмөлүөккэ биирдии киһиэхэ 23 киилэ таһаҕас көҥүллэнэр. Оттон саха таҥаһын, симэҕин ыйааһына ыарахана биллэр. Эрдэттэн буклекка хас маастары сырдатан туран, хаартыскалары ыыппыппыт. Тугу кистэниллиэй, үгүстэрэ төлөпүөнтэн ылыллыбыт хаартыскалар буолан, хаачыстыбалара олус мөлтөх этэ. Муоданы көрдөрүүгэ, биллэрин курдук, мадьыаллар таҥаһы көрдөрөн бэрт түргэнник хааман ааһаллар, билиһиннэрии, кэпсээһин суох. Санаан көрдөхпүнэ, саха таҥаһын оннук киллэрэр табыгаһа суох. Онон бырагыраамабытын хайдах баарынан көрдөрөргө көрдөспүппэр, бүтүн күнү анаан, соһуппуттара. Онон хас таҥаһы барытын билиһиннэрэн кэпсээбиппит. Миэстэтигэр серб тылынан тылбаастаан көмөлөспүттэрэ. Тыгын Дархан ыраахтааҕыга тиийэн, бултанар түүлээх, көмүс сорох чааһын олохтоохторго биэрэригэр көрдөспүт түгэнигэр олоҕурбутум. Таҥаһы таһынан түүлээҕи, көмүһү киллэрэн, дьон хараҕынан көрбүтүн билиинэн ситэрэрин ситиһэ сатаабыппыт. Туһунан тыйаатыр көрдөрүүтэ буолбута. Оннук түөрт чаас тура тэбинэн көрдөрбүппүт.
Биллиилээх модельер Вячеслав Зайцев итини көрөн улаханнык сөхпүтүн-махтайбытын биллэрбитэ. “Сахалар, олус да муударай норуот эбиккит. Устуоруйаҕыт олус интэриэһинэй. Оттон таҥас-сап – киһи тылынан тиэрдибэт кэрэтэ” диэбитэ. Кини бэстибээл сарсыҥҥы күнүгэр нуучча былааттарын кэллиэксийэтинэн кыттыбыта. Бэстибээл тэрийээччилэрэ таҥаспытын үйэтитэр туһуттан хаартыскаҕа түһэрэн бэлэхтээбиттэрэ.
Быйылгы бэстибээлгэ эмиэ ыҥырыллыбыппыт эрээри, кыаллыбата. Онон Белградка аһаҕас халлаан анныгар турар комплекса үс өрүттээх тоҕус хаартысканан быыстапкалары ыытан туруортардыбыт.
Ити курдук кэскиллээх үлэ киэҥ аартыктанар, уһун суолланар.
Оксана ЖИРКОВА.
