Бу дьыл балаҕан ыйын 3 – 7 күннэригэр Финляндия Оулу уонна Хельсинки куораттарыгар Арктика Университетын Кэнгириэһэ -- 2018 буолан ааспыт. Маннык иккис Кэнгириэс ыытыллыыта эбит. Бу сырыыга бара сылдьыбыттар кэпсээбиттэринэн, 600-тэн тахса киһи кыттыбыт. Ол иһигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн ХИФУ Үп-экэниэмикэ уонна Медицина институттарын үлэһиттэрэ эмиэ бааллара.
Арктика Университета (UArctic) диэн – хотугу сиргэ үлэлиир үрдүк үөрэҕи биэрэр уонна чинчийэр-үөрэтэр эйгэҕэ үлэлэһэр университеттар, колледжтар уонна да атын тэрилтэлэр кыттыгас ситимнэрэ ааттанар. Бу ситим чилиэннэрэ хоту сир устудьуоннарыгар сөптөөх уонна барсар үрдүк үөрэх бырагыраамаларын оҥорууга көмөлөөх буолуо диэбит ис кыахтарын, уопуттарын, үлэлэрин бу курдук көрсөн үллэстэллэр, санааларын, идиэйэлэрин атастаһаллар.
Кэнгириэс аһыллыытыгар Финляндия премьер миниистирэ Юха Сипиля, Монаков кинээһэ, Его Светлость дииллэр, Альбер II уонна Арктика сэбиэтин ыстаарсай дуоһунастаах сирэйдэрин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алекси Харконен кыттан, тыл эппиттэр.
Сессия пленарнай чааһа түөрт сүрүн хайысхаҕа туһуламмыт: тулалыыр айылҕа харыстабыла, сибээс, тулалыыр эйгэ уонна үөрэхтээһин боппуруостарыгар бииргэ үлэлэһии. “Арктическая повестка дня 2030 года – вызов?” диэн тиэмэҕэ ырытыһыы, санаа атастаһыыта тэриллибит. Манна Арктика университетын бэрэсидьиэнэ Ларс Куллеруд илэ бэйэтинэн модератордаабыт, кыттааччылар бу боппуруостарга бары да олус сэҥээрэн туран кыттыбыттар.
Бу ситим чилиэннэрэ инники кэскили көрөн, хабан кэпсэтэллэрэ 2030 сылга буолуохтаах ХНТ күннэрин бэбиэскэтигэр туох боппуруоһу биир бастакынан туруорар наадатын кытта быһаарсыбыттар.
Ол курдук, Арктика сирин кэлим сайыннарыы боппуруостарын эмиэ таарыйбыттар. Холобур, ол иһигэр туһалаах сир баайын көрдүүр үлэ уонна айылҕа баайын көдьүүстээхтик (рациональнайдык) туһаныы, Арктика экосистиэмэтин көмүскээһин, көмүскэллээх буолуохтааҕын балачча өр кэпсэтиспиттэр.
Быйылгы Арктика Университетын Кэнгириэһин чэрчитинэн билим кэмпириэнсийэтэ буолбут. Ону сэргэ Арктика Университетын Сэбиэтин мунньаҕа, Ректордар пуорумнара, устудьуоннар Пуорумнара уонна Арктика Университетын институттарын уонна тиэмэнэн ситимнэрин салайааччыларын көрсөһүүтэ курдук дьоһуннаах тэрээһиннэр утуу-субуу буолуталаабыттар.
Бу Кэнгириэс Арктика Сэбиэтигэр Финляндия бэрэссэдээтэллиир бырагырааматын биир быстыспат сорҕото буолар эбит. Бу көрсүһүүгэ Арктика университетыгар саҥа ыстаатыһы биэрэр туһунан быһаарыы ылыммыттар. Буолбут тэрээһиҥҥэ финнэр бэрэссэдээтэллээһиннэрин тутаах уонна сүрүн тиэмэлэрин анаан билиһиннэрбиттэр. Ол иһигэр ХНТ күнүн бэбиэскэтигэр килиимэт уларыйыытыгар болҕомто ууруллуохтааҕын анаан бэлиэтээбиттэр.
Олохтоох Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университ Үп-экэниэмикэ институтуттан социалогия уонна персоналы салайыы хаапыдыратыттан бэрэпиэссэр, бары да ытыктыыр киһибит Ульяна Алексеевна Винокурова бара сылдьыбыт. Кини, билэргит буолуо, социология билимигэр аспирантура бырагырааматын салайар, Арктика университетын (АУ) тиэмэлэринэн ситимин чилиэнэ. Ону сэргэ хаапыдыра сэбиэдиссэйэ, “Киһи ис кыаҕын салайыы” («Управление человеческими ресурсами») диэн маҕыыстыр бырагырааматын салайааччыта Анна Викторовна Михайлова; хаапыдыра дассыана, “Хоту сир территорияларын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай салайыы” маҕыыстыр бырагырааматын салайааччыта, эмиэ АУ тиэмэлэринэн ситимин салайааччыта уонна чилиэнэ Романова Оксана Дмитриевна; хаапыдыра ыстаарсай преподавателэ, “Социология билимнэрэ: социальнай структура, институттар уонна дьайыылар” үс сыллаах бырагыраама аспирана, “Хоту сир территорияларын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай салайыы” магистр бырагырааматын менеджерэ Клавдия Дмитриевна Барашкова уонна эмиэ үөһэ ааттаммыт үс сыллаах бырагыраама аспирана Эльвира Алексеевна Михайлова кыттыбыттар.
ХИФУттан тиийбит бэрэстэбиитэллэр бары бэйэлэрин тустаах сиэксийэлэригэр дакылаат бэлэмнээн тиийбиттэрин билиһиннэрбиттэр. Пленарнай мунньахтарга, тиэмэлэринэн ситим үлэлэригэр көхтөөхтүк кыттыбыттар. Биһиги дьоммут – бэрэпиэссэрдэрбит, аспираннарбыт уонна преподавателлэрбит – дакылааттарын олус сэҥээрэн истибиттэр.
Холобур, ХИФУ инженернэй-техническэй институтуттан хамсаабат баай-дуол эспэртиисэтигэр, салайыыга уонна кадаастырыгар хаапыдыратын чинчийээччи бэрэпиэссэрэ Туяра Гаврильева билим дипломатиятын сиэксийэтигэр сылдьыбыт. Кини онно Арктиканы чинчийии туһунан сөбүлэҥ оҥоһуллуохтааҕын туһунан киэҥ кэпсэтии тахсыбытын бэлиэтиир. Тэрээһин чэрчитинэн Кэнгириэс декларацията бэчээттэнэн тахсыбытын, эспиэрдэр түмүк докумуоннары ырытыылара Хельсинки куоракка түмүктүүр күҥҥэ буолбутун кэпсиир.
Саха ынаҕын туһунан – Арктика кэнгириэһигэр
Эбэн эттэххэ, ити Кэнгириэскэ ХИФУ үлэһиттэрин сэргэ АГИКИ уонна да атын интэриэстээх дьон эмиэ анаан-минээн тиийэ сылдьыбыттар.
Үөһэ суруллубут Арктика университетын уочараттаах Кэнгириэһин кэмигэр, өссө биир кэрэхстэбиллээҕэ диэн – биһиги, сахалар, баар суох төрүт баайбыт – сахабыт ынаҕын туһунан саҥа, санаа эмиэ сатарыйбыт эбит.
Ол курдук, аспирант Эльвира Михайлова саха ынаҕын туһунан тиэмэ сугулаан кыттааччыларын олус диэн сэҥээрдибитин кэпсиир:
– Онно биһиги көҕүлээһиммитинэн өссө 2013 сыллаахха тэриллибит, “Төрүт баай” диэн саха боруода сүөһүтүн көмүскэлигэр уонна харыстаан илдьэ сылдьыыга анаан үлэлэһэр уопсастыбаннай тэрилтэбит туһунан билиһиннэрбиппит. Күн бүгүн бу уопсастыбаннай тэрилтэбит саха сүөһүтүн бырапагаандалыыр билим уонна култуура биллиилээх диэйэтэллэрин эрэ буолбакка, төрүт баайбыт – сахабыт ынаҕа сүтэри-эстэри билбэккэ, өссө да уһун үйэлэргэ тарҕана турарын туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьар, долгуйар көннөрү дьону эмиэ түмэр.
Ол кэпсэтии кэмигэр биһиги эрэгийиэммитин истэн, ааҕан эрэ билэр буолбакка, хаста да Саха сиригэр сылдьыбыт, биһиги култуурабытыгар уонна ускуустубабытыгар сүгүрүйэр Санкт-Петербурдааҕы медицина институтун бэрэпиэссэрэ баар буолан биэрбитэ. Ону биир бэйэм үтүө бэлиэ быһыытынан ылыммытым. Арай субу аҕай тыл этэ тахсаары турдахпына, интэлигиэн көрүҥнээх, биир хатыҥыр киһи аргыый сэрэнэн чугаһаата, бэйэтин билиһиннэрдэ уонна сиэбиттэн, маны куруук илдьэ сылдьабын диэн, саха хомуһун ороон таһаарда. Дьэ, ити курдук эмискэ баҕайы иккиэн тахсыахха диэн быһаардыбыт. Хомус дьүрүскэн тыаһыттан хайдах эрэ Сахам сирин кыһыныгар турар курдук буоллум. Онтубуттан санаам өссө көтөҕүллэн англия тылынан бэрт кэбэҕэстик сахам ынаҕын туһунан ис испиттэн иэйэн туран кэпсээн бардым. Төрүт баайбытын тутан хаалыыга, үйэтитиигэ анаан туох үлэ барарын, туох ирдэнэрин. Түмүгэр киһим салгыы хомустаата. Этэргэ дылы, ытыс дохсун тыаһын быыһыгар бэйэ-бэйэбитигэр махтанан, киэн тутта илии тутустубут, өйдөбүнньүк хаартыскаҕа түстүбүт. Быыһыгар өссө биэрэр ыйытыыларыгар хоруйдаһабыт.
Ити курдук, мин санаабар, саха ынаҕын тиэмэтэ Арктика кэнгириэһигэр аан бастаан иһилиннэ.
Ол кэнниттэн билимҥэ салайааччым Ульяна Алексеевналыын өссө үс куоракка сылдьыбыппыт – Швеция кыраныыссатын таһынааҕы Торрнеоҕа, Хельсинкигэ уонна Россаҕа.
Биһиги соҕотох буолбатахпыт
– Үчүгэйэ диэн, ити кэмҥэ Финляндияҕа балыксыттар олус интэриэһинэй бэстибээллэрэ буола турара. Оннук бэстибээл биһиэхэ, Саха сиригэр, эмиэ ыытыллыбыттаах. Торрнео куоракка араас дойдуттан кэлбит балыксыттар уонна балык салаатын көҕүлээччилэр мустубуттар этэ. Холобур, Новай Зеландияттан, Гренландияттан, Канадаттан, Японияттан.
Бэстибээл кыттыылаахтарын атыттартан арааран өйдүүр уустуга суоҕа. Бары да салгын сиэбит сирэйдээхтэр, балыктыырга кэтэр таҥастаахтар, элбэх саҥата суохтар, быһата, дьиҥнээх балыксыттар этэ.
Кэлин билбиппит, ити тэрээһиҥҥэ 200тэн тахса балыктыыры таптааччылар мустубуттар этэ. Ол иһигэр Арассыыйа аатыттан Югра уонна Горнай, Аллараа Халыма улууһуттан балыксыттар бааллара. Кинилэри көрсөн кэпсэтэр, хаартыскаҕа түһэр түгэни мүччү туппатахпыт. Аан дойду балыксыттарын санаатын, туохтан ордук долгуйалларын билэр туһунан интэриэһинэй этэ.
Балыксыттар бэстибээллэригэр Арктика Кэнгириэһигэр курдук хоту сир экологиятын боппуруоһа, бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ өрүһү-эбэни буортулууллара, килиимэт сылыйыыта курдук боппуруостар сытыытык турбуттар эбит. Ол эбэтэр, төрөөбүт дойдубут экологиятыгар, айылҕабытыгар суоһуур куттал биһиэхэ эрэ буолбакка бүттүүн аан дойду үрдүнэн бэлиэтэнэр, ону туоратыыга үлэ барар, барыан наада эбит диэн өйдөбүл үөскүүр. Төннөн иһэн Россаҕа, Дьылҕа ыйааҕынан, саха ынаҕар сыһыаннаах куоракка, таарыйбыппыт. Чуо ити куоракка Финляндия ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутугар институтун филиала түстэнэн үлэлиир эбит. Дьэ, итинник институт баар эбит кинилэргэ. Онно өрөбүлү өрөбүл диэбэккэ сыралаһар, үтүөкэн киһи, саха ынаҕын туһунан кинигэ суруйбут, аан бастакынан билимҥэ, бэйэбит ааттыырбыт курдук, “Саха ынаҕа” диэн тиэрмини киллэрбит учуонай Юха Кантанен үлэлиир.
Ол аата, биһиги сахабыт ынаҕа Европа устун хаампыта быданнаабыт эбит. Оттон быйыл Монако Принцэ кыттыылаах Кэнгириэскэ иһиллэн, истээччилэрин сөрү диэн сөхтөрдө, сэҥээртэ: сүөһүбүт ыраас хаана (ген), тымныыны тулуйар ураты кыаҕа, ыарыыны охсуһар күүһэ, үүтүн сыата. Ол да иһин тыйыс тымныыны тулуйан, күн баччатыгар диэри тиийэн кэллэҕэ.
