Төрөппүт барахсан, күн аайы солото суоххун? Дьиэ ис-тас кыһалҕата, бүппэт үлэ, ол быыһыгар олох олорорго ыксыыгын: Бассаап, Инстаграм... Үгүс дьон оҕотугар уруогун аахтара охсоот, төлөпүөнүгэр умса түһэр эбэтэр күөх экран эйгэтигэр “умсан” хаалар. Кэрэ, интэриэһинэй, күөстүү оргуйар олох диэн, дьэ, онно баар. Сонун эгэлгэтэ, дьон кэрэтэ, мичээр истиҥэ... Бу этиигэ сөбүлэһэр буоллаххына, оҕоҥ төлөпүөнүн кылап гынан көр эрэ. Ханнык ырыаһыты истэрий? Ханнык кинигэни ааҕарый? Интэриниэккэ тугу көрөрүй?
«Саха сиригэр Элджей иһэр» диэн сонуну, баҕар, истибиккит буолуо. Аҕа саастаах дьон үксэ билбэт эбит: ырыаһыт эрэ элбэх. Ол ханнык эрэ «элджейдэр» кэлэллэр эрэ, бараллар эрэ, ким онно наадыйыай... Ол оннугар оскуола оҕолоро уонна ыччат билэр уонна күүтэр эбит – «ураа, Элджей иһэр! Элджей!». Дьэ, кимий ол? Оҕону уонна ыччаты туох сырдык суолга, кэрэҕэ-үтүөҕэ уһуйа-үөрэтэ кэлэн иһэр киһиний?
Болҕой:Успуорт киинигэр – арыгы, наркотик туһунан хайҕаан ыллыахтара!
Бу – сымыйа буолбатах. Туймаада киҥкиниир киинигэр үөрэх-успуорт киинэ (учебно-спортивный комплекс!) – «Триумф» – турар. Дьэ, дьоһун дьиэ – сахалыы ураты архитектуралаах: ураһа, хомус... Онно эдэрдиин-эмэнниин успуордунан дьарыктаналлар, ону таһынан култуурунай тэрээһиннэр ыытыллаллар. М.Аммосов аатын сүгэр Хотугулуу-Илиҥҥи университекка «Триумфу» «кыайыыны саҕар кыһа!» диэн киэн тутта ааттыыллар. Ол дьиэҕэ бу соторутааҕыта аҕай Былатыан Ойуунускай 125 сылыгар анаммыт киэҥ хабааннаах, өрөгөйдөөх тэрээһин тобус-толору саалаҕа буолан ааспыта. Көрүөххэ үчүгэйэ, саныахха сылааһа...
Аҕыйах хонук ааста: сэтинньи 28 күнүгэр Андрей Узенюк (хос аата Элджей эбэтэр Сайонара бой) диэн хип-хоп ырыаһыта айар биэчэрин тэрийэн эрэр – «Триумфка». Бу 24 саастаах, тириитэ баһыттан атаҕар диэри татуировкалаах, үрүҥ харахтаах, биир кэм табах уобуулаах ырыаһыт. Бу «ырыаһыт» «Розовое вино», «Рваные джинсы» диэн толоруутунан аан бастаан биллэн барбыт. Быһата, успуорт, чөл олох эйгэтин кытта ханан да ыпсыыта кыттыбатах киси. Улахан дьон истибэтэх-көрбөтөх буолуохтааххыт, оттон оскуола оҕолоро, ыччат бу киһи ырыатын астына-дуоһуйа истэр, тэҥҥэ ыллаһар. Этэн аһарбытым курдук, төрөппүт, дьээбэҕэ, оҕоҥ тугу истэрин-сэҥээрэрин бэрэбиэркэлээн көр эрэ.
Элджей тыла-өһө да «мааны». Ыллыыра чуолкайдык иһиллибэт, табаҕы уобан олорор киһилии онолуйар. Өйдөөн иһиттэххэ, бу киһи кирдээх айаҕыттан хам-түм «дискотека, алкоголь, марихуана», «грязные трусы», «травка», «кокаин» уо.д.а. быдьар тыллар төлө мөҕөн тахсаллар. Туттуммакка суруйарбар, холобурдуурбар тиийэбин. Бу «ырыа-тойук» ханна да бобуллубакка тыаһыыр, уулуссаҕа дьон үҥкүүлүү-үҥкүүлүү истэр. Оскуола оҕото тэҥҥэ ыллаһа сылдьар, ыччат истэр, биһириир. Тарҕаммыт килииптэригэр бу Элджей бадыа-бүдүө, абааһылар олорор нэс үтүгэн түгэхтэринээҕи буруо-тараа быыһыттан кэһиэҕирбит «наркоманныы» куолаһынан ыллыыр. Килиибэ өссө ынырык: арыгыны уу курдук хантатар, дьахталлар бэйэ-бэйэлэрин кытары «таптаһаллар», наркотик бэрсэллэр, ол имэҥнэрин тулуйбакка бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэр, тула хаан-сиин... Чөл туруктаах буолуу киинигэр, «Триумфка», ыччат мустан бу ырыаһыты манньыйа истиэ турдаҕа. Хайдаҕый, кэнсиэрин өссө да күүтэҕит дуо? Оҕо маны көрөн тугу саныаҕай, бэйэтигэр туох туһалааҕы булан ылыаҕай?
«Тупуой» омуктар культара
«Хантайан туран силлээбитиҥ хараххар түһүө» диэн саха өһүн хоһооно баар. Били, Задорнов юморист эмиэрикэлэр «тупуойдарын», тугу да өйдөөбөттөрүн күлүү-элэк оҥостон аҕай биэрэрэ. Ону истэ-истэ бары күлэн быарбытын тыыттарбыт. Билигин тугуй? Билигин, ол эмиэрикэттэн силис тардыбыт «култуураны» баһылаары куппутун-сүрбүтүн абааһыга да атыылыа этибит. Араас элджейдэр, тиматилар, кридтэр... Ааттара да «бааһынайдыы». Өссө биир «үтүө» холобур. Арассыыйа үтүөлээх (!) артыыстара Киркоров уонна Басков «эдэрдэртэн хаалсымаары» арыгыны хантата-хантата, табах уоба-уоба, хокуоска көрдөрө-көрдөрө ыллыыр «наплевательскай» килииптэрэ ханнык да кинигэтээҕэр, үтүө киһитээҕэр үрдүктүк сыаналанар буоллулар. Туох да киһилии кириитикэ, ымпыктаах-чымпыктаах рецензия суох – ырыаларыгар туойалларыныы, «цвет настроения – синий». Ол билиҥҥи ыччат цитатата буолла. Бу «сулустар» араас «үтүөлээх, норуодунай» ааттарын быһаары дьон-
сэргэ петиция кытта хомуйа сатаабыта.... Оттон Басков «5-10 сылынан бу килииппит «переворот» оҥоруоҕа» диэн киһиргээн кэпсэнэр. Дьиҥинэн, бу дьон «шарманкалаан» баран тохтуохтаахтара хаалла.
Саха сиригэр да хаалсыбаппыт. Социальнай ситимҥэ ханнык эрэ «хаастааҕы» хайгыыбыт, кыһыл туруусугу биһириибит, акаарыттан астынабыт. Дэмэкирээтийэ, доҕоттор! «Лайк»!
Эмиэрикэни ахтыбычча... Рэй Брэдбери диэн биллиилээх суруйааччы 1953 сыллаахха «451 градусов по Фаренгейту» диэн арамааны суруйбута. Аахпыт дьон сэрэйдэххит буолуо, онно ойууланар хартыына билиҥҥи олохпутугар көстөр буолла. Кинигэни – комикс, хаһыаты – чаҕылхай кылгас строка, киһилии кэпсэтиини – интэриниэт, боростуой сонуну ол-бу сөҕүмэр хоп-сип солбуйда. Ким да ырааҕы анаарара, дириҥи толкуйдуура, инникини ырыҥалыыра наадата суох буолла. Бэлиитикэ, уопсастыба олоҕун тупсарар туһугар туруулаһыы – буруйу оҥорууга кубулуйда (үйэ тухары оннук быһыылаах). Тыл-өс оннугар – экран саҥарар, мэйии оннугар – «гугл» уонна «ютуб» талкыллар.
Мэлдьи маннык буолуо дуо? Кэлин олохпут хайдах салаллан барыай?
«Элджей кэлэрин утарабыт!»
Дьокутаат даҕаны, уопсастыбанньык даҕаны санаатын этинэ сатаата. «Култуура, үөрэх министиэристибэтэ туох эмэ диэн санаатын «дук» гынаарай?» – диэн көһүтэн көрдүбүт. «Баҕар, биир эмэ биллэр-көстөр спортсмен кыйахаммыт санаатын быктараарай?» – диэн эмиэ. Баҕар, оннук «ырыаһыт» кэлэрин билбэккэ да сылдьаллара буолуо... Кырдьык,бары да бокуойа суох дьоммут.
Утарбыт дьонтон, Нерюнгри дьокутаата Александр Силин «нацистыы татуировкалаах» диэн Элджей кэнсиэрин боптороору аймалҕаны таһаарбыта, Роспотребнадзорга сурук ыыппыта. Ол дьон суругу Ис дьыала министиэристибэтигэр утаарбыттарын, анараалара «сокуону кэһэр туох да төрүөтү булбатыбыт» диэн аккаастаабыттар. Атын да түмсүүлэр туора турбатахтар. «Түмэн», «Одун», «Тобул» ыччат түмсүүлэрэ, «Туймаада» төрөппүт сойууһа, «Саха Уопсастыбаннай Киин» актыбыыстара СӨ Култуура министиэристибэтигэр: «Элджей айар үлэтэ дьон-сэргэ уйулҕатыгар, доруобуйатыгар куһаҕаннык дьайар. Кини наркоманияны, хаҕыс-суостаах быһыыны, гомосексуализмы уонна каннибализмы бырапагаандалыырынан сибээстээн, Саха сиригэр кэнсиэрин бобору туруорсабыт!» диэн суругу ыыппыттара. Ону «маассабай тэрээһини бобор бырааппыт суох» диэн аккаастаабыттар уонна «ол да буоллар, онно биһирээбэт сыһыаммытын биллэрэбит» диэн хоруй дуомун ыыппыттар. Хата, кинилэр «биһирээбэттэр» эбит.
Анжелика Оконешникова, «Трезвая Якутия» актыбыыһа, лектор, Щичко ньыматынан үөрэтэр преподаватель, социальнай-култуурунай эйгэҕэ исписэлиис «Кыым» эрэдээксийэтигэр сылдьан кыһыйарын-абарарын биллэрдэ:
– Билиҥҥи сэрии сэбэ – көр-күлүү, көмпүүтэр оонньуута, интэриниэт, араас киинэ-ырыа. Ол саа-саадах тутан өлөрсөрдөөҕөр быдан суостаах, алдьатыылаах. Уоттаах сэриигэ киһи өстөөҕүн көрөн билэр, оттон билигин өстөөх ханан саһа сылдьан алдьатарын, искиттэн киирэн сүһүрдэрин эн билбэккин. «Өстөөххүн кыайыаххын баҕарар буоллаххына, кини оҕотун үөрэт-такай» диэн өс номоҕо баар. Ол курдук, билигин ыччаты куһаҕаҥҥа сутуйуу, ис туругун ыһыы-тоҕуу кистэлэҥ үлэтэ бара турар. Күүстээх бырапагаанда. Саха сиригэр кэлэн иһэр, сытыйыы-ымыйыы, сидьиҥ быһыы илдьитэ Элджей кэлиитэ мээнэҕэ буолбатах. Кини манна кэлэн наркотигы, каннибализмы, гомосексуализмы уо.д.а. хайҕаан-арбаан ыллыа-туойуо, бэйэтинэн холобурдаан көрдөрүө. Эбиитин, Сахабыт сирин биир саамай бастыҥ түһүлгэтигэр, «Триумф» успуорт киинигэр холлон, дэлбэрийэн барыа. Быһата, сотору кэминэн «Триумфка» сидьиҥ-быртах быһыы «триумфа» буолаары турар!
«Алкомаркеттар» өйүүр өссө да атын «бырапагандьыыстара» кэлиэхтэрэ турдаҕа. Ол иһин ону утарарбытын көрдөрүөхтээхпит, аһаҕастык этиниэхтээхпит. «Трезвая Якутия» диэн хамсааһыммыт бу курдук ырыаһыттары утаран Путиҥҥа тиийэ сурук суруйда даҕаны, бакаа туох да хоруй суох.
Арассыыйа аан дойду үрдүнэн «бэйэҕэ тиийиниитинэн» үрдүкү миэстэҕэ сылдьар, аны сыл ахсын эрдэҕэс оҕо буруйу оҥоруута улаата турар. Ол онно эбиилик буолан, ити курдук «ырыаһыттар» күнтэн күн үүнэн тахса тураллар. Туох да хонтуруол суох. Төрөппүт да наадыйбат, уопсастыба да аахайбат. Олоҕу ким да сыаналаабат буолла. Бу курдук тыын боппуруостары көтөҕөөрү гыннахха, үгүс киһи «негативы тарҕатыма» диир. Билигин АХШ биллэр психолога «олор уонна олохтон үөр, куһаҕаны көрүмэ, ону аахайыма» диэн этиитэ цитата курдук буолла. Ол аата, «туохха да долгуйума, кыһаллыма» (культ равнодушия) диэн. Куһаҕаҥҥа болҕомтону уурбат, көрбөтөҕө буолар буоллахпытына, үтүө өйдөбүлү хайдах төрөтөбүт? Халлаантан түһүөх, дьиҥ олоҕунан олоруох, кыһалҕаны хайдах баарынан көрүөх-билиэх тустаахпыт. Ийэ буоларым быһыытынан, кэлэр көлүөнэ туһугар долгуйарбын этэбин. Элджей кэлэрин утарабын, инникитин даҕаны бу курдук тэрээһин ыытылларыгар хонтуруол олохтонорун ирдиибин!
Түмүк оннугар: иэдэйэбит дуу, «иэхэйдиибит» дуу?
Бу ырыаһыт биһиэхэ эрэ буолбакка, Арассыыйа араас куораттарыгар быгыахтыы сатыыр. Алтынньы 5 күнүгэр Дагестаҥҥа барыахтаах этэ да, олохтоохтор уонна тэрийээччилэр ырыаһыт кэлэрин мас-таас курдук боппуттара, билиэтин атыылыылларын тохтоппуттара. Бу иннинэ Егор Крид диэн эдэр ырыаһыт тиийиэхтээх этэ. Ону эмиэ «Дагестан ыччатын содур быһыыга уһуйар, майгытын алдьатар, ислам майгытыгар төрүкү сөп түбэспэт» диэн боппуттара. Итии хааннаах Кавказ дьоно ол «ырыаһыты» араастаан сааммыттара, кэллэҕинэ «боппуруоһун быһаарыах» буолан куттаабыттара. Онон, Кавказка «бу курдук «ырыаһыттар» ыччаты иирдэллэр, эдэр дьону куһаҕан арҕааҥҥы сыаннастарга уһуйаллар» диэн матыыптаан хас да ырыаһыт кэлэрин булгуччулаахтык боппуттара. Аллараа Новгород диэн куоракка эмиэ утарбыттара, борокуратуураҕа тиийэ үҥсүспүттэрэ. Тиһэҕэр, кэнсиэр бобуллубута.
Оттон манна, Саха сиригэр, биирдиилээн актыбыыстартан ураты, туох да күүстээх утарыы суох, хомойуох иһин. Ол оннугар интэриниэккэ «ыалдьытымсах сахалар эйигин күүтэллэр», «киһи – көҥүл, тугу истэрэ – бэйэтин бырааба, Элджей кэллин!», «ураа, кини иһэр!» диэн кэмэнтээрий, «уруй-айхал» бөҕөтө. Улахан дьон боппот, былаас наадыйбат – оччоҕо кэлэр буоллаҕа. Оҕолор кини курдук үрүҥүнэн көрүөхтэрэ, тырыттыбыт таҥаһы кэтэн, арыгылаах-табахтаах уулусса устун хаамсыахтара. Бобуллубат, ол иһин.
Үрдүкү сыаннаһы үлтү хараардыы, өбүгэ үтүө үгэһин сиргэ-буорга тэпсии – «сайдыы» буолбатах.
Төрөппүт, оҕоҥ тугу сэҥээрэрин, сөбүлүүрүн, интэриниэккэ тугу хасыһан көрдүүрүн анаан болҕойон көр эрэ, хайдах эмэ быыс булан...
Сардаҥа БОРИСОВА.
