Сунтаар улууһун айар-суруйар дьоно-сэргэтэ “Ньургуһун” диэн кэрэ ааттаах түмсүүнү тэриммиттэрэ үс-түөрт сылынан үйэ аҥаарын туолуохтаах.
Ол кэтэһиилээх кэми көрсө мин түмсүү салайааччытынан анаммыппыттан олус үөрэбин уонна долгуйабын. Наһаа эппиэттээх уонна түбүктээх үлэ буоларын өйдүүбүн.
Биһиги кими да анаан-минээн түмсүүгэ киир диэн ыҥырбаппыт. Айар куттаах дьон бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн, тиийэн кэлэн үөрдэллэр. Кэнники кэккэбит халыҥаан иһэриттэн бүтэйдии астынабыт уонна тэтимнээхтик үлэлииргэ күүс-уох ылабыт. Ол курдук, ааспыт сыл устата хаһан да киэҥ эйгэҕэ улаханнык биллибэтэх уонна сабыс-саҥа бэчээттэнэр ааптардар 30-ча кинигэлэрин күн сирин көрдөрөн, үөрүүбүт тутум үрдээбитэ.
Бу аҕыйах хонуктааҕыта биир үтүө күн, “ньургуһуннар”, үүммүт саҥа сылбытын үөрүүлээхтик көрүстүбүт. Икки нэдиэлэ инниттэн түбүгүрэн, улууспут киинигэр таас дьиэ кафетыгар отуттан тахса киһи буолан муһуннубут. Эрдэттэн тэриммиппит курдук истиҥ тыл доҕуһуоллаах бэйэ-бэйэбитигэр бэлэх туттарыстыбыт. Тус бэйэм кыргыттарбар-уолаттарбар эмиэ кэһиилээх тиийэн соһуталаатым даҕаны, үөртүм даҕаны. Бу дьоро күн өссө да “буруолаабытынан сылдьар” кинигэлэрбитин улуустааҕы киин бибилэтиэкэ үлэһитэ, биһиэхэ мэлдьи да көмөлөһөр Мария Алексеева көрдөрүүгэ тилэри тардан үөрдүтэлээтэ.
Аҕам Киргиэлэй (Иванов Г.Я.) олус кэһиимсэх киһи этэ. Бултаабыт булдун саамай эмис өттүн быһар быһаҕаһын дьоҥҥо-сэргэҕэ түҥэтэрэ. Билиҥҥи кэмҥэ нэһилиэгим саастаах өттүлэрэ: “Бу кыыс үүт-үкчү аҕатын курдук дэлэй, олус кэһиимсэх ээ”, ‒ дииллэриттэн үөрэбин, киэн туттабын. Дьиҥэ да, биһиги, сахалар, төрүттэрбит наһаа кэһиимсэх, бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннаах буолаллара. Ыалга ыалдьыттыы барар киһи хайаан да, кэмчи да буоллар, кэһиилэнэрэ. Ол саҕана этэ дии, ис сүрэхтэн бэриллэр кэһиилэр: былаат муннугар баайыллыт саахар тоорохойо, күөх окко сууланан хоонньуга угуллубут эт, үөлүллүбүт балык тыла, кымаах табах, кутуу чэй...
Дьоро күммүт буолуо икки хонук иннинэ Күүкэй нэһилиэгэр бу орто дойдуттан эрдэ барбыт олус талааннаах дьүөгэбит Изабелла Голокова-Ис Бэлэх Хотун Хаан “Кынаттаах акка олорсон” диэн кинигэтин сүрэхтээбиппит. Кинигэни олохтоох бибилэтиэкэ үлэһитэ Ньургуйаана Львова таҥан таһаартарбыта. Үбүн-харчытын ааптар үгүс-элбэх аймахтара уйуммуттара. Изабелла Семёновна бу дойдуттан барыан аҕай иннинэ улуустааҕы айар-суруйар дьон күрэҕэр кыттыбыта уонна биэс кыайыылаахтартан биирдэстэрэ буолан, улуус култууратын салалтатыттан көмө үп туппута. Оттон бу саҥа сылы көрсөр дьоро күммүт саҕаланыыта Ньургуйаана Прокопьевна илдьэ кэлбит ааптар сабыс-саҥа кинигэлэрин улуустааҕы уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи киин бибилэтиэкэлэргэ туттарарым туһунан иһитиннэрдим. Талааннаах киһиттэн бүтэһик кэрэ кэһии, үтүө бэлэх хааллаҕа.
“Ньургуһуннар”, Саҥа дьылы көрсөр дьоро күммүт санаабыт курдук сатанан, баҕарбыт курдук табыллан ааста. Ас-үөл дэлэйин этэ да барыллыбат. Оҕо сааспытыгар түһэн таабырыннаһа оонньоотубут. Эдэрбитин санаан, тыыннаах муусука доҕуһуоллаах сылаанньыйыахпытыгар диэри үҥкүүлээтибит. Оннооҕор твист үҥкүүбүтүн күөдьүттүбүт. Муусукаҕа доҕуһуоллааччы – устудьуоннуур кэмигэр “Сэргэлээх уоттара” ансаамбыл салайааччыларыттан биирдэстэрэ буола сылдьыбыт, билиҥҥи кэмҥэ ырыаһыттарым “Үс кут” бөлөхтөрүн мусукаана уонна ырыаһыта, отут сыл устата омук тылын учууталынан үлэлээбит, Куола Учуутал династиятын салҕааччы Егор Третьяков. Кини тус бэйэтэ уонтан тахса ырыаны үөрдэ-көтүтэ тардан кэбистэ. Тыыннаах муусукаҕа уйдаран Михаил Евсеев-Кураһаай, Николай Герасимов-Дьээбэ Тойон, Розалия Сидорова-Ымыычаана, Агафья Чолбодукова-Чолбон Кыыһа, Розалия Уарова таптыыр ырыаларын ыллаан олус астыннылар. Кэрэ куоластаах Изабелла Макарова-Толоон Туорааҕа туойан доллоһутта. Герман Гуляев-Сирдээх бэйэтэ суруйбут уонна матыыптаабыт сахалыы саймаархай ырыатын бэлэхтээтэ. “Ньургуһун” түмсүү тэриллиитин тыыннаах туоһута Трофим Акимов-Тирэҕэ, үйэтин тухары саха тылын учууталынан үлэлээбит Розалия Николаева-Уйулҕаана бэйэлэрэ айбыт хоһооннорун дорҕоонноохтук аахтылар. Өссө биир дьүөгэбит Мария Егорова-Испирдиэн Кыыһа Морууса ыыппыт эҕэрдэтин Елена Иванова-Елена Хатыы ааҕан иһитиннэрдэ. Улууспут киэн туттар биир дьоһун киһитэ Кураһаай Мэхээлэ оһуокай үҥкүүтүн саҕалаабыта. Кинини кытта тута даҕаспытынан саҥа этэн-тыынан эрэр Герман Гуляев-Сирдээх үҥкүүнү салҕаабыта. Маны таһынан солбуйааччым Ымыычаана көрдөөх кэпсээннэри этэн-тыынан күлүү-үөрүү бөҕө буоллубут.
Саҥа сыл үүммүтүнэн биһигини улууспут култууратын уонна айылгытын салалтатын салайааччыта, улууспут дьокутаата М.В. Кобельянова-Тускулаана, “Күрүлгэн” уус-уран сурунаал дьаһабыла А.Г. Гуринов-Арчылан истиҥник-иһирэхтик эҕэрдэлээтилэр. Афанасий Гаврильевич “Ньургуһун” түмсүү үлэтин билиһиннэрэргэ “Кыым” хаһыат “Кулуһун” уус-уран сыһыарыытыгар бүтүн балаһаны көрүөх буолан үөртэ.
Бу дьоро күммүт кэрэ түгэннэрин дьүөгэбит Лидия Петрова, төлөпүөҥҥэ устан, барыбытыгар үтүө өйдөбүнньүк гынан хаалларда.
Дьоро күммүт быыһыгар бу күннэргэ хоһооннорбут хомуурунньуга тахсыахтааҕын, кэлэр өттүгэр тылбаас хоһооннор күн сирин көрүөхтээхтэрин, хайдах-туох үлэ-хамнас ыытыллыахтааҕын туһунан сүбэлэстибит. Биир дьүөгэбит улаханнык ыарытыйар сураҕын истэн, сүбэлэһэн, холбоон-илбээн 21600 солкуобайы хомуйдубут уонна “түргэн атахпытыгар” Ымыычаанаҕа тиксэрэригэр сорудахтаатыбыт.
Бу күн, Галина Пискун-Элэстээнэ, Герман Гуляев-Сирдээх уонна мусукааммыт Егор Третьяков түмсүүбүтүгэр киирэннэр, кэккэбит ордук хаҥаата.
Кэлэр да өттүгэр түмсүүбүт кыттыылаахтара, солбуйааччым Розалия Сидорова - Ымыычаана эппитинии, “ыраах диэн ыараабакка, үппүт суох диэн үҥсэргээбэккэ, улуубут диэн улахамсыйбакка” баран-кэлэн, үтүө дьыалаҕа кыттыһан, үлэлээн-хамсаан үрүлүһэн, айан-тутан туругурдан, таһаарыылаахтык үлэлиэхпит диэн киэҥ-куоҥ соруктаахпыт. Бары этэҥҥэ эрэ буолларбыт, ол кэскиллээх сорукпут туоларыгар бүк эрэнэбит.
Валентина ДЬЯЧКОВСКАЯ-Хара КӨМҮС,
“Ньургуһун”, “Үс кут”,”Ситии” түмсүүлэр салайааччылара, суруйааччы,
өрөспүүбүлүкэ уус-уран оҥоһуктарын маастара.
