Култуура олус киэҥ өйдөбүллээх. Култууралаах киһи куһаҕаҥҥа умньаммат, аһыныгас, аламаҕай, тутта-хапта сылдьардыын, саҥалыын-иҥэлиин, сирэйдиин-харахтыын ырааһынан сыдьаайа сылдьар, ханнык баҕарар киһини кытта уопсай тылы булан кэпсэтэр, кэрэни кэрэхсиир, дууһалыын долгуйар.
Быйыл Тыйаатыр сылынан Сергей Зверев - Кыыл Уолун аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үнкүү тыйаатыра биһиги оройуоммутугар 8 киһилээх бөлөҕүнэн кэлэн оройуон киинигэр, нэһилиэктэргэ кэнсиэртээн, дьоро киэһэлэри бэлэхтээтэ.
Хонуу сэлиэнньэтин олохтоохторо үнкүү бырааһынньыгар сылдьан, кэрэттэн умнуллубат дуоһуйууну ыллыбыт. Үҥкүү – кэнсиэр сүмэтэ-сүөгэйэ, киһи сүргэтин көтөҕөр, үөрдэр-көтүтэр. «Олоҥхо дойдутун алгыһынан» диэн киэҥ бырагыраамалаах кэнсиэри, оҕолорго «Три поросёнка» алыптаах остуоруйаны дуоһуйа көрдүбүт (уус-уран салайааччы СӨ үтүөлээх үлэһитэ Светлана Бессонова).
Бөлөх салайааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Валентина Афанасьевна Яковлеваны көрсөн кэпсэттим. Саха сиригэр маҥнайгы идэтийбит ансаамбыл 1980 с. Саха Судаарыстыбыннай үнкүүтүн ансаамбылын быһыытынан үлэтин саҕалаабыта. 1992 с. өрөспүүбүлүкэ маҥнайгы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев Ыйааҕынан СӨ Үҥкүүтүн тыйаатырын статуһун ылбыта. Киэҥ өрүттээх үлэ ыытыллыбыта. Ситиһии 1997 с. В.Ксенофонтов муусукатыгар туруоруллубут «Бохсуруйуу» испэктээгинэн Марий Эль куоракка ыытыллыбыт аан дойдутааҕы бэстибээлгэ I степеннээх лауреат үрдүк аатын ылыыттан саҕаламмыта. Ол кэмтэн 30 тахса испэктээги туруордулар. Быыһыгар араас таһымнаах күрэхтэргэ тиһигин быспакка кытталлар. 1999 с. Франция Дижон куоратыгар аан дойдутааҕы көрүү бэстибээлгэ үрүҥ көмүс мэтээл хаһаайына, 2012 с. Соҕуруу Кореяҕа фольклор бэстибээлин лауреата буолбута. 2015 с. С.Зверев “Куллустай Бэргэн” олоҥхото үҥкүүнэн туруоруллан, Москубаҕа, онтон Санкт-Петербурга аатырар Эрмитаж тыйаатырын саалатыгар көрдөрүллүбүтэ. Тыйаатыр 99 үлэһиттээх: 33 үҥкүүһүт, 22 төрүт үстүрүмүөннэр аркыастырын артыыстара, 3 ырыаһыт, 11 уус-уран туруоруу маастара, 23 тэхиньиичэскэй уонна тэрээһин үлэһиттэрэ уо.да.а.
Тыйаатыры СӨ норуодунай артыыһа, П.А.Слепцов – Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, “Үҥкүү тыына” бириис хаһаайына (“Норуот үнкүүтүн сулуһа” номинацияҕа), РФ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Геннадий Семенович Баишев төрүттээбитэ. Тыйаатыр тэриллиэҕиттэн 3 Арассыыйа үтүөлээх артыыһа, норуот артыыстара Дмитрий Артемьев, Афанасий Афанасьев уонна Афанасий Соловьев үүнэн таҕыстылар.
Тыйаатыр репертуара, айар үлэтэ киэҥ. Тыйаатыр эдэр талааннары куруук көрдүү, үөрэтэ-такайа, киэҥ араҥаҕа таһаара турарыттан биһиги үөрэбит. Кинилэр кэлэр көлүөнэ үүнэр сүһүөх ыччатыгар туһаламмыт үөрэтэр-иитэр үлэлэрин суолтата туохха да тэҥнэммэт сөҕүмэр. Кэрэ үҥкүүлэринэн дьон-сэргэ, көрөөччү биһирэбилин ылыан ылбыт Дмитрий Егорович Артемьев туһунан саха санаалаах, саха дууһалаах истэн-билэн аҕай кэллэҕэ. Ис дууһатыттан тахсар алыптаах үнкүүтэ, чөллөркөй куолаһа кэрэкэтин эбитин! Улуу Зверев күөгэйэр күнүгэр төһөлөөх киһи сүрэҕин өрүкүтэн, үөрэн-көтүтэн ааспыта болуой? Дмитрий Егорович – алгысчыт, тойуксут, олоҥхоһут, оһуокайдьыт, сээдьэһит быһыытынан уһулуччутун бу да киэһэ күндү көрөөччүлэригэр бэлэхтээбит түгэниттэн итэҕэйдибит, көрдүбүт, сөхтүбүт. Аан дойдуну арҕарбыт, эҥинэ бэйэлээх ааттаах-суоллаах тыйаатыр сыаналарыгар, атын дойду ааттахтарыныын атах тэпсэн олорон, тэҥҥэ харбаһан көрүн-нарын көрдөрөн сөхтөрбүт аҕай киһи биһиги Муомабытыгар ыалдьыттаан ааспытыттан, аман өһүн амалыйбытыттан махталбыт муҥура суох. Кини киһи билигин күөгэйэр күнүгэр сылдьар, 55 саастаах. Эрдьигэн өссө да талаанын күлүмнэтэ оонньотон, дьүкээбил суһумун күллэрэн, аан дойду ааттаахтарын астыннардын, өссө да өр кэмҥэ кэрэ үҥкүүтүнэн ийэ сирин киэргэтэ сырыттын диэн алгыспытын тиэрдэбит!
“Олоҥхо дойдутун алгыһынан” кэнсиэр үс чаастаах. Бастакыта – сахалыы үнкүү күн күлүмэ, иккиһэ – аан дойду араас омуктарын үҥкүүлэрэ, үсүһэ - байыаннай тиэмэҕэ. Күүстээх аҥардарбытыгар анаммыт, Ийэ дойдуга бэриниилээх буоларга ыҥырар, иитэр үөрэтэр суолтата олус дириҥ силистээх, элбэх сыраны-сылбаны ылар. Хас биирдии көрөөччү дууһатын уйан кылын таарыйар, чахчы да сахалар диэн баалларын дьиҥнээхтик итэҕэтэр сонун көстүү, умнуллубат түгэн.
“Тойон Чороон” дьүһүйүүнү ылан көрүҥ. Сахаҕа өлбөт мэҥэ уутугар тэҥнэммит кымыс утахпытын сиэрин-туомун хайдах курдук көрдөрөн, үтүө үгэспитин үөдүттүлэр?! Аны ити олоҥхоттон быһа тардыы сүрэххэ-быарга иҥэн, саха тыыммытын илэ чахчы уһугуннарда диэтэххэ, омун буолуо суоҕа. “Доҕордоһуу дьөрбөтө” Азиятааҕы-Чуумпу Акыйааннааҕы эрэгийиэҥҥэ VII-с аан дойдутааҕы биирдиилээн үҥкүүһүттэр икки ардыларынааҕы күрэх дипломана, СӨ култууратын туйгуна Валентина Аммосова уонна Монголияҕа ыытыллыбт «Көмүс хараҥаччы» аан дойдутааҕы Азия үҥкүүһүттэрин ортолоругар ыытыллыбыт күрэх дипломана, СӨ үтүөлээх артыыһа Владислав Попов “Хотугу көстүүлэр” үҥкүүлэрэ көрөөччүнү үөртэ-көтүттэ. Владислав Попов, Алексей Максимов, Семен Дьяконов “Көрдөөх үҥкүүлэрэ”, “Дэйбиирдээх үҥкүү” (Валентина Аммосова) “Табуреточка” нуучча үҥкүүтэ (Владислав Попов) норуот тыынын илдьэ сылдьаллара олус кэрэ.
Кэлэктиип аан дойду норуоттарын үҥкүүлэрин тарҕатар үтүө үгэстээх. “Утренняя бабочка” Кытай норуотун, “Тураҕас ас” монгуол үҥкүүлэрэ омук уратытын илдьэ сылдьаллар. Дмитрий Артемьев толоруутугар “Тореодор” испанскай үҥкүү, индийскэй үҥкүү ол дойдулар бу маннык эбиттэр диэн аҥардас үҥкүү хамсаныытынан чопчулуу тураллар. “Көрдөөх ковбойдар”, “Берлиҥҥэ айан” үҥкүүлэр, “Айаас ат” көрдөөх үҥкүүлэри киһи көрө олоруон курдук, эдэр саас эрчимин көрөөччүгэ тиэртилэр. Биир дойдулаахпыт Алексей Максимов “Яблочко” үҥкүүтүттэн олус астынныбыт.
Үҥкүү тыйаатырын иһинэн 1993 сылтан национальнай аркыастыр үлэлиир. Сыанаҕа Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэхтэр үс төгүллээх, аан дойдутааҕы күрэхтэр 5 төгүллээх лауреаттара, баянист Владимир Боряский “Саха Сирин матыыптарын”, “Аттар”, П.Дранго “Веро”, Поль Мориа матыыптарын, “Смуглянканы” толоруута дууһабытын нарыннык таарыйда. Бүтүн Арассыыйатааҕы “Живая нить” күрэх кылаан бирииһин хаһаайына, Францияҕа аан дойдутааҕы күрэх лауреата, Казахстаҥҥа, Турцияҕа ыытыллыбыт этно-бэстибээллэр кыттыылаахтара Георгий Слепцов “Мин хоту дойдум”, “Байанай” дьүһүйүүлэрэ саала иһин толорон, хомус кэрэ дьүрүскэнин түһэрдэ.
Ити кэннэ айар бөлөх артыыстара нэһилиэктэринэн сылдьан маастар-кылаастары биэрдилэр, уһуйааннарга, оскуолаларга бэйэлэрин көрдөрөн, кэрэҕэ-үтүөҕэ сирдээтилэр. Биһиги Муомабытыттан төрүттээх СӨ норуодунай артыыһа, култууратын туйгуна Дмитрий Николаевич Дмитриев үөрэнээччилэрэ кэлэн ыалдьыттаан барбыттарыттан олус үөрдүбүт. Олохтоохтор да, артыыстар да дириҥ махталларын Муоматааҕы Оҕо ускуустубатын дириэктэригэр Анна Митрофановна Федороваҕа туһаайан эттилэр.
Бу кыракый бөһүөлэкпит мусукаалынай оскуолатыттан үүнэн-сайдан кынат үүннэриммит, билигин да ускуустуба эйгэтигэр үлэлии сылдьар оҕолорбут Дмитрий Дмитриев кэргэниниин Дариялыын, Надежда Васильевна Корякина кыракый Муомабытын аар-саарга ааттата, үҥкүү кэрэ көстүүтүнэн хараҕы манньыта сылдьалларыттан олус үөрэбит. Тус олохторугар дьолу-соргуну, айымньылаах үлэни, өссө үрдүк чыпчааллары баҕарабыт.
Түмүкпэр айан ороскуотугар көмөлөспүт үтүө дьоҥҥо -- тырааныспарынан хааччыйбыт оройуон баһылыга И.П.Павловка, култуурабыт саамай туутаах киһитигэр - управление начальнигар А.Н.Корякинаҕа (“Орто Дойдуга” сылдьарга транспорт ороскуотун уйуспутун иһин эмиэ), сылдьыбыт нэһилиэктэрин баһылыктарыгар Г.П., А.А.Тарабукиҥҥа, Б.И.Заравняевка, Г.Г.Слепцовка “Осикат” этно-киин салайааччытыгар Л.В.Бережневаҕа, биллэрии таһааран көмөлөспүт “Индигир уоттара” (ред. М.П.Старкова) хаһыат кэлэктиибигэр, үтүө-мааны Муома олохтоохторугар дириҥ ыалдьыттарбыт ааттарыттан махталларын тиэрдэбин. Сахабыт сирэ сайда-үүнэ турарыгар өссө күүскэ үлэлэһиэҕиҥ. Аны даҕаны маннык мааны ыалдьыттар Муомабытын тумнубакка кэлэ туралларыгар, сахабыт саҥата сайдан, үнкүү эрэ тылынан буолбакка, уу сахалыы саҥарарыгар, көмүс дорҕоон буолан, нарын хамсаныыннан, эдэрдии эйэнэн, кырдьаҕастыы алгыһынан олоруоҕуҥ, үүнүөҕүҥ-сайдыаҕыҥ!
М.ХАБАРОВА – Айылгы, «Индигир уоттара» хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ. Муома.
