Саха сиригэр 129 араас бырааттыы норуоттар олороллор. 75 араас национальнай култуурунай түмсүүлэр тиһиктээхтик үлэлииллэр. Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин тэрийэр үлэтин-хамнаһын өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторо билэллэр-көрөллөр. Бу тэрилтэ тэрийэр үлэтин далааһына олус улахан уонна өссө кэҥээн, сайдан иһэр. Арассыыйаны уҥуордаан тас дойдулары кытары сибээстээх үлэни ыытара үрдүк сыанабылы ылыан ылар. Ол да иһин, Саха сирэ Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн норуоттар доҕордоһууларыгар саамай күүстээх, ньиргиччи үлэлээх буоларынан биллэр, үрдүктүк сыаналанар.
Үһүс төгүлүн “Диалог народов – диалог культур” норуоттар икки ардыларынааҕы этнофоруму ситиһиилээхтик тэрийэн ыыттыбыт. Бу тэрээһиммитигэр Москубаттан, Санкт Петербуртан, Бурятияттан, Читаттан эспиэрдэр кэлэн үлэбитин билистилэр, санааларын үллэһиннилэр. Маныаха биһиги методическай кииммит үлэ көрдөөн кэлбит миграннарга Сахабыт сирин култууратын, норуоттарын билиһиннэрэр анал босуобуйа оҥороро улахан сэҥээриини ылар. Биһиги ити босуобуйабытын сэргээн, атын эрэгийиэннэр холобур ылан үлэлэригэр туһаналлар.
Айар дьоҕуру сайыннарар, атыттарга көрдөрөр, далаһа буолар бырайыактарга эмиэ болҕомтобутун ууран күүскэ үлэлэһэбит. Холобур, “Күн табата” норуоттар икки ардыларынааҕы этническэй муода көһө сылдьар бэстибээлэ үһүс төгүлүн үрдүк таһымнаахтык ыытылынна. Бу бэстибээл биһигиттэн кыым саҕан баран иккис төгүлүн Забайкальеҕа буолбута.
Дьөһөгөйү таҥара оҥостон сүгүрүйэр, кылынан, сиэлинэн үлүһүйэн тигэр, оҥорор маастардар, уустар, иистэнньэҥнэр, ыалдьыттар ат симэҕэр, киэргэлигэр анаабыт быыстапкабытыгар өрүү да буоларыныы көхтөөхтүк кытталлар уонна өссө элбээн иһэр чинчилээхтэрэ үөрдэр. Манна буолар билии-көрүү бастыҥа, киэҥэ, сатабыл киэнэ кэрэхсэбиллээҕэ. Киһи эрэ хараҕа халтарыйар үчүгэй тигиилэрин, симэхтэрин, киэргэллэрин көрдөрүүгэ аҕалаллар.
Тохсус төгүлүн ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕа Чурапчыга үрдүк таһымнаахтык ааспыта. Дьон-сэргэ күн бүгүҥҥэ диэри ону астынан, үөрэн, киэн туттан бэлиэтиириттэн долгуйабыт, үөрэбит. Тоҕо диэтэххэ, биһиги онно “Күн Дьөһөгөй оҕото” диэн ат симэҕин куонкуруһун аан бастаан тэрийэн ыыппыппыт. 15 тыһыынчаттан тахса киһи түстэспит түһүлгэтигэр, Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн, 14 тас дойдуттан бэрэстэбиитэллэр ыалдьыттаабыттара. Дьэ доҕоор, оннук уйгулаах ыһыах түһүлгэтигэр ыраахтан-чугастан ыҥырыллан кэлбит ыалдьыттар бука бары сэҥээрбиттэрэ. Арассыыйа таһымнанна, Тыванан, Забайкальенан барда. Казахстаҥҥа улахан бэстибээлгэ ат симэҕин куонкуруһа буолбута ити курдук, биһиги бырайыактарбытын улаханнык сэҥээрэн иилэ хабан иһэллэр.
Уран тарбахтаах уустарга, иистэнньэҥнэргэ болҕомто куруук ууруллар. Олортон биирдэстэринэн муосчуттарга аналлаах далааһыннаах тэрээһиммитин ааттыыбыт. Ол курдук, аан бастаан 2004 сыллаахха улахан түһүлгэни тэрийбиппит. Бу тэрээһиммитин улаханнык сэргээн, сэҥээрэн алтыс сырыыга магаданнар ылан үрдүк таһымнаахтык тэрийэн ыыппыттара. Кытайтан кэлэн кыттыбыттара. Онтон быйыл алтынньы, сэтинньи ыйдарга сэттис төгүлүн эмиэ манна бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар тэрийэн ыытыахпыт диэн бэлэмнэнэбит. Бу түһүлгэҕэ аан дойдуттан бастыҥнары күүтэбит. Камчаткаттан, Магадантан, Архангельскайтан, Тобольскайтан, Ханты-Мансийскайтан, Гренландияттан, Канадаттан, Аляскаттан кэлэр баҕалаахтарын номнуо биллэрэн тураллар. Биһиэхэ үс автономнай тэрилтэ баар. Сергей Зверев аатынан үҥкүү тыйаатыра 20-тэн тахса сыл буолла. Ону сэргэ, “Симэх” уус-уран оҥоһук киинэ. Онон норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ сүрүннээн үс тэрилтэни тутан, көрөн-истэн олоробут. Өссө ону таһынан норуоттар диаспоралара, уус-уран оҥоһуктар кэлэктииптэрэ – 29, эмиэ манна түмсэллэр. Барыта тус-туспа сыаллаах-соруктаах тэрилтэлэр. “Сюрприз”, “Сандалы” үҥкүү ансаамбыллара, олор истэринэн баар хастыы да бөлөхтөр, аҕыйах ахсааннаах норуоттар ансаамбыллара-12, о.д.а. Иллээхпит-эйэлээхпит.
Сэбиэскэй кэмҥэ тутуллубут дьиэ буолан таһыттан көрдөххө улахан курдугун иһин, көрүдүөрдэрэ, фойелара, хосторо, кырдьык да лабиринт курдук. Аата эрэ элбэх эрээри, сүрдээх кыараҕастар. Туох кистэлэ кэлиэй, ыктарыы баар буолар. Холобур, национальнай түмсүүлэрбит бары биир хоско түмсэллэр. Онно хардарыта кэлэн төрөөбүт тылларын үөрэтэллэр, хоһоон ааҕаллар, ырыа ыллыыллар, ыччаттарын уһуйаллар. Сыананы кэтэһэ сылдьан мүнүүтэнэн көрөн бэлэмнэнэллэр. Барыта омуна суох оннук.
Холобур, “Бисер Севера”, “Якутия мастеровая”, о.д.а. быыстапка-дьаарбаҥкаларбыт тиһиктээхтик ыытыллалларын билэ-көрө сылдьаҕыт. Үлүгэрдээх элбэх киһи көрө кэлэр тэрээһиннэрэ. Манна кыттааччыларбыт Дьааҥыттан, Анаабыртан, Өлөөнтөн, Орто Халыматтан, Эбээн Бытантайтан айан суолун төлөбүрэ төһө да ыараханын үрдүнэн кэлэн наһаа көхтөөхтүк кытталлар. Итинник биир тэрээһиҥҥэ тыһыынчаттан үстүү тыһыынчаҕа тиийэ киһи киирэн кыттар түгэнэ элбэх буолааччы. Онно көрөөччүлэр ахсааннара аахсыллыбат даҕаны.
— Манна урут 1980 сылларга, киинэ көрдөрөллөр этэ. Дьон-сэргэ наһаа сылдьара. Ону суохтаабыттара биллэр этэ. Тулатынааҕы оройуоннар бары киинэ ирдэһэллэрэ. Биһиги ону барытын ырытан, толкуйдаан, сыаналаан көрөн бараммыт, РФ киинэ уопсастыбатыгар үс сылы быһа суруйан грант ыллыбыт. Онон киинэ көрдөрөр тэрили барытын хааччынныбыт, нэһилиэнньэҕэ саҥа өҥөнү оҥорор буоллубут. Биллэн турар, атын киинэ тыйаатырдарын кытары күрэстэспэппит. Ол гынан баран, кинилэргэ көрдөрүллэр киинэлэр манна, биһиэхэ, эмиэ буолаллар.
Биһиги бу үлэбитигэр оҕо сайыҥҥы сынньалаҥын лааҕырдарын кытары дуогабардаһан үлэлэһэбит. Оҕо доруобуйатын чөлүгэр түһэрэргэ үлэлэһэр оскуола-интернаттар оҕолорун босхо киллэрэбит.
Ону сэргэ, саҥа хайысханан эмиэ үлэлэһэбит. Ол курдук, Кыргыз киинэтин бэстибээлин оҥорон, Чингиз Айтматов “Материнское поле”, “Айгуль”, о.д.а. киинэлэрин көрдөрбүппүт улахан сэҥээриини ылбыта. Кинематографистар Сойуустарыттан кэлбиттэрэ, дьону-сэргэни көрсөн атах-тэпсэн олорон сэһэргэспиттэрэ. Саала биир кэм толору этэ. Дьон ахтар-саныыр эбит. Быйыл муус устар саҥатыттан Монголия киинэтин күннэрин оҥоруохпут. Монголияттан киинэ артыыстара, режиссердар кэлэллэригэр кэпсэтии баран турар. Итинник салгыы тэрийэн Казах фильм, Азербайджан фильм күннэрин ыыталыахпыт. Маныаха диаспоралар сэҥээрэн туруорсар буолан эрэллэрэ кэрэхсэбиллээх.
Норуоттар доҕордоһууларын туһугар үлэлээн уопсастыба иннигэр сүдү улахан эппиэтинэһи сүгэр тэрилтэ. Үлэбит оннугу ирдиир буолан, үлэ кэлэктииптэринэн, үөрэх тэрилтэлэринэн, улуустарынан сылдьабыт. Норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыга уруоктары ыытабыт. Оҕолору, ыччаты, улахан дьону көрсөбүт, кэпсэтэбит, араас омуктар култуураларын, үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын билиһиннэрэбит. Ити үлэнэн Мэҥэ Хаҥалаһы, Тааттаны, Намы, Горнайы, Уус Маайаны, Өлүөхүмэни, Кэбээйини о.д.а. улуустары кытары бииргэ үлэлииргэ сөбүлэҥ түһэрсибиппит. Маннык ньыманан норуоттар бэйэ-бэйэлэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһалларыгар, хардарыта култуураларын билэллэригэр-көрөллөрүгэр, сэҥээрэллэригэр дириҥ үлэни ыытабыт дии саныыбын.
— Сомоҕолоһуу хас биирдии иэримэ дьиэттэн, нэһилиэктэн, тэрилтэттэн, улуустан саҕаланар. Оччоҕо эрэ норуот сомоҕолоһор. Онон Сомоҕолоһуу сылыгар кэмигэр таба тайанан, улуустарга “Доҕордоһуу дьиэлэрэ” тэриллэллэрэ буоллар, сүрдээх улахан, далааһыннаах үлэ ыытыллыах, ситиһии буолуох этэ. Этэргэ дылы, норуот күүһэ – көмүөл күүһэ буоллаҕа. Итинэн доҕордоһуу сыһыаны олохтуурга, сомоҕолоһорго, туох баар үлэни бары көмөлөөн тэрийэргэ ордук кыаҕы биэриэх, тирэх буолуох этэ дии саныыбыт. Маны сэргэ, Дьокуускайга эбээннэр VII сийиэстэрэ, Нерюнгрига эбэҥкилэр VI сийиэстэрэ, Аллараа Халымаҕа Андрюшкино сэлиэнньэтигэр дьүкээгирдэр сийиэстэрэ тэриллэр. Аны туран, быйыл аҕыйах ахсааннаах норуоттар Ассоциациялара тэриллибитэ 30 сылын бэлиэтиэхпит. Норуоттар Ассамблеялара быйыл тэриллибитэ 25 сыла. Манна даҕатан эттэхпинэ, бу Ассамблея 14 улууска салаалаах. Быйыл 15-с салаатын тэрийээри түбүгүрэ сылдьаллар. Сэтинньигэ норуоттар икки ардыларынааҕы форумҥа Удмуртияттан, Башкортостантан, Россия норуоттарын ассамблеятыттан кэлэн кыттыахтара. Дьэ ити курдук, элбэхтэн сороҕун билиһиннэрдэххэ итинник. Дьэ, онон Саха сирин олохтоохтоохторо култуура эйгэтиттэн бу этиллибит үлэҕэ барытыгар тэрийсибит Яна Игнатьеваҕа "Народный дипломат" номинацияҕа куоласпытын биэриэҕин!
Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин пресс сулууспата
