Бүгүн эрэдээксийэбит ыалдьыта – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, “Дьааҥы аартыга” улуус хаһыатын кэрэспэдьиэнэ Раиса Чирикова.
– Төрүт Дьааҥы буоллаҕыҥ?
– Төрөөбүт дойдум – Дьааҥы Адыаччыта. Адыаччы сирин-уотун туһунан наһаа элбэх сэһэннэр, номохтор бааллар. Адыаччы өрүс аатын сорохтор эбээннии, сорохтор юкагирдыы диэн ааттыыллар. Нэһилиэгин аата Бөтөҥкөс. Былыр-былыргыттан манна сылгы-сүөһү иитэр саха дьоно олохсуйбуттар.
Төрүт былыргы өбүгэлэрбит – Асхардар. Өбүгэлэрбитин Боотто диэн хос-хос эһэбититтэн ордук үчүгэйдик билэбит. Кини Адыаччыга кулубалаабыт, кинээстээбит киһи. Сэбиэскэй былаас кэлбитин кэннэ куолаһа быһыллыбыт. Куолаһа быһыллыа 9 хонук иннинэ күн сириттэн барбыт, куортуктаах, мэтээллээх эбит. Баай төрдүлээхпитин истэр-билэр этибит. Оскуолаҕа кыра кылааска үөрэнэ сырыттахпына, паартаҕа бииргэ олорор уолум “эһиги баайдар сыаҕыт таммалыы сылдьар” диэн ыыстааччы. Төрүччүбүт туһунан кылгастык ити курдук билэбит.
– Ийэҕинэн сыдьааннарыҥ эмиэ кинээс, кулуба эбиттэр дии.
– Ийэм Анна Слепцова. Ийэм эһэтэ Онтуонабыс диэн билигин сурахха сылдьар кинээс, кулуба эбит. Кини Боруулаахха бастакы таҥара дьиэтин туттарбыт. Аҕам биригэдьииринэн үлэлээбитэ, ийэм 7 оҕотун көрөн-истэн олорбут. Ийэм барахсан баара-суоҕа 47 сааһыгар күн сириттэн барбыта. Ийэ суох буоллаҕына дьиэ иһэ кытта хараҥара түһэр. Ийэ дьиэҕэ ил-эйэ тыынын тутар, дьиэ кэргэн тирэҕэ, тутула буолар.
Дьоммут биһигини адьас мөхпөккө, көҥүл ииппиттэрэ. Кыра сылдьан аҕам миигин от биригээдэтигэр ыытара. Сарсыарда 8-тан киэһэ 8 чааска диэри от үлэтигэр сылдьан сүрэхпэр астарбыппын. 9-с кылааска үөрэнэр сайыҥҥы сынньалаҥмар аан бастаан агит-биригээдэҕэ барсыбытым. Онон аны оттоспокко кэнсиэртиир биригээдэҕэ сылдьыһар буолбутум.
– Кыраҕыттан ырыаҕа-тойукка сыһыаннаах эбиккин дии, оччоҕуна.
– Аан бастаан 5-с кылааска үөрэнэ сылдьан “Биригэдьиир Марыына” ырыанан сүрэхтэммитим. Ырыаҕа уһуйбут учууталым – Михаил Слепцов. Кини Адыаччыга бастакы палеонтология түмэлин тэрийбитэ. Бэйэтэ саха тылын учуутала эрээри сүрдээх мусукаалынай дууһалаах киһи этэ. Онон Адыаччыттан элбэх байаанньыттар, муусукааннар иитиллэн тахсыбыттара.
1978 с. Дьокуускайдааҕы култуурунай сырдатар училищены бүтэрэн баран, төрөөбүт Адыаччыбар үлэлии кэлбитим. Онтон саҕаламмыта – айар үлэм.
Адыаччы кулуубугар дириэктэрдиир кэммэр сайын от хампаанньатыгар агит-биригээдэ тэринэн ходуһалары кэрийэрбит. Биирдэ сопхуос дириэктэрэ И.Д. Слепцовка киирэммин ырыаһыт, араатар, актыбыыс, бастыҥ хомсомуол Д.Акимовы үлэттэн босхолууругар көрдөстүм. Онуоха “үлэ дьонун биэрбэппин, инбэлииттэ булан илдьэ бар" диэн саҥата суох ыытан кэбиспитэ. Оннук эмиэ баара. Хомсомуол сэкирэтээрэ Катя Слепцова, уус-уран салайааччы Валентина Прудецкая, байаанньыт, моторист Семен Слепцов буоламмыт Адыаччы үрэҕин устун сылдьан от биригээдэлэрин кэрийэрбит.
Бу кэмҥэ дойду үрдүнэн бэлитиичэскэй, патриоттуу ырыа күрэхтэрэ ыытыллаллара. 1981 с. кулууп иһинэн “Оһуокай” диэн ВИА тэрийбиппит. Дьон-сэргэ сэбиэскэй эстрада ырыаларын сөбүлээн истэрэ. Ырыа бэстибээлигэр кыайаммыт Болгарияҕа барар путевканан наҕараадаламмыппыт.
– Оччолорго омук сиригэр тахсыы суоҕун кэриэтэ буоллаҕа.
– Саха сирин араас улуустарыттан 30-ча уонна Арассыыйа араас муннуктарыттан 9 вагон киһи хомуллан тимир суолунан айаннаабыппыт. Купебытыгар 4 Дьааҥы кыргыттара буоламмыт “Мы из Полюса холода” диэн сүрдээх үчүгэй ис хоһоонноох эҕэрдэ хаһыаты оҥоро охсон таһаарбыппыт. Аркадий Алексеев “Якутяночка” ырыатын оччолорго Маргарита Суворова ыллаан аатыра сылдьар кэмэ, бу ырыаны Сэбиэскэй Сойуус барыта билэрэ. Ол ырыаны бүтүн вагон үрдүнэн ыллаан ньиргиппиппит. Тэҥҥэ айаннаан иһэр дьоммут купеттан тахса-тахса бэркэ сэҥээрэн истибиттэрэ. Дьэ, чахчы, чаҕылхай, умнуллубат түгэн этэ.
Биир киэһэ халлаан хараҥарыыта итии чох үрдүнэн үҥкүүнү көрүү саҕаланна. Чох үҥкүүһүтэ кытара сытар чоҕу эргийэ сылдьан үҥкүүлээтэ, онтон миигин көтөҕөн ылла да чох үрдүгэр үҥкүүлээбитинэн барда. Итэҕэтээри быһыылаах, сылаас чоххо чугаһатар. Ол онно соһуйбуппуон...
“Летний сад” диэн киэһэ мустан аһыыр сир баара, онно духобуой аркыастырга тиийэн саха норуодунай ырыатын ыллаабытым, мусукааннар ырыа матыыбын тута тыаһаттылар.
– Аллараа Халымаҕа тиийэ үлэлии сылдьыбыккын. Хайдах онно тиийэн хааллыҥ?
– 1987-тэн 1990 сылга диэри Верхоянскай куорат култууратын дьиэтигэр үлэлии сылдьыбытым. Ол кэмҥэ үлэҕэ, айар үлэһиттэр ортолоругар хайдах эрэ өйдөһүү суох этэ. Бэйэбин үтүрүллүбүт курдук сананарым. Ол кэмҥэ оройуоммутугар Эдуард Клепечин салайааччылаах “Сээдьэ” норуодунай ансаамбыл кэлэн гостуруоллуу сылдьыбыта. Мин толорор репертуарбын көрөн, ыллатан көрөн баран, ансаамбылыгар үлэҕэ ыҥырбыта.
Онон айар үлэбэр саҥа, сонун суол арылла түспүтэ. Уһаппакка-кэҥэппэккэ хомуна охсон Аллараа Халымалаатым. Манна үлэлээбит кэмим айар үлэбэр, киэҥ эйгэҕэ тахсарбар олук буолбута. Өрөспүүбүлүкэ оройуоннарынан кэнсиэртиирбит, Москубанан, Алясканан араас бэстибээллэргэ кыттарбыт. Мин оһуокайдыырым, хомустуурум, туойарым, эбээннии ыллыырым, ону сэргэ бэйэм айбыт ырыаларбын ыллыырым.
– Андрюшкино бөһүөлэгэр олордоҕуҥ дии.
– Оннук. Хоту сир дьоно наһаа аламаҕайдара, элэккэйдэрэ. Кэтэх санаата суох дьон, тугу санаабыттарын сирэйгэ, туруору этэллэр. Юкагирдар, сахалар, нууччалар, эбээннэр түөлбэлээн олорор сирдэрэ этэ. Хас биирдии аҕам саастаах олохтоох дьон бука бары биэс тылы – сахалыы, нууччалыы, чукчалыы, юкагирдыы, эбээннии – билэр, кэпсэтэр.
Мин хайа киһитэ буоллаҕым. Хайа кэтэҕиттэн күн тахсарын көрө үөрүйэх киһиэхэ, туундараҕа күннэрэ сиртэн тахсан кэлэрин дьиктиргии көрөрүм. Аны дьиэлэрин таһа бүтүннүү көлүүр ыттара буолара. Оччолорго Саха сиригэр Андрюшкиноҕа уонна Тополинайга эрэ дьиэлэр толору хааччыллыылаах этилэр.
Биир соһуйа көрбүтүм, юкагир өллөҕүнэ 3 күн таһырдьа, онтон 3 күн дьиэ иһигэр сытыарар үгэстээхтэр эбит этэ. Анараа дойдуга айанныыр таҥастарын бэйэлэрэ эрдэ тиктэн кэбиһэллэрэ.
– Раиса Дмитриевна, икки сыллааҕыта Дьааҥы хайаларын быыһыгар дьүөгэҕин кытта мунан хаалаҥҥыт аймалҕан буолбуттааҕа.
– Оо дьэ, ону санаатахпына ардыгар кыбыстабын ээ. Ити 2017 сыл, балаҕан ыйын 6 күнүгэр этэ.
“Поэзия көмүс күһүнэ” тэрээһин чэрчитинэн айар дьон хайаҕа тахсарга быһаарынныбыт. Бассаап ситимин нөҥүө баҕалаахтары көрдөөтүбүт. “Дьыл-күн туруга да куһаҕан уонна кыыл-сүөл баара буолуо” диэн саллан ким да сөбүлэспэтэ. Ол иһин дьүөгэм Лариса Поповалыын Ыыннаах хайатыгар иккиэйэҕин эрэ барар буоллубут.
Инньэ гынан, күнүс эбиэт диэки хомуннубут. Эһэ Хайа тыраассатынан, аатырбыт ГУЛАГ шахтатын таһынан Лариса күтүөтүн массыынатыгар олорон айан суолун тутустубут. Салгыы уола Моисей квадроциклыгар олорон айаммытын салгыыбыт.
Бу Эһэ Хайа лааҕырыгар сытан Иван Арбита өлбүт эбит. 2017 с. Олоҥхо ыһыаҕар Мэҥэ Хаҥалас дэлэгээссийэтэ уонна олохтоох суруйааччылар тыл көтөҕөн Иван Арбитаҕа аналлаах мэҥэ таас туруорбуппут.
Онтон үрүйэлээх сири туораан, ыраах көстөр Ыыннаах хайатын көрбүтүнэн, сатыы күнү быһа айаннаан киэһэлик тиийдибит. Хайа тэллэҕэр хаппыт мастардаах сиргэ тохтоон, Моисей балааккабытын туруоран, кутаабытын оттон биэрдэ. Төннөөрү туран “хайыыгытый, төннөр буоллаххытына илдьиэм” диэбитин, бачча үөрэн-көтөн кэлэн тураммыт, төннөртөн кыккыраччы аккаастанныбыт.
Уоппут умуллубатын диэн түүн утуйбакка кэриэтэ мастары силистэри-баҕастары хоҥуннаран аҕала-аҕала кутаа оттон хонон турдубут. Хайа үрдүгэр буоламмыт, айылҕабыт ытыска уурбут курдук бу нэлэһийэ сытар. Сарсыарда турбуппут: бүтүннүү туман, туох да көстүбэт. Санаабытын түһэрбэккэ, күнү быһа хаамаммыт хайа сиһигэр таҕыстыбыт. Тахсан истэхпит аайы атынтан атын хайа кэлэн иһэр. Ханна да мас, уу баара көстүбэт. Аны киэһэрэн, хараҥаран барда. Хайа сырыынньатыгар балааккабытын нэһиилэ туруоран сыттыбыт. Тымныыта сүрдээх. Түүнү быһа ардаата.
Сарсыарда уһуктубуппут, аны хаар кыыдамныы турар. Былыттар алларанан усталлар. Ытык Ыыннаах хайабыт букатын халлааҥҥа көстөн турар. “Хаара, самыыра, киһи салгыы айанныыр кыаҕа суох буолууһу” диэн, хайаттан аллара түһэргэ быһаарынныбыт. Хаамарга ньылбырхайа-халтырхайа сүрдээх, аны илиим тарбаҕын быһа түһэн кэбистим, дэлби хаанырда. Илиини, атаҕы эрэ тосту түспэтэрбит диэн бэрт сэрэҕинэн күнү быһа түстүбүт.
Хайа арҕаа тэллэҕэр тахсан балаакка туруоруна сатаан кэбистибит, тыала-кууһа бэрт буолан кыайбатыбыт. Үөһэ хаар түһэн төлөпүөммүт үлэлээбэт. Мин Ларисаны “ситээр” диэн баран, инним диэки бара турдум. Үрүйэҕэ тиийэн, атын сиринэн баран хаалбыппын быһыылаах, инньэ гынан аны Ларисабыныын бэйэ-бэйэбитин сүтэрсэн кэбистибит. Үрүйэни туораан иһэн муммуппун дьэ биллим. Саһарбыт тиит төбөлөрүн көрө-көрө хас да ойууру, тыаны аастым. Ол тухары тураах уонна чыычаах саҥалара арыаллаабыта.
Сотору хараҥаран өссө тымныйда. Мин уу чоккурас буола илийэн, дэлби тоҥон уот отто сатаатым да – кыаллыбата. Ол түүн сиргэ хонордуу сананан утуйар мөһөөччүкпэр киирэн сыттым. Көһүйбэт туһугар биир кэм мөхсөбүн. Халлаан кыратык сырдыыта төттөрү барардыы быһаарынан, үрүйэ тыаһын батыстым. Чыычаах уонна тураах саҥалара эмиэ арыаллаата.
Киэһэлик ырааһыйа сиргэ соҕотох тиит турарыгар тиийэн сыттым. Түүн буолла, түүл-бит курдук сытабын. Арай, томторго аттыбар хас да киһи соҥуоран тураллар. Өйдөөн көрбүтүм, билэр, өлбүт биир дойдулаахтарым эбит.
Сарсыныгар дьон миигин буллулар. 31 киһилээх биригээдэ көрдөөбүт. Муна сылдьыбыт күһүҥҥү хаһыҥнаах түүннэртэн, ардахтан, хаартан айылҕа бэйэтэ араҥаччылаабыт эбит. Киһи уонна айылҕа быстыспат ситимэ баарыгар итэҕэйэбин. Бүгүн тыыннаах сылдьарбар бар дьоммор махтанабын.
– Ыллыырыҥ таһынан ырыа айаҕын, хоһоон суруйаҕын.
– Оччолортон кыра-кыралаан хоһоон суруйар, ырыа матыыбын айар буолбутум олоҕум дьарыга буолан кэллэ. Сүрүннээн, хоһоон уонна оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго кэпсээн суруйабын. “Умнуллубат сайын” оҕолорго кэпсээним чараас кинигэ буолан тахсыбыта.
– Бэйэҥ суруйбут хоһоонноргор төһө ааптарыскай ырыалааҕыҥ буолуой?
– 40-ча кэриҥэ. Бэйэм хоһооннорбор ырыа айан ыллыыбын. Айар иэйии киирдэҕинэ хоһоон, ырыа тэҥҥэ айыллар буоллаҕа. Бастакы ырыаларбын гитаранан доҕуһуоллаан айарым уонна дьүөгэбэр Валентина Прудецкаяҕа аранжировка оҥорторорум. Күн бүгүҥҥэ диэри истиҥ дьүөгэлиибит.
– Гимн эмиэ айар эбиккин...
– Билигин олохтоох муниципалитеттар тэриллэн, хас биирдии муниципалитет гимннээх буолуохтаах диэн буолбута. Дьааҥыга биллэр суруйааччы, култуура управлениетын начаалынньыгынан үлэлээбит Виктор Стручков Дьааҥы улууһун гимнин тылын суруйан миэхэ аҕалбыта. Икки күн иһинэн матыыбын айбытым. Маны сэргэ биир дойдулааҕым Рустам Каженкин тылларыгар учуутал гимнин уонна 2016 сыллаахха Дьааҥыга ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар Остоолбо олохтооҕо Юрий Дьячковскай тылыгар, мин матыыппар “Олоҥхо ыһыаҕа” гимн айыллан ылламмыта.
– Бүгүн айар киэһэҕин тэрийэҕин дии....
– 40-ча сыл култуура эйгэтигэр үлэлээн кэллим. Түһүлгэбэр сахалыы туруктаах тыыннаах көстүү баар буолуо. Онно иистэнньэҥнэр саха дьахтарын толору таҥаһын көрдөрдүлэр. Хоһооннорум дьахтар ис туругун этитэр тыыннаахтар. Онон элбэх кэрэ аҥаар кыттыаҕа. Дьааҥыттан төрүттээх ырыаһыттар ыллам ырыалара дуорайыа. Айар киэһэбин биир дойдулааҕым Максим Эверстов сүүрэн-көтөн тэрийдэ. Киниэхэ махталым улахан.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
