Кэлин дьон алгыһы сүрдээҕин суолталыыр буоллулар. Арыт аһара элбэх да курдук буолан ылардаах. Омугу дириҥ суолталыыр сиэр-туом биир сүрүн көрүҥэ хаһан толоруллуохтааҕый? Алгыһы ким толорор аналлааҕый? Ити ыйытыыларынан филология билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи олохтоох омуктарын тылларын, култуураларын институтун культурологияҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ, алгыс тиэмэтигэр идэтийэн үлэлиир Людмила Ефимовалыын кэпсэттим.
– Людмила Степановна, алгыс ханнык түгэҥҥэ туттулларый?
– Синтетизм (ускуустуба араас холбоһуга) ыйыытыгар олоҕуран эттэххэ, алгыс жанр өттүнэн түүр омуктарыгар билиҥҥэ диэри баар. Ис хоһоонун, кистэлэҥин, өйдөбүлүн да быһыытынан сиэри-туому эрэ кытта толоруллар. Онон баччааҥҥа диэри алгыспытын илдьэ сылдьарбытынан киэн туттуох эрэ кэриҥнээхпит. Алгыс дьоро күҥҥэ, түмсүүгэ, кэмпириэнсийэҕэ, мунньахха толоруллуон сөп. Арай кэнсиэргэ сөп түбэспэт.
– Алгыс көрүҥнэринэн арахсыыта хайдаҕый?
– Чинчийээччи быһыытынан алгыс хас да көрүҥүн наардаан турабын. Сэттэ көрүҥтэн билигин иккитэ эрэ тыыннаах: утилитарнай, ол эбэтэр олоххо-дьаһахха уонна ыһыахха туттуллар алгыстар. Атын сүппүт көрүҥнэртэн тотемнарга, ол эбэтэр улахан кыылга, көтөргө сүгүрүйүү, удаҕан, уус алгыстарын, о.д.а. ытык түгэннэргэ туттуллар алгыстары ааттыахха сөп. Итилэри норуот туттубута биллэр эрээри, сурукка-бичиккэ киирбэтэхтэр. Арай сэрии кэминээҕи кыргыс алгыһа Сергей Зверев айымньыларыгар кыралаан көстөр. Итилэри үөрэтэн баран, кистэлэҥ билии буолан тарҕамматахтар диэн быһаарыыга кэллим.
– Хас дьоро түгэн аайы алгыһы толорууну туох дии саныыгыный?
– Былыр ыалга ыалдьыты көрсөргө, булчуттар Байанайдарыттан көрдөһөн, махтанан, алгыһы толорон аҕай кэллэхтэрэ. Күн аайы туттуллара наада. Ол гынан баран билигин алгыс үксүн тэрээһиҥҥэ эрэ толоруллар буолла. Устуоруйа билимин хандьыдаата Платон Слепцов “Якутский ритуал: генезис, классификация, функции” диэн сиэри-туому наардаан ырыппыт ыстатыйатын научнай үлэлэрбэр ыйынньык курдук туһанан кэллим. Онно эбии ийэ, эбэ да быһыытынан эттэхпинэ, ханнык да көрсүһүүнү, тэрээһини алгыстан саҕалыыр оруннаах. Ол эрээри тас дуйга, таҥаска-сапка, шоуга охтууну утарабын. Сиэр-туом сүгүрүйэр күүстэри кытта кэпсэтии, көрдөһүү быһыытынан тылынан этиллэр эйгэлээх. Сиэри-туому толорор дьон үксэ “алгыспыт табылыннар ханнык” диэн алгыыллар.
Былыр үс дойдуга: Үөһээ дойду Үрдүк айыыларыгар, Орто дойду иччилэригэр, Аллараа дойду ааттаахтарыгар сүгүрүйэн, алгыһы толороллор эбит. Холобур, Аллараа дойду иччилэрин ааттарын ааттаан туран, “Орто дойду дьонун олоҕун аймаамаҥ, ыарыыны-сүтүүнү ыытымаҥ” диэн ис хоһоонноон сиэри-туому толороллоро сурукка баар.
– Ханна даҕаны дьон дьоро күҥҥэ уот иччитин айах тутары суолталыыр. Сорох түгэҥҥэ “уус-уран тыллаах алгысчыты эбэтэр сыһыаннаах киһини булбатыбыт” дииллэр. Биир бэйэм бэйэ иһиттэн үчүгэй олохтоох кырдьаҕас эбэтэр саастаах киһи алгыан сөп диибин. Сөпкө этэбин дуу, сыыһабын дуу?
– Сөпкө этэҕин. Мин Сунтаар улууһун кырыытыгар сытар Маар Күөл бөһүөлэгиттэн төрүттээхпин. Ол эргин сиэри-туому билэр кырдьаҕастар элбэхтэрэ. Олортон биирдэстэрэ, ииппит аҕам Спиридон Афанасьевич Чероев олоҕум суолун буларбар, фольклорга идэтийбит үлэһит буоларбар олук уурбут өҥөлөөх. Баара эрэ 27 саастаахпар дойдум дьоно атын ыччаттартан ордорон, алгыска сыһыарбыттара. Бастаан көмөлөһөөччүнэн, тэрийээччинэн сылдьан баран, сыыйа алгыһы бэйэм толорор буолбутум. Оччотооҕу кырдьаҕастар этэллэринэн, атын сиргэ кэлии киһи – туора уллуҥах, атын алаас оҕото. Дойду иччилэрэ атарахсыта көрүөхтэрин сөп. Онон кини билбэт сиригэр алгыһы толорбото ордук. Туора сиргэ айдаарар тоҕооһо суох. Алгыһы олохтоох киһи толоруохтаах. Көннөрү айанньыт да буоллахха, анаан-минээн сиэри-туому толорботох да иһин, алгыс тылларын этэ, иччилэртэн көрдөһө сылдьыллыахтаах. Дойдутуттан өр кэмҥэ тэйэ сылдьан баран эргиллибит киһи анал сиэри-туому толоруохтаах. Биир бэйэм дойдубар 13 сыл буолан баран тиийиибэр аҕам сүбэтинэн ытык сирдэргэ тохтоон, аартыкпар ааттаһан-көрдөһөн киирбитим.
Арассыыйаҕа түүр-монгуол тыллаах омуктар дойдуларынан элбэхтик айаннаатым. Ханна да тиийдэххэ, салама ыйаан, аспытын сиргэ-уокка бэрсэн эрэ баран бэйэбит аһыырбытын олохтоох дьон олус ытыктыыллар. “Сиэри-туому тутуһар норуоккут. Ону айылҕа көрөр. Бу дойдуга этэҥҥэ сылдьыаххыт”, – диэн өрүү бэлиэтииллэр. Сахаҕа былыр алаадьы сиэргэ-туомҥа туттуллубат эбит. Ас мааныта – сиэл, арыы, сыа, эт. Мин куруук сиэли илдьэ сылдьабын, салама ыйыыбын. Сиэл биир утаҕа биир сылгыны көрдөрөр. Билигин дьон алаадьыны туттар буоллулар.
– Алгыһы эр киһи дуу, дьахтар дуу толоруутугар хааччах баар дуо?
– Бэйэм итиннэ өр толкуйдаабытым. Эппитим курдук, 27 сааспыттан алгыска сыстыбытым. Киһиэхэ көҥүл баар буолуохтаах. Былыр да, билигин да алгыһы тута сылдьааччы – дьиэ хаһаайката уонна булчуттар. Ыал ийэтэ дьиэ кэргэн иһигэр буолар үөрүүлээх түгэннэргэ ас астыыр. Онон сахаҕа дьон-сэргэ билинэр, ылынар, алгыс ыытыллар сиригэр, дойдутугар чугас дьахтар алгыыр кыахтаах. “Удаҕан” диэн тыл түүр-монгуол, тоҥус-маньчжур, бэл, кэриэй да тыллаах омуктарга баар. Ол гынан баран удаҕан сиэри-туому толорооччу быһыытынан сахаҕа эрэ баар. Онон сахаҕа удаҕан култуурата баарынан, дьахтар даҕаны алгыан сөп эбит. Арай наһаа дорҕоонноох саҥалаах дьахтары алҕаппаттар. Намыын саҥалаах, тылын ылыннарар, сымнаҕас майгылаах дьахтар ылсыан сөп. Сүрүнэ – кинини сүгүрүйэр күүстэрэ, дьон ылыныахтаахтар.
– Уот иччитин күөдьүйэр, күүдэпчилэнэр кэмигэр күндүлэниэхтээх дуу, маһа охтубутун кэнниттэн дуу? Истэр тухары араастык этэллэр.
– Саха үксүн маһы ураһалыы уурар идэлээх. Бу чааһыгар сиэр-туом быраабылаларын чинчийээччи урукку суруйуулартан тиһэр буоллаҕына, айылҕалаах киһиҥ эмиэ туһунан көрүүлээх. Ону ким хайдах ылынарынан тутуһар. Таһырдьа буолар улахан алгыска уот сөҕүрүйбүтүн кэнниттэн күндүлүүллэр. Күлүбүрэччи умайа турар уот биир өттүнэн кутталлаах. Ити эти-сиини, таҥаһы уокка сиэтии туһунан этэбин. Атыннык ылан көрдөххө, холобур, күүстээх уокка алаадьы үллэр, хараарар. Оттон сөҕүрүйбүт уокка табыллар. Аһара хааччахтыыр сыыһа буолуо. Алгыыр киһи уоту кытта биир тэтимҥэ киирэн, ханнык түгэҥҥэ ас кээһэрин бэйэтэ быһаарыахтаах. Күндүлээһин уот иччитин саҥаран-иҥэрэн, көрдөһөн, манньытан баран оҥоһуллуохтаах. Онуоха сиэр-туом тылын-өһүн билии, үөрэтии хайаан даҕаны наада.
Манна даҕатан эттэххэ, сахаҕа уот иччитэ аата суох эбит. Атын түүр омуктара иччилэрин ааттаабаттар. Бүрээттэргэ эрэ баар. Сахаҕа эмиэ ааттыы сатаабыттар эрээри, тоҕо эрэ иҥмэтэх. Онон “аал уот иччитэ, кыырык төбө” диэнинэн сылдьар.
– Алгыс тылын билбэт, саҥарары сатаабат кырдьаҕаска ыытааччы тиэкиһи ааҕан, көмөлөһүөн сөп дуо? Тоҕус алгысчыт алҕааһынын туох дии саныыгын?
– Урут, тыл тэнийэ илигинэ, дьон хамсаныынан сиэри-туому толорон кэллэхтэрэ. Итинник быраактыка баар буолуон сөп. Ол эрээри алгыс чуолаан тылы-өһү кытта ситимнээҕинэн, көрөн туран буолбакка, ис сүрэхтэн этэр тыллаах киһи көмөлөһүөн сөп.
Былыр үс ойуун алҕаабыта сурукка баар. Оттон тоҕус алгысчыт тэҥинэн сиэри-туому толорбутун ааҕа да, көрө да иликпин. Мин санаабар, ити – олуона.
– Урут алгыска “аһаа-сиэ” диэн тыллары туттан аҕай кэллэхтэрэ. Кэлин “сиэ” диэн тылы аньыыргыыр дьон бааллар...
– Былыргы алгыс тылыгар “аһаа-сиэ” диэн баар. Алгыс сиэрин-туомун туттуу эйгэтин төһөнөн кэҥэтэбит да, оччонон өлбөт үөстэнэбит. Оттон бобор тыл хааччахтыыр эрэ.
– Сорох урууга ыал буолбут оҕолор бэйэлэрэ уоту уматаллара, уот иччитин күндүлүүллэрэ сөптөөх дуо?
– Былыргы уруу алгыһа олус уустук. Кыыс дойдутуттан аттанарыттан саҕалаан, кэргэнэ буолуохтаах киһи дьиэтигэр киирэн, уруу сандалытыгар олоруор диэри алгыс арааһа толоруллар эбит. Билигин эдэрдэр олохсуйуон баҕарар дойдуларыгар итинник сиэри-туому толоруохтарын сөп.
– Уруу буолар саалатыгар арыт уоту уматары көҥүллээбэттэр. Оннук түгэҥҥэ уот иччитин дьиэҕэ-уокка маанылыахха сөп буоллаҕа?
– Иччилэргэ сүгүрүйүү уот иччитинэн эрэ оҥоһуллубат. Дойду иччитэ эмиэ күүстээх. Сайын эбэҕэ тиийэн, тэлгэһэҕэ да тахсан, бэйэ оһоҕор анал сиэри-туому толоруохха сөп. Кыһын буолар урууга кэлэр сайын да дойду иччитин күндүлүөххэ сөп. Кыһын саха айылҕаны аймаабат, хаары тэпсибэт. Оһоҕо суох дьон кыра иһиккэ да толоруохтарын сөп. Билигин онуоха аналлаах иһит дэлэй.
– Алгыһы толорууну биисинэскэ кубулутууну туох дии саныыгыный? Ырыанан-тойугунан арыаллааһын уруккуттан баар дуо?
– Бэйэм эмиэ дьоро күннэргэ алгысчыт буолан элбэхтик ыҥырыллабын эрээри, хаһан даҕаны харчы ылбаппын. Дойдум кырдьаҕастара өссө тыыннаахтарына ити боппуруос көтөҕүллэ сылдьыбыта. “Алгыс күүһэ, кистэлэҥэ, дьайыыта харчынан сыаналаммат” диэбиттэрэ. Былыр даҕаны ойуун үлэтин түмүгэ көһүннэҕинэ, холобур, ыалдьыбыт киһи этэҥҥэ буоллаҕына эрэ, соболоҥо төлөнөрө. Онон алгысчыт төлөбүр ылыа суохтаах диэн өйдөбүллээхпин. Билигин барыта харчынан сыаналанар буолбутуттан алгысчыкка сыһыан уларыйда. Кини харчыга кэлбитин да иһин буолуо, дьон алгыс тылын арыт суолталаабат, истибэт. Сиэри-туому толорууну шоуга, биисинэскэ кубулутар сыыһа дии саныыбын.
Алгысчыт, чинчийээччи да быһыытынан эттэхпинэ, алгыһы хомуһунан, тойугунан, ырыанан доҕуһуоллуохха сөп. Арай фонограмманан сатаммат. Түүр омуктарга алгыһы ырыанан доҕуһуоллууллар. Тойук диэн биһиэхэ эрэ баар. Ити – сүрүн уратыбыт.
– Алгыска сахалыы таҥас-сап, симэх, оһуор оруоллаах буоллаҕа...
– Саха киһитэ таҥаһы бэйэтин киэргэппэт. Симэҕинэн ситэрэн биэрэр. Аныгы маастардар былыргы саха таҥаһын, киэргэлин чөлүгэр түһэрбиттэрин иһин махтал. Алгыска сахалыы сайбаччы таҥнан, сиэри-туому ситэрэр оруннаах. Дьолго, билигин таҥас-сап дэлэйдэ, иистэнньэҥ, маастар да элбээтэ. Саха таҥаһа аан дойду таһымыгар таҕыста буолбаат?!
– Сорох ыһыахха арыалдьыт оҕолорго, арыт киһи тиийбэтинэн, ыал аҕата, ийэтэ киирбит, эдэр дьон дисиинсэ ыстааннаах, кроссовкалаах турар буолаллар. Онуоха эн санааҥ?
– Ити кэриэтэ киирбэтэхтэрэ ордук. Итинник быһыы – саха култууратын сиргэ-буорга тэпсии. Арыалдьыттарга киирсибит кэргэннээх киһиттэн толоруллубут алгыс үс сыл тухары халтайга хаалбытын туһунан сурукка баар. Онон алгыска оонньуу-көр курдук буолбакка, сиэрдээхтик сыһыаннаһыллыахтаах. Алгыска кыыс, уол өттүнэн ыраас эрэ оҕолор киириэхтээхтэр.
– Кэпсэтиибит түмүгэр тугу этиэҥ этэй?
– Аан дойду дьоно сүтэрбиттэрин көрдүүр идэлээхтэр. Ол да иһин ыһыахпытыгар аан дойду араас муннугуттан талаһааччы элбээтэ. Ыһыах, алгыс – омук быһыытынан тыыннаах хаалар, тылбытынан-өспүтүнэн норуот буолар сүрүн суолбут. Тылын умнубут омук култууратын эмиэ сүтэрэр. Араас дойдунан сылдьан көрдөххө, тылын билбэт оҕо умса көрө сылдьар буолар, итэҕэс курдук сананар эбит. Алгыс курдук норуот тылынан тиэрдэр сүдү баайын ытыктааҥ диэн, сахам дьонуттан көрдөһөбүн. Үс дойдуттан тутулуктаах айыы дьоно алгыһынан эрэ уһун үйэлэнэбит, өлбөт үөстэнэбит. Алгыс сиэрэ-туома хас биирдии ыалга киирдин. Онтон тирэнэн, дьоллоох ыал элбээтин!
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
