Алтынньы 20 күнүгэр Опера-балет Суорун Омоллоон аатынан театрыгар 17 чаастан “Үс иэйии күрүлгэнэ: Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо, Наталья Михалёва-Сайа, Мария Алексеева-Решетникова-Арылы Дуйдаах” диэн ыллам ырыа, хомоҕой хоһоон мааны түһүлгэтэ төрүттэниэҕэ.
Дьоро киэһэ “Итэҕэл”, “Эрэл”, “Таптал” диэн үс түһүмэҕинэн барыаҕа. Хоһоон куттаах хотуттар бэйэлэрин айымньыларын ааҕыахтара, кинилэр тылларыгар ырыалар ылланыахтара.
Элбэх ырыаһыт, артыыс кыттар: Екатерина уонна Алексей Егоровтар, Степан Васильев, Саина, Сахаайа, Анастасия Готовцева, Тамара Попова-Хадаана, Людмила Спиридонова-Сунтаар Күөрэгэйэ, Бүөккэ Бөтүрүөп, Күннэй, Розалина уонна Сахамин, Майя Сергина, Юана, Кирилл Матвеев, Альберт Михайлов, Юрий Гольдеров, Юлия уонна Иннокентий Портнягиннар, Анна Васильева уонна “Кыталык” үҥкүү ансаамбыла, “Айархаан” этно бөлөх.
Режиссёр: Андрей Никифоров. Ыытааччы: Георгий Белоусов.
16 чаастан автографтаах кинигэ атыыта, “Кыым”, “Бэлэм буол+”, “Спорт Якутии” хаһыаттарга, “Күрүлгэн”, “Байдам”, “Хатан” сурунаалларга чэпчэтиилээх сурутуу тэриллиэҕэ. Буфет, фотозона баар буолуохтара.
Киирии билиэтинэн “Сардаана” фабрикаттан, “Уран Саха” фирматтан, “Саха Тирии-Марал” тэрилтэттэн бэртээхэй бэлэхтэр оонньонуохтара. Көмүс симэхтэри көрдөрүү тэриллиэҕэ.
Итинэн ситимнээн, дьоро киэһэлээх хотуттарга кэккэ ыйытыылары биэрдибит.
Саргылаана Васильевна ГОЛЬДЕРОВА-Саргы КУО ‒ 1992 сылтан Арассыыйа, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун, онтон кэлин “Саха сирин суруйааччылара” ассоциация уонна Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ.
Амма улууһун Болугур нэһилиэгэр төрөөбүт. Аҕата Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх суруйааччы Василий Гольдеров.
Орто оскуоланы Дьокуускайга бүтэрбит. 1981 с. ‒ СГУ саха салаатын. Булуҥ улууһун Таймылыырыгар саха тылын-литературатын учууталынан уонна Анаабырга “Кыһыл сулус” хаһыакка үлэлээбит. Онтон кэлин ‒ “Эдэр коммунист” хаһыат бэйэтин корреспонденынан.
“Аһаҕас сурук” диэн бастакы кинигэтэ 1985 с. тахсыбыт.
‒ Итэҕэл диэни хайдах өйдүүгүнүй?
‒ Итэҕэли мин үс кут өйдөбүлүнэн, үс кут анаарыытынан ылынабын. Үс куттаах үс саха буолан аан ийэ дойдубутугар үөскээн-тэнийэн саха омук буолбут Одун хаантан оҥоһуулаахпыт, Чыҥыс хаантан ыйаахтаахпыт. Киһи буолан килбиэннэнэн бу сиргэ төрүүрбүтүгэр үс куттанан кэлэбит. Буор кут, салгын кут, ийэ кут. Буор куттаах буолан эттэнэн-сииннэнэн, кэми кытары тэҥҥэ тэбэр сүрэх тэтимнэнэн олох олорон барабыт. Салгын куттаах буоламмыт санаабыппытын саҥарар саҥнанабыт, толкуйдаабыппытын тобулан этэр-тыынар эгэлгэ тылланабыт. Ийэ куттаах буоламмыт өркөн өй өлбөт өрөгөйүнэн, удьуор утум төлкө өрүһүнэн, өбүгэ быстыбат ситиминэн кэми-кэрдиини курдары айанныыр кыахтаахпыт, орто дойду олоҕор эргийэн кэлэ турар эркээйи суоллаахпыт.
‒ Поэзия эн олоххор хайдах киирбитэй?
‒ Поэзиям кытары мин олохпор кут үөрэҕинэн кэлбитэ быһыылаах. Оҕо сылдьан, туох барыта уларыйа турарын өйдөөн көрөн, хайдах эрэ хараастан ылар этим. Бэл, бу кыһалҕата суох оҕо сааһым аҕыйах кэмҥэ бэриллибитин, улааттым да уларыйыахпын, өссө онтон кырдьан иһиэхпин санаатахпына, ол оҕо да сылдьан, эрэйдээх баҕайы санааларга ылларар курдугум. Арай хас хатыламмат кэрэ түгэни хоһуйан хоһооҥҥо киллэрдэххэ, ол күн киирэн эрэр килбиэнэ да сурукка хаалан хаалара миигин умсугуппута быһыылааҕа. Уон түөрт саастааҕым. Амма Болугуругар, төрөөбүт дойдубар, улааппыт ырайым тэлгэһэтигэр өссө да олорорбут. Бастакы хаар түспүтэ. Таһырдьа сүүрэн тахсан, ахтыбыт хаарым дьикти кэрэ үҥкүүтүн кытта дьиэрэҥкэйдэһэн барбытым. Дьиэбэр киирээт, “бу түгэни үйэтитиэххэ!” диэн санааттан буолуо, “Уон түөрт сааһым хаара” диэн хоһоон суруйбутум. Эһиилигэр куоракка көһөн киирбиппит. Ол үрүҥ хаар алгыһынан поэзияҕа айаным саҕаламмыта быһыылаах.
‒ Суруллубут хоһооҥҥун аан бастаан кимиэхэ ааҕаҕыный?
‒ Хоһоон суруйар туһунан толкуйга да оҕустарбакка үлэлии-хамсыы сырыттахха, хантан эрэ, былыт халыйан тахсыбытын курдук, мунньуллан кэлэр. Оччоҕо хоһооннорунан ардыыгын. Барыта суруллубутун кэннэ күнүҥ чаҕылыйа тыгар, кутуҥ куйаара кустуктанар. Онтон ордук дьол туруга, кут көтөҕүллүүтэ, көҥүлгэ көтүүтэ суох курдук. Кимиэхэ да сонно тута аахпыппын өйдөөбөппүн. Салгыы олох устун айанныы тураҕын. Онтон суруллубут айымньылар, кинигэҕэ тиһиллэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ иһиллэр кэмнэрэ тиийэн кэлэр.
‒ Олоххор сүрүн оҥостор кынат этииҥ?
‒ Суруллубут суоруллубат.
Эбэтэр:
Үс кут толору тускутунан
Олоҕу олоруохха,
Айыахха-тутуохха,
Олоҥхо олоҕун туругурдуохха!
‒ Дьон майгытыгар ордук ханнык өрүтү өрө тутаҕыный?
‒ Айыы киһитин сиэринэн олох олоруу бары үтүө өрүттэрин өрө тутабын: амарах санааны, аһаҕас, сайдам айылгыны, дьоҕуру тобулан сайыннарыыны, кырдьыгы, сырдыгы, үтүөнү, үчүгэйи өрө тутууну, дьаныардаах, тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну.
‒ Дьыл ханнык кэмин сөбүлүүгүнүй?
‒ Дьыл түөрт кэмин сөбүлүүбүн, ол эрээри, самаан сайыммын туохтан да ордук таптыыбын, сайыны кэтэһиинэн олорору да сатыыбын.
‒ Арай эн аптаах буол, аан бастаан тугу оҥоруоҥ этэй?
‒ Сата тыллаах саха дьоно бука бары саргыларын салайар, тутулларын тулхадыппат тускуллуур аптаах хомуһуннаах сахалыы тылларынан саҥаралларын курдук самныбат сайдыы сайдам эйгэтин баар гыныам этэ. Хайа баҕарар омук тыынар тыына ‒ бэйэлээх бэйэтин өлбөт мэҥэ тыла. Кэрэкэ тылынан саха эрэ барыта саҥа аллайан саҥарарын курдук, ийэ тылынан саха оҕото барыта бүөбэйдэнэн иитиллэрин курдук Иэйиэхситтээх тутулу тутустарбыт ханнык. Оччоҕо чахчы да Одун хаантан оҥоһуулаах, Чыҥыс хаантан ыйаахтаах Олоҥхо дойдутун дьоно, Күн айыы улууһа буолуохпут турдаҕа.
Наталья Владимировна МИХАЛЁВА-САЙА Сунтаар Түбэйиттэн төрүттээх. 1994 сыллаахтан Суруйааччылар сойуустарын норуоттар икки ардыларынааҕы түмсүүтүн (МСПС), СӨ Суруйааччыларын сойууһун, онтон кэлин “Саха сирин суруйааччылара” ассоциация уонна Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ.
Хабаровскайдааҕы култуура институтун бүтэрбит. Сунтаар оройуонун култуураҕа салаатыгар уонна улуустааҕы хаһыакка, тэлэбиидэнньэҕэ эрэдээктэринэн үлэлээбит. Билигин “Саха” НКИХ-ҕа үлэлиир, “Сэһэн сирэ” биэриини ыытар.
“Тыллыы” диэн бастакы кинигэтэ 1994 с. тахсыбыт.
‒ Таптал диэн, дьиҥэ да баара, тугуй?
‒ Таптал ‒ киһини уларытар улуу күүс. Киһи таптал эрэ туһуттан киниттэн күүтүллүбэтэҕи ‒ олус үчүгэйи да, олус куһаҕаны да ‒ оҥоруон сөп. Онон киһи уйулҕатын туругун кэһэр. Ыарыы да буолуон сөп. Сирдээҕи дьол таптыыры уонна таптатары кытта ыкса ситимнээх буолан, үрдүк иэйиилэри үөскэтэр, онон үйэлэргэ хаалар уус-уран айымньылар, номохтор, үһүйээннэр тапталы туругурдаллар.
Иэйии диэҕи ‒ иэйии маннык
Иэдэтэрин билбэппин.
Ыарыы диэҕи ‒ ыарыы маннык
Ымсыылааҕын көрбөппүн...
Айыы таҥара аналын, ыйааҕы, дьылҕаны утары таптал күүһэ тэҥҥэ күрсэр кыахтаах. Ол ‒ атын киһиэхэ баҕа өттүгүнэн бас бэринииҥ, аны туран, ол киһи көҥүлүгэр тус бэйэҥ эмиэ суудайыыҥ ‒ өйүҥ-сүрэҕиҥ нөҥүө ааһар олус уустук күрсүү диэм этэ.
‒ Төрөөбүт тыл суолтата туохханый?
‒ Төрөөбүт тыл, ийэ кут, ийэ өй курдук, омугу үөскэтэр, харыстыыр, сайыннарар аналлаах. Ийэ тыл киһиэхэ тирэҕи, куйаҕы, кэскили биэрэр. Тылын билбэккэ омугуттан быстыбыт киһи тулаайах оҕоҕо тэҥнээх. Кини бүтүн омук сүтүгэ буолар.
‒ Хоһооҥҥун ырыаһыттарга талан биэрэҕин дуо?
‒ Хоһоонньут айымньытын бэчээттэттэ да ‒ бэйэтин эрэ киэнэ буолан бүтэр. Ол айымньы кэскилин ааҕааччы эрэ быһаарар: баҕар, аахайбакка аһарыа, баҕар, илиитин таһынан илгиэ, баҕар, хос-хос ааҕыа, уоһун иһигэр ботугураан, өйүгэр да тутуо, баҕар, ырыа да гыныа. Мелодия айааччылар үгүстэрэ бэйэбин билбэккэ сылдьан хоһооннорбун сөбүлээбиттэрэ, ыйытыга суох ырыа гынан көтүппүттэрэ. Онон, кимиэхэ да хоһоон тала олорботоҕум, суруллубут иэйиигэ дьүрүскэн иэйиини дьүөрэлээбит ырыа айааччыларбар барҕа махталлаахпын.
‒ Күннээҕи уобараскар төһө болҕомто уураҕыный? Бэйэни көрүнүү туһунан кылгастык...
‒ Күҥҥэ көстөр көрүҥүҥ ис иитииҥ тас тахсыыта дии саныыбын. Дьону ытыктыыр, бэйэтин дьоһуннук сананар дьахтар оҥостон-көрүнэн сырыттаҕына табыллар. Ол эн биллэр дуу, биллибэт дуу киһи буоларгыттан тутулуга суох.
‒ Ас астыыргын төһө сөбүлүүгүнүй?
‒ Ас астааһына миэхэ эмиэ хоһоон тахсыытын курдук: сэдэх эрээри, олус умсулҕаннаах түгэн буолар. Атын дьахталлар курдук, күҥҥэ үстэ да остуол тардыбатарбын, биирдэ эмэ өйгө-санааҕа хаалар, кэпсэлгэ сылдьар курдук астыыбын.
‒ Сөбүлүүр сибэккиҥ? Тоҕо?
‒ Сибэкки барахсан, хайдаҕын да иһин, син биир сири симээри тыллар буоллаҕа. Бэл, сыыс от сибэккитэ, хортуоска угун сибэккитэ, ойуурга маска эриллэн үүммүт кубаҕай сибэкки да, өйдөөн көрдөххө, киһини тардар кэрэлээхтэр. Ханныгы өрө тутаҕын диир буоллахха, кэрэ буолуу чыпчаал өйдөбүлүн дьүөрэлиир, киһиэхэ бэлэхтэммэт, биһиэхэ үүммэт сибэкки ‒ лотос ‒ буолара дуу диибин. Ол эрээри, син биир сибэккини барытын таптыыбын.
‒ Туола илик, ол эрээри, туолуон олус баҕарар ыра санаалааххын дуо?
‒ Киһи олорорун тухары ыра санаалаах буоллаҕа, туох диэн эттэххитий. Биир ыра санаа туоллаҕына, иккис ыҥыран барар. Толороору олус дьулуспатаҕыҥ да иһин, мэлдьи саныы сырыттахха, туолан хаалар ыралар баар буолаллар. Мин ис эйгэбин киэргэтэр оннук ыра санаалардаахпын, туолуохтара диэн эрэнэбин.
Мария Афанасьевна АЛЕКСЕЕВА-РЕШЕТНИКОВА-Арылы ДУЙДААХ ‒ Суруйааччылар сойуустарын норуоттар икки ардыларынааҕы түмсүүтүн (МСПС), СӨ Суруйааччыларын сойууһун, “Саха сирин суруйааччылара” ассоциация чилиэнэ. Медицина национальнай киинин үрдүк категориялаах бырааһа, Клиническэй киин тэрийэр-метод салаатын сэбиэдиссэйэ, СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна.
Дьокуускайга төрөөбүт. Уус-Алдантан төрүттээх, Абыйтан, Тааттаттан тардыылаах. Аҕата Афанасий Кононович Алексеев ‒ учуутал, суруналыыс, биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, быйыл “Түүлээх былыргыта” диэн кинигэтэ таҕыста. Аны, быраата Яков Алексеев “Эдэрбэр эппэтэх тылларым” диэн сэһэн кинигэтин суруйан бэчээттэттэ.
Таатта улууһугар олорбут, үлэлээбит сылларыгар “Араҥас сулус” айар түмсүү кыттыылааҕа. Эмтиир эйгэ историятын чинчийиигэ дьоһуннаах үлэлэрдээх. Бастакы “Олох ‒ түгэн” диэн хоһооннорун кинигэтэ 2004 с. тахсыбыт.
‒ Эрэл. Бу өйдөбүл туһунан тугу этиэҥ этэй?
‒ Эрэл диэн киһи олоххо тирэҕэ. Эрэлэ суох олох суох.
Аат эрэ харата биир күдьүс айаммын салҕаатым.
Ол эрэн, сүрэхпэр эрэли иитиэхтии сатаатым...
Эбэтэр:
Барыта этэҥҥэ буолуоҕа,
Эһиил да күөх ача тыллыаҕа...
Ити курдук, Эрэл тула эргийэр хоһооннор миэхэ олус элбэхтэр.
‒ Хоһоон айар иэйииҥ хайдах киирэрий?
‒ Араастаан киирэр. Тугунан эмэ туоллаххына, долгуйдаххына, үөрдэххинэ, хомойдоххуна. Искэр сатаан баппат, төлө көтөн тахсар күүс курдук. Урут наар түүн суруйар этим, кэлин түүнүттэн, күнүттэн тутулуга суох.
‒ Тоҕо эмчит идэтин талбыккыный?
‒ Баҕар, өбүгэ ситимэ тардыбыта буолуо дуу... Уус-Алдан, Таатта хос эһэлэрим уутунньуктар, отоһуттар эбит. Абыйга, былыргы Элгэс улууһугар олорбут хас да көлүөнэ өбүгэлэрим бастакы эмтиир балаҕаннары, бастакы балыыһаны арыйбыттар. Эһэм Михаил Степанович Григорьев Москубаҕа быраас идэтин 1930 с. ылбыт, бастакы көлүөнэ саха үөрэхтээх эмчиттэриттэн биирдэстэрэ. Ийэм быраас үөрэҕэр туттарсан киирэн баран, миэстэ тиийбэккэ, дьүөгэтигэр туран биэрэн, ветеринар быраас идэтинэн бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Ол ыра санаатын миэхэ иитиэхтээбит буолуон сөп. Дьиҥэр, мин тылга сыһыаннааҕым эрдэттэн биллэр этэ. Медфагы улахан иэйиитэ суох, кыалларым эрэ быһыытынан үөрэнэн бүтэрбитим эрээри, үлэлээн истэҕим аайы идэбин сөбүлээбитим. Билигин эмтиир эйгэҕэ хаалбыппын кэмсиммэппин.
‒ Оскуолаҕа ордук ханнык предмети сөбүлүүр этигиний?
‒ Ордук нуучча тылын сөбүлүүр, өрүү олимпиадаларга күрэхтэһэр этим. Нууччалыы да, сахалыы да прозаны үлүһүйэн ааҕарым. Онно учууталым Роза Петровна Винокурова уонна аҕам мунньар элбэх кинигэтэ туһалаатахтара.
‒ Дьахтар дьоло туохханый?
‒ Дьахтар оҕонон олоҕу салгыыр аналлаах. Эбэтэр, айар эйгэҕэ сыһыаннаах буоллаҕына, айымньыларынан. Онон, тус бэйэбэр сыһыаран, дьахтар быһыытынан дьолум төрөппүт оҕолорбор уонна төрөппүт айымньыларбар диибин.
‒ Иллэҥ кэмҥэр туох дьарыктааххыный?
‒ Иллэҥ кэм кэмчитин быһыытынан, дьиэбэр тохтуу түһэн, тугу эмэ туһалааҕы оҥордорбун диэн санаалаахпын. Холобура, сонун аһы астаан дьоммун үөрдэбин. Сайын тыаны кэрийэрбин, сир астыырбын олус сөбүлүүбүн.
‒ Саамай сөбүлүүр өҥүҥ? Тоҕо?
‒ Чаҕылхай от күөҕэ ‒ сайыны санатар, саха дьахтарыгар барсар өҥ. Кыһыл күүһү биэрэр. Үрүҥ өҥнүүн өйдүүн-санаалыын сырдыыр курдуккун. Олох элбэх өҥнөөҕүн курдук, чопчу биир өҥү таларым уустук.
Бэлэмнээтилэр: Екатерина АФАНАСЬЕВА, АРЧЫЛАН.
Билиэттэр Опера-балет уонна Саха театрдарын, Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан киин, “Туймаада” эргиэн-саатал киинин кассаларыгар атыыланаллар.
Онлайн атыы: tesserus.com
Төл.: +7-967-912-01-48
1-7-с эрээттэргэ билиэт ылбыттар “Күрүлгэн” сыл аҥаардаах сурутуутугар тиксэллэр!
