Төрүөҕүттэн күн сырдыгын көрбөт, хараҕынан I группалаах инбэлиит Айыылана Степанова сэтинньи 26 күнүгэр 2004 сыллаахха Ньурба улууһун Өҥөлдьөтүгэр төрөөбүтэ. Аны аҕыйах хонугунан 15 сааһын томточчу туолуоҕа. Онон сибээстээн, сэтинньи 22 күнүгэр, Дьокуускай куорат циркэтигэр “Уруһуйдуубун” диэн сольнай кэнсиэригэр көрөөччүлэрин долгуйа, үөрэ-көтө кэтэһэр.
Күндү ырыаны таптааччылар, Айыыланабыт баҕа санаатын толорон, биир киһи курдук хомуллан кэлэн, ытыспыт дохсун тыаһын бэлэхтиэҕиҥ дуу...
Истиҥник, махтана саныыллар
Айыылананы тус бэйэм 2010 сылтан билэбин. Куоракка төрүөҕүттэн үктэнэ илик оҕо, доруобуйатын туругун Мэдиссиинэ киинигэр көрдөрүнэ кэлиэхтэрин, түһэр ыала суох буолан, кэлбэккэ сылдьалларын, игирэ аҥаара балтым Сардаана Багынанова “Киин куорат” суруналыыһа Ньурбаҕа кини туһунан матырыйаал бэлэмнии бара сылдьан, кэпсээн кэлбитэ. Оччолорго бэйэм 5 оҕом -- бары кыралар. Үлэлээбэккэ дьиэҕэ олорорум. Балтым миигиттэн сэмээр “бэйэбит дьиэбитигэр түһэрдэхпитинэ хайдах буолуой, доруобуйаларын көрдөрүнэ Мэдиссиинэ киинигэр кэлиэхтэрин баҕараллар” диэбитигэр тута сөбүлэспитим. Аҕыйах хоноот, ыкса киэһэ ыраах айантан сылайбыт, илистибит дьон тиийэн кэлбиттэрэ. Ол гынан икки ый устата доруобуйаларын көрдөрүнэн биһиэхэ олорбуттара, эбиитин былааннамматах кэнсиэри Циркэ дьиэтигэр туруорбуттара.
Сэргэх, үчүгэй да кэмнэр этилэр. Айыыланабыт түгэх хоско түһүүлэнэн олорон, хас киэһэ аайы магнитофону истэ-истэ, ырыа бөҕөтүн ыллыыра. 5 саастаах оҕо диэтэххэ, элбэх ырыаны билэрэ. Биһиги ийэтэ Наталья Кузьминичналыын сандалы тула олорон, чэй иһэ-иһэ сэһэргэһэн, оҕобут ырыатын ыраахтан истэ-истэ манньыйан, кыһыҥҥы уһун киэһэлэри билбэккэ аһарарбыт.
Айыылана, көрбөт буолан, 5 сааһын туолуор диэри дьиэтигэр олорбута. Уопсастыбаҕа бастакы алтыһыыны төрөөбүт дэриэбинэтигэр Өҥөлдьөтөөҕү “Сарыал” оҕо уһуйааныгар ааспыта.
Олоҕу, айылҕа кэрэтин ырыанан нөҥүөлээн
Бу күннэргэ дьиэбитигэр Айыылана ийэтинээн күүлэйдии кэлэ сырыттылар. Наташа сүөһүлээх, кэтэх хаһаайыстыбалаах буолан куоракка мээнэ кэлбэт.
Дьэ, Наташа, көрсүспэтэх да ыраатта. Куоракка кэлэ сылдьыбаккын быһыылаах, биллибэккин.
– Кэтэх хаһаайыстыбабыттан ордубаппын. 9 сүөһүлээхпин, онтон 7-тэ ыанар. Маны тэҥэ бааһынай хаһаайыстыбаҕа ыанньыксыттыыбын. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри хотон үлэтиттэн ордубаппын. Кыыһым кэнсиэрдиир буолан, куоракка кэллим, иккиэн бииргэ ыллыахтаахпыт.
Айыылана билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-4 көрүҥнээх коррекционнай оскуола 8-с кылааһыгар ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьар. Үрдүк таһымнаах анал оскуолаҕа үөрэнэ сылдьарыттан ийэ быһыытынан астынабын.
Доруобуйатын туруга билигин хайдаҕый?
– Кыыһым төрүөҕүттэн “Атрофия зрительных нервов” диэн диагнозтаах. 2010 сыллаахха сайын Москубаҕа көрдөрүнэ бара сылдьыбытыгар, хараҕын чинчийэн көрөн баран, киһини эрэннэрэр үтүө түмүгү биэрбэтэхтэрэ. Онон хаһан да хайыахпытый, дьылҕабытын кытта эйэлэһэрбитигэр тиийбиппит. Айылҕа хайдах биэрбитинэн, ийэ итии тапталын биэрэн, оҕом туһугар олоробун. Олохпор күн сырдыгынан сыдьаайан сылдьарыгар айыыларбар махтанабын. Оҕом сыыһа билигин олоҕу, айылҕа кэрэтин, төрөөбүт Сахатын сирин ырыанан эрэ билэр буоллаҕа. Истэр дьоҕура күүскэ сайдыбыт, олох “абсолютнай слухтаах” дииллэр. Ырыаны, ырыа матыыбын тута ылынар, өйдүүр уонна ыллыыр дьоҕурдаах.
5 саастааҕар уҥуоҕунан 2-3 саастаах оҕо курдук наһаа кыра этэ дии. Оччолорго Москубаҕа бара сырыттаҕына, улаатыннарар гормуон укуолу анаабыттара сүрдээҕин туһалаабыт, биһигини сиппит.
– 9 сылы быһа “Растан” диэн улаатар гормуону укуолунан ылар. Өрөбүл эрэ күн ылбат, онтон атын күннэргэ күн аайы ылар. Сүрдээҕин туһалыыр. Көрөрүҥ курдук, лаппа улаатта.
Кыра эрдэҕиттэн ыллаан улааттаҕа.
– Кыратыгар көрбөт буолан, үксүгэр дьыбааҥҥа олорон тахсара. Аралдьыйдын диэн, хотоҥҥо, тэлгэһэҕэ үлэлии тахсарбытыгар магнитофону холбоон баран тахсааччыбыт. Биирдэ өйдөөн истибиппит, 2 сааһын да туола илик эрээри, саҥа тылламмыт кыыспыт ырыаны барытын тэҥҥэ ыллаһа олорор эбит этэ. 3 саастааҕар аан бастаан Өҥөлдьө кулуубугар сыанаҕа тахсан ыллаабыта.
Барахсан, төһө да көрбөтөр, дьиэтигэр бардаҕына, барыга-бары иилиҥкэйдэһэн сылдьар быһыылаах.
– Оо, сайыны наһаа кэтэһэр, ордук сайылыкка барарын. Онно сибэккилээх сыһыыларынан хаамарын, сир аһын хомуйарын, кыратык да буоллар, окко сылдьан кыраабылынан аҕыйах сүүмэх оту харбыырын, ньирэйи суосканан аһатарын наһаа астынар.
Сибэккилээх сыһыынан баран иһэн “Мин сыһыы кыыһабын” ырыатын мэлдьи ыллыыр. Онон бэйэтин “Сыһыы кыыһынабын” диэн киэн тутта ааттыыр. Онон сайын буолла да, сайылыкка хонуунан хаамаары куруук барса сатыыр. Сүрэҕин баҕатынан онно-манна илии туппай буолан көмөлөһөр мөккүөрдээх.
Социальнай ситимҥэ инстаграмҥа “суһууkууһа” диэн анал сирэйдээх.
Айыылаана – Сыһыы кыыһа
Айыылана улахан сыанаҕа 2009 сыллаахха Ньурба улууһугар ыытыллыбыт “Хотугу сулус” зональнай ырыа күрэҕэр аан бастаан тахсан ыллаабыта. Бастакы сольнай кэнсиэрэ 2009 сыл сэтинньи 26 күнүгэр Ньурба куоратын “Кыталык” култуура киинигэр ыытыллыбыта. Саҥа 5 сааһын туолбут кырачаан кыысчааҥҥа бу бастакы сэмэй ситиһиитэ этэ.
Онтон иккис сольнай кэнсиэрэ, киниэхэ анаан ыытыллыбыт аһымал аахсыйа кэнсиэрэ, 2010 сыллаахха Саха циркэтигэр кулун тутар 12 күнүгэр “Айыы киһитэ аһыгынас, күн киһитэ көмүскэс” диэн ааттанан ыытыллыбытын, кини кэнсиэригэр сылдьыбыт дьон билигин да олус үчүгэйдик ахтар, саныыр буолуохтаахтар.
Ол кэмтэн ыла 9 сыл ааһа оҕуста. Айыылана билигин дьоһун кыыс Куо буола улаатта. Биэс саастааҕыттан саамай сөбүлээн ыллыыр ырыата, эстрада биллэр ырыаһыта Лэгэнтэй киниэхэ анаан суруйбут “Сыһыы кыыһа” ырыата буолар. Ырыаһыт Лэгэнтэйгэ бу ырыатын иһин ис сүрэҕиттэн махтанар.
Айыылана билигин сайын аайы дойдутугар тиийэн ходуһаҕа баран от харбыырын, ньирэй аһатарын, сир астыырын олус сөбүлүүр. Төрөөбүт дойдутугар сүрэҕинэн-быарынан сүрдээҕин тардыстар.
Бүччүмҥэ оҕобунуун кэпсэтэбит. Улаатан, дуоспуруннаммыт, саҥата аҕыйаабыт. Сахалыы саҥарар эрээри, үксүн нууччалыы эппиэттиир.
Төһө бэркэ үөрэнэ сылдьаҕын? Үөрэххэр Брайль ньыматын баһылаатыҥ?
– Брайль ньыматынан үөрэҕи үчүгэйдик баһылаатым. 3 мүнүүтэҕэ 1023 тылы ааҕабын. Кэнники 3 сыл устата оскуола иһинэн ыытыллар ааҕыы күрэҕэр 1-кы миэстэлээхпин.
Көрбөттөр бибилэтиэкэлэригэр эдьиийим Зинаида миигин илдьэ сылдьар. Онно Брайль ньыматынан суруллубут кинигэлэри уларсан ааҕабын.
Нуучча тылын, литэрэтиирэтин уонна саха тылын уруоктарын ордоробун. Саха тылын уруога, хомойуох иһин, нэдиэлэҕэ биирдэ эрэ буолар. Ону даҕаны сурук уруога. Брайль систиэмэтинэн суруллубут сахалыы тыллаах кинигэ аҕыйах. Ол иһин үксүн нууччалыы эрэ кинигэлэри ааҕабын. Математикаҕа суот столбикка баппат, онон төгүлү, түҥэтиини өйбөр түргэнник суоттуубун.
Ырыаҕа эйигин ким дьарыктыырый?
– Биллэр мэлэдьиис Светлана, Егор Неустроевтар кыыстара Татьяна, күтүөттэрэ Христофор Саввиновтар “Голос” ырыа устуудьуйаларыгар былырыыҥҥыттан дьарыктанабын. Нэдиэлэҕэ иккитэ – сэрэдэҕэ уонна баскыһыанньаҕа буолар.
Кэнсиэргэ килиибиҥ сүрэхтэниитэ буолар. Килиипкэ уһуллар хайдах эбитий?
– Бэйэбэр анаан бастакы уһуллуум. Пааркаҕа буолан, тастан элбэх киһи “массовкаҕа” кытынна. Кырдьаҕас дьон буолан, миигин билэллэр эбит “5 саастааҕар циркэҕэ кэнсиэрдээбит оҕобут” дэһэллэр. Билиҥҥэ дылы истиҥник саныылларыттан үөрдүм.
Кыра эрдэхпиттэн ырыаны барытын аҥаар кырыытыттан ыллыыр эбит буоллахпына, билигин ырыа ис хоһоонугар сүрүн болҕомтобун уурабын. Айылҕаҕа, ийэҕэ анаммыт ырыалары ордук сэҥээрэбин.
Ханнык муусука үстүрүмүөнүгэр оонньуургун сөбүлүүгүнүй?
– Синтезаторга уонна фортепианоҕа.
Оҕо эрдэххинэ араҕас өҥнөөх мээчиги илиигиттэн араарбат этиҥ. Билигин көрдөхпүнэ, таастарга көспүккүн дии. Туох таастарай?
– Өрүс таастара. Интэринээккэ иитээччим О.Е. Горохова Турция Анталия куоратыттан бэлэх быһыытынан аҕалбыта. Илиибэр хайаан да туох эмит баар буоларын астынабын. Оччоҕо уоскуйабын, олоҕу кытта сибээс баарын билэбин.
Ийэҥ хайдах мөссүөннээҕэ буолуо дии саныыгыный?
– Маҥан, кырасыабай.
Көрбөккүн улаатан баран биллэҕиҥ. Олоҕу хайдах ойуулаан көрөҕүн?
– Ол туһунан өйдөбүлүм суох.
Онтон түһүүгүн дуу?
– Түһүүбүн эрээри, түүлбэр тугу да көрбөппүн, саҥаны эрэ истэбин уонна барыта кураанах...
Улааттаххына, туох идэлээх буолуоххун баҕараҕын?
– Идэтийбит ырыаһыт. Инники олохпун ырыата суох көрбөппүн. Кыра сылдьан синньигэс нуотаны холкутук ылааччыбын. Билигин куолаһым уларыйда. Ол да буоллар ырыабынан үүнэр күнү үөрэ көрсөбүн, дьоллонобун, олохтон дуоһуйууну ылабын.
10 кылаас кэнниттэн Курскай куоракка көрбөттөр муусука колледжтарыгар үөрэнэ барыахпын баҕарабын. Билигин онно оскуолаҕа бииргэ үөрэммит, “Сүрэхпинэн көрөбүн” килиипкэ бииргэ ыллаабыт табаарыһым Рома Винокуров үөрэнэ сылдьар.
Биэс саастаах сылдьан, циркэҕэ буолбут сольнай кэнсиэрим кэнниттэн тута “Этигэн хомуска” кыттааччы быһыытынан ыллаабытым. Онно кыттыбыт артыыстар “Улааттаххына, “Этигэн хомуска” кыттыа диэн эрэнэбит” диэбит алгыс тыллара өйбөр-санаабар хаалан хаалбыт. Кинилэр баҕа санааларын толорон, хаһан эмэ кыттыбыт киһии—ии. Төһө эрэ үчүгэй буолар этэ...
Хас ырыаны ыллыыгыный? Буолаары турар кэнсиэргиттэн тугу күүтэҕин?
– 18 ырыаны көрөөччүлэрбэр анаан ыллыам. Үгүстэрэ -- урут ылламматах ырыалар. Саалаҕа көрөөччү толору буолуон, хас ырыам аайы күүстээх, дохсун ытыс тыаһын кэтэһэбин. Мин истэбин кулгаахпынан, үөрэбин дьон астыммыт куоластарын истэрбиттэн, долгуйа үөрэбин ытыстарын тыаһыттан. Бу миигин олоххо кынаттыыр, санаабар санаа, күүспэр күүс эбэр.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
