Субу-субу араадьыйаҕа, тэлэбиисэргэ Кылаан Кындыл бииртэн биир саҥа ырыата, килиибэ сүрэхтэнэр. Саха ырыатын сэҥээрээччилэр, бу артыыс аатын-суолун дьиктиргии, сэҥээрэ истибит буолуохтааххыт. Сэргээҥ – Кылаан Кындыл бүгүн биһиэхэ ыалдьыттыыр.
– Дорообо! Атах тэпсэн олорон сэһэргэһиэххэ, кэпсэппитинэн барыахха...
– Дорообо! Бу сайын биһиги дьиэ кэргэҥҥэ аат-суол өттүгэр улахан уларыйыы буолла. Араспаанньабытын Кындыл диэн уларыттыбыт. Биһиги 18-с үйэҕэ олорон ааспыт Кындыл диэн киһи сыдьааннара эбиппит. Ити – мин Бүлүүгэ баар аҕам өттүнэн аймахтарым. Кинилэр мустан, сүбэлэһэн Кындыл диэн ааты-суолу үйэтитиэххэ диэн быһаардылар. Онон Кындыл диэн араспаанньа докумуоҥҥа тиһиллэн баар буолла.
– Оттон Кылаан диэн аатыҥ эмиэ докумуонунан дуо?
– Оннук. Ааппын чугас абаҕам, Кындыллар сыдьааннара норуодунай бэйиэт Баһылай Сиипсэп сүрэхтээбитэ. Кини сахалыы ааты-суолу ылынан эрэрбиттэн наһаа үөрээхтээбитэ...
– Оччотугар докумуоҥҥа олоҕурбут толору аатыҥ ким диэний?
– Аҕам Слава, Вячеслав диэн. Аҕам аатынан сахалыы Албан Уола диэммин. Оччотугар докумуоҥҥа толору аатым – Кындыл Кылаан Албан Уола. Дьиҥэр, сорохтор саныыллар ээ, ааты-суолу уларытарга сүүрүү-көтүү, докумуон эккирэтиһиитэ, ымпык-чымпык, эрэй бөҕө диэн. Оннук буолбатах эбит. Билигин докумуоннарга уларытыыны киллэрэргэ табыгастаах тэрилтэ баар, онно тиийэн, барытын туттаран кэбиһэҕин. Кыра итэҕэһи-быһаҕаһы түргэнник быһаарар эбиккин. Онон наһаа эрэйдээх курдук санаамаҥ диэн этиэхпин баҕарабын.
– Сахалыы ааты-суолу ылына иликкинэ ким диэн этигиний?
– Егор Степанов. Олоҕум тухары сахалыы ааттаныахпын баҕарар этим. Хата, аймахтарым, Кындыл сыдьааннара сүбэлээн, олохпор суолталаах уларыйыы буолла.
Биһиги өбүгэлэрбит дьаһаахтан босхолоноору бары нууччалыы ааттаннахтара, сүрэхтэннэхтэрэ эбээт. Билигин сахалыы аат элбээтэ, сахалыы аакка-суолга хамсааһын таҕыста. Ол наһаа үчүгэй. Онон докумуону уларытыы сонун буолбатах. Бу хамсааһыны тылынан эрэ буолбакка, дьыаланан көрдөрөр суолталаах дии саныыбын.
– Эн оччотугар Бүлүүттэн төрүттээх буоллаҕыҥ? Оҕо сааһыҥ туһунан сэһэргии түс эрэ...
– Мин Орто Бүлүүгэ, Хампаҕа, күн сирин көрбүтүм уонна өрүс уҥуор Кыргыдайга эбэбэр иитиллибитим. Хампаҕа соҕотох ийэҕэ төрөөбүтүм. Эбэм биэс ыйдаах оҕону ийэбиттэн арааран, аччыктыа, хоргуйуо диэн, бэйэтигэр ылбыт. Кыргыдай ынаҕын минньигэс үүтүн иһэн улааппыт киһибин. Онон оҕо сааһым 9-с кылааска диэри Кыргыдайга ааспыта. Онтон 9-с кылааска сырыттахпына эбэм күн сириттэн күрэнэн, эдьиийбэр Уус Майдаҕа тиийэн оскуоланы бүтэрбитим. От үлэтигэр миккиллэн улааппытым, илиинэн күүскэ оттуур эбиппит. Наһаа элбэҕи оттуурбут. Эдьиийбэр айаннаары бэлисипиэппин уонна от атыылаан, айаным борогуонун булунан көппүтүм. Онно Чараҥ диэн дэриэбинэҕэ олохсуйан, этэҥҥэ оскуоланы нуучча оҕолорун кытта бүтэрбитим. Тугу кистиэм баарай, ийэтэ, аҕата суох тулаайах улааппыт киһибин.
– Устудьуоннуур сылларыҥ хайдах ааспыттарай?
– Уопсайа 8 сыл устудьуоннаабытым. Миигин ырыаҕа, муусукаҕа ким да үөрэппэтэҕэ. Мээнэ дэриэбинэҕэ түбэһиэх, туох баарынан, гитара талкыйан ыллыыр этим. Манна куоракка ДьПУ-2 киирэн, муусукаҕа бастакы хардыыбын оҥорон, идэни баһылаабытым. Салгыы СГУ-га СӨ үтүөлээх артыыһа Юрий Платоновка культурология салаатыгар биэс сыллаах үөрэххэ киирбитим. Киниэхэ 90-ча оҕоттон туттарсан, иккиэ буолан талыллан киирбиппит. Устудьуоннуур сылларым наһаа үчүгэйдик ааспыттара. Тулаайах оҕо диэннэр истипиэндьийэ таһынан, эбии көмө оҥоһуллар этэ уонна, саамай сүрүнэ, биэс сылы быһа уопсайга олорбутум. Билигин дьоммор өрүү этэбин: судаарыстыбаҕа иитиллэн идэ баһылаабытым диэн.
– Оттон айар үлэҕэ киирдэххэ?
– Бастакы ырыам 2000 сыллардаахха Эдуард Ксенофонтов суруйбут “Сүрэхпинэн” диэн ырыата буолар. Бу ырыам араадьыйаларга элбэхтик тыаһаан, “Эдэр саас” нэдиэлэ аайы таһаарар “Хит-парад” балаһатыгар 10 ыйы быһа бастакы миэстэҕэ сылдьыбыта. Ити курдук, үөлээннээхтэрим ортолоругар кыралаан биллэр буолан барбытым. Салгыы, Мурат Насыров кэлэн кыттар сылыгар, “Этигэн хомуска” киирбитим. Бу “Сүрэхпинэн” ырыа баар буолан, олохпун ырыаны, айар үлэни кытта ситимнээбитим диэн этэбин. Салгыы “Иэйии” уонна “Кыһыҥҥы киэһэ” диэн ырыалар баар буолбуттара.
Ырыа эйгэтин талбыппын отой кэмсиммэппин. Ырыа олохпор наһаа элбэххэ көмөлөспүтэ...
– Идэҕин хайдах талбыккыный? Тоҕо чопчу ырыаһыт буоларга санаммыккыный?
– Ииппит эһэм өттүнэн убайдарым гитаранан ыллыыллар этэ. Ону истэн наһаа ымсыырарым. Кинилэр гитараларын тыаһатан көрөн ыллыырым. Оскуоланы бүтэрэрбэр сатыырым ол эрэ этэ. Ол иһин туттарса барбытым. Хата, тургутан көрүүнү икки үөрэхпэр, тута, ситиһиилээхтик ааспытым. Ол иһин этэбин ээ, ырыам мин олохпор наһаа суолталаах уонна көмөлөөх. Ырыа баар буолан идэлэммитим, киһи буолбутум. Ол иһин ырыаҕа наһаа харыстабыллаахтык, чэнчистик уонна убаастабыллаахтык сыһыаннаһабын. Ырыа ахсаанын элбэтэн, буоллун-хааллын диэн хаһан да оҥорбоппун. Хас да сылы быһа биир ырыаны бэлэмниэхпин сөп. Холобур, Исай Брызгалов “Дойдум дьоно” диэн ырыатын биэс сыл буолан баран, бу сотору таһаараары сылдьабын. Айар үлэбэр хас биирдии ырыа туспа кэмнээх-кэрдиистээх буолар. Ырыа диэн ускуустуба саамай чараас, сырдык, ыраас көрүҥэ. Ырыа киһини бүөбэйдээн улаатыннарар кэриэтэ эмиэ сүрдээх улахан болҕомтоҕо наадыйар. Ырыаҕа сыһыаным итинник.
– Оттон билигин ырыаҕа сыһыан уларыйда дии. Холобур, аныгы үйэҕэ сүүйүүлээх кэнсиэр элбээтэ. Бу кэнсиэргэ көрөөччүлэр ырыа истэ буолбакка, бириистэрин күүтэн олорор түгэннэрэ баарын ким да мэлдьэспэт...
– «Бу ырыаһыт хаһан ыллаан бүтэр» диэн дуо? Ити сөпкө этэҕин. Ырыаны кытары сүүйүүлээх оонньотуулары ситимнииллэрин сөбүлээбэппин, ылыммаппын, тэрээһиннэригэр кыттыбаппын. Шоуга олус охтуу баар. Сүүйүүлээх латырыайа туспа ыытылыннын ээ. Чэ, латырыайа эрэ буолбатах, араас тэрээһин элбэх. Бу маннык тэрээһиннэр элбээн, ырыаны-тойугу ахсарбат, чэпчэкитик саныыр дьон элбээбиттэрэ хомолтолоох.
Билигин урбаан эйгэтигэр үлэлии сылдьар буоламмын, дьону кытта элбэхтик алтыһабын, билсэбин. Ырыа туһунан туох эрэ соччото суоҕу эттэхтэринэ, санаам түһэр. Биллэн турар, дьон санаата араас, тус санаалара элбэх. Саха ырыата үрдүк таһымҥа сылдьыан олус баҕарабын. Былыр улахан артыыстары туох эмэ диэн саҥар эрэ, төбөҥ көтөр этэ. Билигин интэриниэт ситимигэр ким баҕарар, кими баҕарар хотуон, талбытынан баһааҕырдыан сөп. Онон ускуустуба кэрэ эйгэтин харыстыахтаахпыт. Бу ырыаһыттарга уонна истээччилэргэ сыһыаннаах. Кими да үөрэтэн эппэппин, ырыаҕа сыһыаным ити курдук. Эн ыйытыккар син хоруйдуу сатаатым быһыылаах дуу...
– Оччотугар эн харчылаһар тэрээһиннэргэ ыллаабаккын дуо? Сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ...
– Суох. Миигин итинник тэрээһиннэргэ биирдэ эмэ көрүөххэ сөп. Аймахтарым, үчүгэйдик билэр дьонум көрдөһүүлэринэн эҥин. Сакаас ылан харчыга ыллаабаппын.
Уопсайынан, биһиги шоу-биисинэспит ырыанан харчы оҥорууга эппиэттэспэт. Биһиги наһаа аҕыйахпыт. Чахчы, 4-5 мөл. эбиппит буоллар, хартыына атын буолуо, киһи ырыанан олоруо этэ. Ол иһин ити санааттан, үөрэхпин бүтэрэн, 8 сыл Култуура министиэристибэтин иһинэн үлэлээн баран, бэйэ дьыалатын тэриммитим.
– Тугу дьарыктанаҕыный?
– Сахабыт сирин томороон тымныытыгар саамай суолталаах, сылааһынан хааччыллыыга оҥорон таһаарар эйгэҕэ салайар тэрилтэлээхпин. Билигин үс дэриэбинэни сылааһынан хааччыйан олоробут. Ититии диэн биһиэхэ саамай тыын боппуруос буоллаҕа. Онно уопсайа 50-ча үлэһиттээхпин. Бэйи, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо дьарыктаах, үлэлээх буолалларыгар сэмэй кылааппын киллэрэ сылдьабын диэн сананабын. Маны таһынан, куоракка баҥкыаттыыр саалалардаахпын, онно уруу киэһэлэрин ыыталлар. Атын үөрүү-көтүү, баҥкыат, дискэтиэкэ диэн суох. Алгыс түһэр сирэ, уруу киэһэтэ диэн сырдык ис хоһоонноох.
– Ээ, ол иһин сүтэ-сүтэ көстөр эбиккин...
– Ыал буолан баран, дьиэ-уот туттуу, олох оҥостуу түбүгэр түспүтүм. Мааҕын этэн ааспытым курдук, киһи аҥаардас ырыанан айаҕын ииттибэт. Ол иһин 2013 сылтан урбаан эйгэтигэр барбытым. Урбаан эмиэ ырыа курдук олус элбэх бириэмэни эрэйэр эбит. Ырыабар бириэмэ букатын тиийбэт этэ. Эбэн эттэххэ, киһини тэптэрэн биэрэр дьон бааллар эбит. “Ханна сүттүҥ, хаһан ыллыыгын?” диэн. Онно миигин дьон син күүтэр эбит диэн санаа үөскээбитэ.
– Чэ, оччотугар эн эбэҕэр иитиллэн, оскуоланы эдьиийгэр олорон бүтэрэн, судаарыстыба көмөтүнэн үөрэҕи баһылаабыт киһи эбиккин диэн түмүккэ кэллим. Барытын бэйэҥ кыаххынан. Төрөппүттэргэ иитиллибэтэҕим диигин, оттон аҕаҥ аймахтарын кытта сибээһи хайдах олохтообуккунуй?
– Аймахтарым кэлин бэйэлэрэ сибээстэспиттэрэ, билсиспиттэрэ. Дьиҥэр, аҕам ийэбэр оҕолооҕун, уоллааҕын билэр буоллаҕа. Билигин аҕам аймахтарын барыларын кытта билистим.
– Дьонуҥ Кындыллар диэн кимнээҕин туох диэн быһаардылар?
– Саха факультетыгар үлэлээбит, учуонай Юрий Васильев-Дьаргыстай диэн киһи баар этэ. Кини биһиги төрүччүбүтүн архыып докумуоннарыгар олоҕуран оҥорбута. Ол төрүччүгэ мин аҕам баар. Ол төрүччүнү Федот Тумусов кинигэтигэр таһаарбыта. Онно Исидор Барахов, Гаврил Чиряев, Иван Гоголев-Кындыл, Николай Якутскай, Баһылай Сиипсэп, Федот Тумусов, о.д.а. бары ыйылла сылдьаллар. Ол аата бу дьон төрүппүт биир киһи буолан тахсар. Кындыл диэн киһиттэн үөскээбиппит. Оттон Баһылай Сиипсэп мин олус чугас абаҕам буолар. Ити курдук, тулаайахпын дии санаабытым, халыҥ аймахтаах киһи эбиппин.
– Наһаа улахан ааты ылыммыппын дии санаммаккын дуо?
– Мээнэ ыллым да, иҥэриммэтэх буоллаҕым дии. Биир дойдулааҕым Дьөккөн Сөдүөтүн алгыһын ылан, өбүгэлэртэн көҥүл ылбытым. Биллэн турар, ааппын уларыппытым кэннэ тус бэйэбэр уларыйыы бөҕө. Айар-тутар дьоҕурум өссө кэҥээн-хаҥаан, ис кыаҕым улаатан сылдьар кэмэ үүннэ. Даҕатан эттэххэ, дьиэ кэргэним, кыыстаах уол оҕолорум эмиэ сахалыы ааттаахтар.
– Олунньуга бастакы айар киэһэҕин тэрийээри сылдьар эбиккин, бу тэрээһин туһунан кэпсээн аас эрэ...
– Бастакы “Сүрэхпинэн” диэн айар киэһэбин олунньу 22 күнүгэр Б. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар киэһэ 16:00 уонна 19:00 ч. тэрийэбин. Кэнсиэрбэр Иоганн Матвеев диэн олус талааннаах, Бүлүүттэн сылдьар эдэр уол кыттыаҕа. Кинини өйөөн, айар үлэтигэр көмөлөһө сылдьабын. Билигин ырыа устуута, килиип таһаарыы олус элбэх үбү-харчыны эрэйэр. Иоганн альбомун оҥоро сылдьабыт. Маны таһынан, бэйэм суруйбут 10-ча ырыалаахпын, олортон биирдэстэрин кини толоруоҕа. Салгыы бардахха, балтым, Кындыллар сыдьааннара, опера ырыаһыта Мария Михайлова кыттыаҕа. Харахтарынан көрбөт Мичил Моисеев уонна Айыылаана Степанова кыттыахтара. “Күн өркөннөр” айар киэһэбин туруораллар. Көрөөччүлэрбин айар киэһэбэр ыҥырабын!
Сэһэргэстэ
Екатерина АФАНАСЬЕВА.
