Саха тыйаатырын сонун хайысхалаах туруоруута

Ааспыт өрөбүллэргэ, о.э. олунньу 22 күнүгэр, Саха тыйаатырыгар биир бэлиэ киэһэ буолан ааста. Ол курдук ити күн, “Өлүк таптала” испэктээк премьерата буолла. Режиссер Александр Титигиров туруорбут испэктээгэ тобус-толору көрөөччүнү түмтэ. Нэдиэлэ инниттэн киирии билиэт бүппүт сураҕа иһиллибитэ.

Бу испэктээк туһунан кылгастык санаттахха: Омуоча диэн эдэр киһи кыһын атынан айаннаан иһэн, мунан, иччитэх өтөххө кэлэн нарын бэйэлээх Ньургуһун диэн кыыһы көрсөр. Сырдыгынан сыдьаайа сылдьар кэрэ кыыс уол тоҥуй сүрэҕэр уоттаах тапталы уһугуннарар. Омуоча кэмниэ-кэнэҕэс буолан баран өйдөммүтэ: хаһан эрэ кэргэн кэпсэтэ сатаабыт Ньургуһуна бу Орто дойдуттан арахсан баран кинини күүтэ сылдьар эбит...

Бу айымньы ааптара Михаил Прокопьевич Ефимов-Батыйахан 1918 с. Чурапчыга Одьулуун нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1938 с. Чурапчы педучилищетын бүтэрэн учууталлаан барбыта.

1941 с. Аҕа дойду сэриитэ саҕаланыан эрэ иннинэ, кини литэрэтиирэҕэ бастакы холонуутун – “Өлүк таптала” сэһэнин -- суруйбута. Ол айымньы дьиҥнээх, латыын алпаабытынан суруллубут барыйаанын оҕолоро дьиэ кэргэн архыыбыгар ытык-бэлиэ өйдөбүнньүк оҥостон билиҥҥэ диэри ууран сытыараллар. Бу сэһэн, хомойуох иһин, суруллубутун кэннэ үйэ аҥаара ааспытын эрэ кэннэ, 1992 с., «Аргыс» сурунаалга бэчээттэммитэ.

Ааптар ону маннык быһаарбыттааҕа: «Аҕам кэпсиир былыргы сэһэннэриттэн дьиксинэ, тымныырҕата истибит өттүбүттэн -- былыргы кут-сүр туһунан үһүйээни -- Алаҕар 7 кылаастаах оскуолатыгар завучтуур кэммэр суруйбутум». Оччолорго ааптар 23 саастааҕа.

Үйэ аҥаара ааспытын эрэ кэннэ айымньыта күн сирин көрбүтүгэр Михаил Прокопьевич улаханнык үөрэн, сааһырбыт киһи быһыытынан, «сир түннүгэ», «бүөм бөлүһүөк» буолбут кэмин үрдүттэн саҥалыы көрөн сыаналаабыта: «Бу үһүйээн оҕолорго эрэ кэпсэнэр остуоруйа буоларын ааһан, эдэр көлүөнэни иитэр, улахан дьон умнан эрэр сиэрдэрин-туомнарын, кырдьаҕастарга сир-халлаан түннүгүн аһар, умнуллубат, киһи-аймаҕы өрүһүйэр, өлөн эрэри тилиннэрэр күүстээх эбит диэн санаанан уһугуннум. Үөрүүм -- онно!».

1993 с. дневнигэр: «Мин үһүйээммин урут «үөһэттэн өҥөйөллөр, аллараттан аргыйаллар, ол эбэтэр абааһыта-сибиэнэ элбэҕэ бэрт уонна билигин үһүйээни үөдүтэр кэм буолбатах» диэн эрдэ таһаарбатахтара. Ону баара, сөрү-сөп кэмҥэ сөргүтүстүлэр» -- диэн суруйбут.

Үһүйээннэр, номохтор суолталарын туһунан дневнигэр кини маннык бэлиэтээбиттээх: «Эпосы, легенды народов, как общечеловеческие ценности являются старейшими источниками мудрости, только надо суметь расшифровать и донести их до сведения подрастающего поколения». ”Өлүк таптала” -- саха тапталын күүһүн иҥэриммит үһүйээн, бу -- дууһа кыланыыта. Кэрэ сырдык, сылаас, оннооҕор өлбүтү тилиннэрэр, өтөҕү бүтүннүүтүн сандаардар үрдүк аналлаах таптал, кут-сүр тиллэр симфонията, күүстээх санаа ырата”.

М.П. Ефимов сахалар былыргы үһүйээннэрэ олоҥхо курдук дириҥ ис номохтооҕунан, бөлүһүөктүү көрүүлээҕинэн, күүстээх тылынан-өһүнэн былыргы гректар эпостарыгар майгынныырын мэлдьи анаан бэлиэтиирэ.

Кини Улуу Сэрии сылларыгар, 1942-44 сс., 20-с Хайыһар “оһуобай” биригээдэтигэр разведротаҕа сылдьан ыараханнык бааһыран дойдутугар эргиллибитэ. Чурапчы, Таатта оскуолаларыгар үлэлээн, сир аайы түмэллэри тэрийэн, дьон-сэргэ биһирэбилин ылан, сырата сыаналанан, өрөспүүбүлүкэ култууратын үтүөлээх үлэһитин, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕун ааттарын ылбыта, олоҕун бүтүннүүтүн педагогикаҕа анаабыта.

Кини биир саамай дьикти дьарыга – адьас эдэриттэн олоҕун тиһэх күннэригэр, ол эбэтэр 17 сааһыттан 85-гэр диэри, ол эбэтэр 70 сыл кэриҥэ биир да күнү көтүппэккэ дневниктэри суруйбута. Бу көннөрү хроника эрэ буолбатах... Манна киһи өйө-санаата сайдыытын, бөлүһүөктүү ырытыылары, педагогика сыанабылларын булан көрүөн сөп...

“Өлүк таптала” айымньы Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгин сиригэр урут дьиҥнээхтик олорон ааспыт прототип, кэлин уос номоҕор Болугур Айыыта диэн аатынан киирбит Марина Нестеровна Дьячковская (сүрэхтэниэн иннинэ Сыыдам Сыҥалаабыт диэн сахалыы ааттааҕа) олоҕун түгэннэригэр олоҕурбут.

Билиҥҥи Одьулуун нэһилиэгэ ааспыт үйэ 30-с сылларыгар Амма улууһуттан Чурапчыга бэриллиэр диэри аата “I Болугур нэһилиэгэ” диэн ааттанара. Ол иһин кинини норуот Болугур Айыыта диэн аатынан үйэтиппит.

Үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, икки үйэ анараа өттүгэр Марина Нестеровна Дьячковская-Болугур Айыыта билиҥҥи Одьулуун бөһүөлэгиттэн 4 биэрэстэлээх Дьаҕарыма диэн алааска сэниэ ыалга төрөөбүт. Нарын-кэрэ сэбэрэтинэн, үтүө-мааны майгытынан оччотооҕу дьоҥҥо-сэргэҕэ сүрдээҕин биһирэппит. Кинини “төрөөбүт сирин-уотун олус сөбүлүүрэ-астынара, сайынын таҥнан-симэнэн баран, үрүҥ көмүс чуораанчыктаах атын оҕолору батыһыннара сылдьан, кэрэ айылҕалыын алтыһарын сөбүлүүр кэрэ куо кыыс” дииллэрэ эбитэ үһү.

Кинини дьоно Хатылы сирин-уотун Куһаҕаллай диэн баай уолугар, кыыс бэйэтэ сөбүлээбэтин үрдүнэн, кэргэн биэрбиттэр. Кини ол киһини сөбүлээбэтин биллэрэн балаҕан иһинээҕи хаппахчытыттан адьас тахсыбата үһү. Тахсар кыһалҕа тирээтэҕинэ, араас кыыл курдук буолан көстөн тахсара үһү. Ол курдук сылдьан эдэр сааһыгар хомолтолоохтук олохтон барбыт.

Саха сирин биллиилээх фольклориһа, кыраайы үөрэтээччи Дмитрий Иванович Дьячковскай-Сэһэн Боло бу Болугур Айыытын биир дойдулааҕа эрэ буолбакка, кини удьуор-хаан аймаҕа. Кини Аҕа дойдутун сэриитин иннинэ, ааспыт үйэ 30-с сылларыгар, археология чинчийиитин чэрчитинэн, өбүгэ-аймаҕын Болугур Айыытын уҥуоҕун хостотон турар. Ол кэннэ кини үрүҥ көмүс симэхтэрэ Өрөспүүбүлүкэтээҕи кыраайы үөрэтэр түмэлгэ турбуттара. Саастаах соҕус дьон ону өйдүүр буолуохтаахтар. Мин билэрбинэн, ол симэхтэр кэлин даҕаны дөрүн-дөрүн анал быыстапкаларга экспозиция быһыытынан бар дьон көрүүтүгэр тахсааччылар. Холобур, иллэрээ сыл кыраайы үөрэтэр түмэлгэ Новгородов үбүлүөйдээх быыстапкатыгар Болугур Айыытын симэхтэрэ туспа экспозиция буолан турбуттара.

Онон, интэриэһинэйэ диэн, бу норуокка тарҕаммыт сэһэн кырдьыга-сымыйата биллибэт үһүйээн, номох буолбатах. Бу -- дьиҥнээх олоххо буолбут түбэлтэ норуот тапталга тардыһыытын күүһүнэн, фантазиятынан эбии кырааскаланан уостан уоска бэриллэн иһэр номох.

“Өлүк таптала” айымньыны бастаан 1992 с. бэчээккэ таһаарбыт саха норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов, ааптар М.П. Ефимов 90 сааһын туолар дьылыгар, 2008 сылга “Чолбон” сурунаалга өссө төгүл төхтүрүйэн таһаартарбыта. Онно киирии тылыгар 1992 сылга ити сэһэни “Аргыс” сурунаалга хайдах бэчээттэппитин туһунан маннык суруйбута: “Оттон “Өлүк тапталын” Гавриил Дмитриевич Ефимов илиинэн устубутун кытта бииргэ оригиналын (латыынныы сириибинэн суруллубуту) 1941 сыллаахха, сэрии саҕаланыан эрэ иннинэ суруллубуту, аҕалан биэрбитэ. Мин уруккуттан олус ытыктыыр киһим Михаил Прокопьевич Ефимов айымньыта буоларын истэн, бэркэ сэҥээрбитим. Уонна утаппыттыы биир тыынынан ааҕан бараммын, миэхэ икки санаа булкуспута: үөрүү уонна хомолто. Үөрбүтүм: бу курдук устар ууну сомоҕолуурдуу уус-ураннык, уу сахалыы олус үчүгэйдик ойуулаан-дьүһүннээн суруйуу холобура буолуон сөптөөх айымньыны аахпыппыттан... Хомойбутум: маннык чахчы улахан талааннаах киһи кэлин атын уус-уран суруйууларга холоммокко хаалбытыттан... “Өлүк таптала” ааҕааччы киэҥ сэҥээриитин ылбыта, хайгыыр рецензиялар хаһыаттарга тахсыбыттара, П.М.Решетников аатынан Чурапчытааҕы норуодунай тыйаатырга манан испэктээк оҥорон туруорбуттара”.

Егор Неймохов ол киирии тылыгар 1941 с. суруллубут “Өлук таптала” сэһэн уонна Николай Заболоцкай-Чысхаан 1944 с. суруйбут “Мааппа” кэпсээнин сюжеттара тоҕо майгыннаһалларын маннык быһаарбыта: ”Ааптар этэринэн, бу -- 20 саастааҕар хомолтолоохтук өлбүт Болугур Айыытын олоҕуттан ылыллыбыт үһүйээн биир барыйаана. Оттон Өймөкөөнтөн төрүттээх Н.М.Заболоцкай, ”Мааппатын” суруйарыгар, Чурапчыга педучилищеҕа үлэлии сылдьан ол үһүйээн атын барыйаанын туһаммыт буолуон сөп”.

Бу испэктээк бастакы киэҥ көрөөччүгэ тахсар премьерата улахан ситиһиилээхтик барда. Толору көрөөччүлээх тыйаатыр саалата, сцена сабылларын кытта, артыыстары дохсун ытыс тыаһынан уруйдуун эҕэрдэлээтэ Бу кэнниттэн көрөөччүлэр бэйэлэрин санааларын эттилэр, режиссер Александр Титигиров уонна сүрүн оруоллары толорооччулар: СӨ норуодунай артыыһа Зоя Багынанова, СӨ үтүөлээх артыыһа Елизавета Потапова уонна эдэр кэскиллээх артыыс Павел Ченянов -- үлэлэрин үрдүктүк сыаналаатылар.

Одьулуун нэһилиэгин баһылыга Людмила Ефремова сценаҕа тахсан артыыстарга биир дойдулаахтарын, нэһилиэк уонна улуус киэн туттар киһитин М.П. Ефимов айымньытын үйэтиппиттэрин иһин махталын тиэртэ уонна махтал суруктары туттартаата.

Премьера иннинээҕи исписэлиистэргэ анаммыт сабыылаах көрдөрүүгэ (“прогоҥҥа”) сылдьыбыт өрөспүүбүлүкэ биллиилээх дьоно эмиэ бу испэктээги, режиссер уонна артыыстар үлэлэрин улаханнык биһирээбиттэрэ. Ол курдук, Саха тыйаатырын аан дойдуга аатырдыбыт режиссер, Ил Дархан сүбэһитэ Андрей Борисов бэйэтэ эмиэ көрөн баран бу туруорууга үрдүк сыананы быста. Кини этэринэн, бу -- Саха тыйаатырыгар букатын саҥа, сонун хайысхалаах туруоруу. Япония Но тыйаатырыгар эмиэ маннык хабааннаах “анараа дойду”, “абааһылар” уо.д.а. тустарынан туруоруулар бэрт элбэхтэр уонна былыргыттан билиҥҥэ диэри элбэх көрөөччу болҕомтотун тардаллар.

ХИФУ Олонхо институтун салаатын сэбиэдиссэйэ, тыл билимин хандьыдаата, учуонай Гульнара Саввинова бу сэһэн тыла-өһө олус баайын, билиҥҥи дьон сахалыы тылын саппааһа олус түргэнник дьүдэйэ турар кэмигэр олус наадалааҕын анаан бэлиэтээтэ.

Саха сирин суруйааччыларын Сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева бу туруорууну эмиэ биһирээбитин биллэрдэ. Бу испэктээги ырытыыга кыттыбыт, тыл эппит уонча киһи бары артыыстар уобарастары арыйыыларыгар, режиссер сонун көрүүлэригэр үрдүк сыанабылы биэрдилэр. Онон, кэлэр өттүгэр бу сонун хайысхалаах испэктээги өссө да элбэх көрөөччү көрүө диэн эрэл санаа үөскээтэ.

Алексей Ефимов, Дьокуускай куорат.