Хатыыстыыр нэһилиэнньэтин ахсаана – 1.500, олохтоох эбэҥкилэр 70 %-ны ылаллар. Нэһилиэк баһылыгынан Ньургун Дмитриевич Прокопьев үлэлиир. Манна саамай ытыктыыр киһилэрэ 88 саастаах Анфиса Павловна Авилова кырдьаҕас көлүөнэттэн эбэҥки тылын үчүгэйдик билэр. Бэйэтэ Читаҕа төрөөбүт эбит. Саха сиригэр 1968 сыллаахха көһөн кэлэн, Хатыыстыырга олохсуйан олорор. Сахалыы, нууччалыы, эбэҥкилии¸ немецтии билэрин киэн туттан олорон кэпсиир. Эбэҥки култууратын, төрүт үгэһин тарҕатар “Дылача” кулууп саамай көхтөөх кыттааччыта эбит. “Биһиги Хатыыстыыр эбэҥкилэрэ төрүт үгэспитин тута сылдьабыт”, - диэн киэн тутта кэпсиир.
Оскуолаҕа 214 оҕо үөрэнэр. Дириэктэринэн Д.Д. Марфусалов үлэлиир. Быйыл 11-с кылааһы 6 оҕо үөрэнэн бүтэрээри сылдьар. 1-кы кылааска 26 оҕо үөрэнэр. Эһиилги үөрэх дьылыгар 18 оҕо үөрэнэ киирэрэ былааннанар. Алдан улууһугар оҕо төрөөһүнэ Хатыыстыыр нэһилиэгэр үрдүк эбит. Нэһилиэккэ икки оҕо уһуйаана баар. Сэбиэскэй кэмҥэ “Алдан” сопхуос эрдэҕинэ, табаларын ахсаана 15 тыһыынчаҕа тиийэ сылдьыбыт. Хас күһүн аайы 500-тэн тахса таба идэһэҕэ туттуллар этэ диэн быктаран аастылар. Алдан сирэ сымнаҕас климаттаах буолан, ото-маһа, сирин аһа өлгөмнүк үүнэрин киэн тутта кэпсииллэр.
Дьэ, таба бырааһынньыгар санаам хоту астына сылдьан кэллим. Алдан хайысхатынан сылдьыбатах сирим буолан, үөрэ-көтө айаннаатым.
Барыахтаах күнүм иннинэ наар хараҕым иннигэр табалар сүүрдэн ааһаллара көстөр. Онон сонун сиргэ, сэргэх бырааһынньыгы көрүөм диэн, эрдэттэн тэринэн айаннаатым. Сарсыарда куораттан 8 чааска микрооптуобуһунан араҕан баран, Хатыыстыыр нэһилиэгэр эбиэт кэннэ 4 чааска тиийдибит. Онно тиийиэхпит иннинэ Аллараа Кураанах бөһүөлэгиттэн тахсарбытыгар, халлааммыт буолан-хаалан турбата дуо… Эмискэ хаар арыалдьыттаах буурҕа түһэн, айаммыт суола көстүбэт буолла. Буурҕалара диэни үйэбэр саҥа көрдүм. Хатыыстыырга чугаһааппытын кытта буурҕабыт уоскуйан, күммүт туох да буолбатаҕын курдук чэмэличчи тыкпытынан тахсан кэллэ эбээт…
Олохтоох дьон кэпсииринэн, 2012 сылтан нэһилиэк аттынан газопровод уонна нефтепровод утаҕа ааһар буолуоҕуттан, көтөрдөрө-балыктара симэлийбитэ ырааппыт. Аны туран, бөрө элбээн, таба ахсаана күн-түүн аҕыйыы турарын этиннилэр. Булчуттар дьиэ кэргэни иитэр кыһалҕатыттан ыраах ыстаадаларга баран бултууллар эбит. Арыт ардыгар кураанах илиилээх төннөн кэлэллэрэ олохторун балаһыанньата ыараабытын туоһулуур.
Таба сүүрдүүтэ – кэрэ көстүүлээх үгэс
Кулун тутар 13-14 күннэригэр Алдан улууһун Хатыыстыыр нэһилиэгэр түөрт сылга биирдэ буолар “Табаһыт күнэ” үрдүк таһымнаахтык буолан ааста. Улуус таһымнаах тэрээһин Алдан улууһа тэриллибитэ 90 сылыгар уонна Кыайыы 75 сылыгар ананна. Бастакы күнүгэр оскуолаҕа “Этнос. Язык, культура и традиции в современном мире” үөрэхтээһин форума, оҕолорго аналлаах таба сүүрдүүтэ, киэһэ кулуупка улахан кэнсиэр ыытылынна. Кэнсиэри көрө олорон билэр киһим: “Эбэҥкилэр төрүт үҥкүүлэрэ сүһүөх, илии-атах хамсаныылаах буолан, кинилэртэн ураты энергия кэлэр курдук”, - диэн эппитин санаан кэллим. Барахсаттар, эчи хамсаналлара имигэстэрин, таҥастара-саптара дьэрэкээнин. Киһи ойон туран бииргэ үҥкүүлэһэн барыах курдук турукка киирэр.
Иккис күнүгэр Куталаах күөлгэ сарсыарда 11 чаастан бырааһынньыгы арыйыы үөрүүлээх сиэрэ-туома буолла. Ыҥырыылаах ыалдьыттар мустубут дьону эҕэрдэлээтилэр. Анаабыт курдук, биир да былыта суох күн-дьыл туран биэрэн, бырааһынньык бэркэ ааста. Тоҥуу-хатыы суох. Хас балаакка аайы ыалдьытымсах эбэҥки норуота ыалдьыттары үөрэ-көтө көрсөрүн бэлиэтии көрдүм. Үйэбэр аан бастаан таба сүүрдүүтүн көрдүм. Старт бэриллээтин кытта табалар бэрээдэгэ суох сүүрэллэрин көрөммүн испэр күлэ санаатым. Онтон түргэн-тарҕан туттунуулаах табаһыт уолаттар сылбырҕа соҕустук муоһаларыттан туппуттарыгар, моонньуларыгар чуорааннара лыҥкынаан дьэ сүүрдэн бырдааттана турбатылар дуо? Мин мэктиэтигэр кэннилэриттэн сүүрэ сыстым. Кэрэ көстүү ол буолла. Көрөөччүлэр ыһыылара-хаһыылара сааскы сырдык халлаан киэҥ уораҕайыгар ыраахха диэри сатараата. Табанан сүүрдүүгэ эр дьон 6 килэмиэтири, дьахталлар 3 килэмиэтири сиэллилэр. Төннөллөрүгэр табалар ыраахтан сүүрэн иһэллэрин көрдөххө, хобо чуорааннарын тыаһа ураты музыка буолан, киһи кулгааҕын сымнатар эбит. Аны туран сүүрэллэригэр тылларын таһааран баран сүүрэллэр эбит.
Өбүгэ төрүт дьарыга умнуллуо суохтаах
Елена Голомарева, Ил Түмэн дьокутаата:
– Өбүгэттэн кэлбит төрүт үгэс умнуллубакка, иннин диэки сайдан, үүнэр көлүөнэҕэ баран иһиэхтээх. Бу икки күн устата сүрдээх улахан тэрээһин ыытылынна. Педагогическай форум уонна оҕолорго таба сүүрдүүтэ буолла. Билигин бырамыысыланнас сайдыыта өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн күүскэ бара турар кэмигэр, ыччаппыт бу төрүт дьарыктарын умнуо суохтаахтар. Бүгүҥҥү туругунан улуус үрдүнэн ыарахан усулуобуйаҕа 44 родовой община үлэлии-хамсыы олорор. Родовой общиналар табалаах буолуохтаахтар диэн сорук турар. Билигин табалар аҥаардарыгар эрэ баар. Түөрт сылга биирдэ буолар Таба бырааһынньыга кинилэр олохторугар сүрдээх улахан суолталаах.
Ыччат табаҕа сыстыбат
Семен Николаевич Тихонов, сааһа 74, Хатыыстыыр олохтооҕо:
– 28 сааспыттан табаһыттыыбын. Билигин саамай сүрүн кыһалҕабыт бөрө табаны тардыыта буолла. Бу бүгүҥҥү күннээҕи кыһалҕа буолбатах. Маннык кыһалҕа турбута олох ыраатта. Син бултаһабыт эрээри, сирбит ойуурдаах, хайалаах буолан кыайтарабыт. Кэнники сылларга хаарбыт дириҥ. Уолаттар сыл аайы кырата иккилии бөрөнү өлөрөллөр. Сорох сылга бөрөнү кыайан бултаабаккын. Саамай моһуога бөрөҕө сытар. Кыра көмө баарын баар. Хапкаан биэрэллэр. Иитэр батарыайа биэртэлээбиттэрэ, рациялаахпыт. Көмүс хостооччулар бөртөлүөтүнэн көмөлөһөн, көтөн арыт бултаһабыт. Биһиги олорор сирбитигэр көмүстүүллэр, онон спонсор курдук көтөллөр. Холобур, ааспыт сылга икки бөрөнү бултаабыттара. Сороҕор транспорынан көмөлөһөллөр. Хамнаспыт 20 тыһыынчаттан тахса.
“Иджик” общинабыт салайааччытынан Чаара Еремеевна Исакова үлэлиир. Икки ыстаадалаахпыт. Саҥа дьыл иннинэ төбөнөн 700-тэн тахса табалаах этибит. Хомойуох иһин, табабыт ахсаана аҕыйыы турар. Алдан өрүһү таҥнары өксөйөн, Угиноттан Хатыыстыырга 1974 сыллаахха дьиэ кэргэмминээн көһөн кэлбиппит. Урут Чкалов холкуос этэ. Бөрө буулаабыта ыраатта. Ыччат таба үлэтигэр сыстыбат. Таба сүрүн аһылыга лабыкта, бэйэтэ сиртэн хаары хаһан аһыыр. Саамай улахан таба ыйааһына 140-150 киилэ буолар. Бэйэм оҕолордоохпун, сиэннэрдээхпин. Кэргэним суох буолбута ыраатта. Сайын сиэннэрим ыстаадаҕа кэлэн, таба көрсөн көмөлөһөллөр.
Таба аҕыйыыр, бөрө элбиир
Олег Владимирович Сидоров, В.С. Сидоров аатынан көһө сылдьар эбэҥкилэр общиналарын салайааччыта:
– Алдан оройуонун общинатыгар сылдьабыт. Улуус үрдүнэн саамай улахан община “Хатыыстыыр” буолар. 700-тэн тахса табалаахпыт. 2012 сылтан община салайааччытынан үлэлиибин. Табаһыппын диэххэ сөп. 15 үлэһит баар, онтон 12-тэ табаһыттар. Ыстааданан сылдьар 800 км сирбит Хабаровскай кыраай аттыгар баар, онон кыраныысса аттыгар олоробут. Алдаҥҥа уматык сыаната 1 лиитэрэтэ 46 солкуобай. Табаһыттар орто хамнастара 26 тыһыынча. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ субсидия көрөр. Тиэхиньикэбитигэр (снегоход “Буран”) саппаас чаас ылабыт, бородуукталыыбыт. Үөһээ салалта өттүттэн улахан көмө суох. Хоту курдук буолбатахпыт, онон хааччыйыы өттүнэн мөлтөх.
Алдан оройуона соҕуруу сиргэ турар. Онон хоту сиргэ олорор табаһыттарга сүрүн болҕомто ууруллар быһыылаах. Табабыт ахсаана сыллата көҕүрүү турар. Таба аҕыйыыр, бөрө элбиир. Хапкаанынан, чааххаанынан бултаһа сатыыбыт. Сороҕор буранынан эккирэтэн бултааччыбыт. Бөрөнү бултуурга көмө наада, ол суох. Кулун тутар ыйга бөртөлүөтүнэн бултуурга көҥүл биэриэхтэрин наада. Көмө биэрбэтэхтэрэ 10-тан тахса сыл буолла. Чэ, сити курдук кыахпыт баарынан үлэлии сатыыбыт.
Таба үүтүн, сүөгэйин сөбүлээн иһэбин
Вика Тихонова 3-с кылааска үөрэнэр. Табатын аата Герой диэн. Төрүт таҥаһын ийэтин дьүөгэтэ Жанна Валерьевна тикпит. “Табабар оҕолору хатааһылатабын. Таба тууһу сиирин сөбүлүүр, онон халтаамаҕа (күрүөҕэ хаайан аһатарын этэр - С.Б.) хаайан туран аһатабын. Үүтэ, сүөгэйэ минньигэс, сөбүлээн иһэбин. Дьонум күҥҥэ биирдэ ыыллар”, – диэн бэрт аһаҕастык кэпсэтэр оҕо буолан биэрдэ.
Табатын муоһа эрбэммитин көрөммүн, илиибинэн имэрийээри гыммыппар: “Кэбис, илиигинэн тыытыма. Ити саамай уйан миэстэтэ буолар. Сөбүлүө суоҕа”, - диэн сэрэттэ. Вика өбүгэтин таҥаһын таҥна сылдьарын ымсыыра көрдүм. Барыта оҕуруо киэргэллээх. Эбэҥкилэр таҥастара олус кыраһыабай тигиилээҕин бу бырааһынньыкка сылдьан бэлиэтии көрдүм.
Хатыыстыыр олохтооҕо Валентина Николаевна Гаврилова дьиэ кэргэнигэр таба тириититтэн национальнай таҥастарын барытын бэйэтэ илиитинэн тигэр эбит. Төрүт таҥастарын кэтэ сылдьаллара көрүөххэ кэрэтин. Оннооҕор кэлээскэҕэ сытар кырачаан сиэннэригэр кытта тикпит. Дьэ, илиитигэр талааннаах Далбар хотун эбит.
Сардаана БАГЫНАНОВА
