Эллэй эһэбит аан бастакы ыһыаҕы ыспыт ытык сиригэр этнография комплекса тутуллан, билигин бүтүн куоракка кубулуйда. “Үс Хатыҥ” комплекс хайдах тэриллибитэй? Бу туһунан куораттааҕы култуура управлениетын үйэ чиэппэрин кэриҥэ салайан кэлбит, Туймаада ыһыаҕын солбуллубат тэрийээччитэ, СӨ Култууратын үтүөлээх үлэһитэ, бу комплексы тэрийиигэ сүдү кылаатын киллэрсибит Антонида Корякина кэпсиир.
– Антонида Николаевна, эйигин үрүҥ Тунах ыһыахтарынан эҕэрдэлиибин! Тоҕо чуолаан Үс Хатыҥ Туймаада ыһыахтыыр сиринэн талыллыбытай? Ким идиэйэтэ этэй? Кимнээх ордук туруорсубуттарай? Атын сирдэргэ тэрийэр туһунан этиилэр бааллара дуо?
– Туймаада Хочото – киэҥ нэлэмэн сир, Табаҕаттан Хаҥалас түөлбэтигэр тиийэ тэнийэн сытар. Онон саҥа ыһыахтыыр сири таларга хас да этии киирбитэ. Хатас диэки, ипподромҥа да хаалларар туһунан этиилэр бааллара. Ол гынан баран, былыргы номох быһыытынан, Эллэй ыһыах ыспыт сирин – Үс Хатыҥ сыһыытын – талбыппыт. Ити сири таларга учуонайдар, уопсастыбаннай холбоһуктар ордук туруорсубуттара.
– Урут ат сүүрдэр сиргэ, пааркаҕа эҥин ыһыахтыырбыт. Кэлин ыһыахтыыр сир Үс Хатыҥҥа көһөөрү гыммытыгар утарсар дьон баалларын кэпсииллэр. Туох диэн утарса сатаабыттарай?
– Үс Хатыҥҥа ыһыаҕы ыһары, биллэн турар, утарар дьон бааллара. Сүрүннээн “олус ыраах” диэн туорайдаһа сатаабыттара. Кырдьык, куораттан балай да тэйиччи, Намныыр аартык 17-с килэмиэтирэ. “Дьон сатаан тиийиэ суоҕа” диэн куттал баара. Оччотооҕу куорат дьаһалтата хара маҥнайгыттан ону учуоттаан, куорат оптуобустара ыһыахтыыр сиргэ тиийэ баралларын курдук дьаһал ылыммыта.
– Аан бастаан онно туох тутууну оҥорбуккутуй? Бастакы Үс Хатыҥ ыһыаҕар төһө киһи кэлбитэй?
– Аан бастакы тутуунан Күнү көрсөр сир, Оһуокай түһүлгэлэрэ, Киирэр Аан уонна Хомус кырдалыгар барар күргэлэр, Моҕол Ураһа, ыһыах сиэрин-туомун тэрийэр сэргэлэр баар буолбуттара. Бастакы ыһыах сиэрэ-туома томтор үрдүгэр буолбута, ону ыһыахха кэлбит дьон төгүрүччү олбохторугар олорон көрбүттэрэ, олус диэн сэҥээрбиттэрэ. Быһа барыллаан, аан бастакы Үс Хатыҥ ыһыаҕар 7 тыһ. кэриҥэ киһи сылдьыбыта. Онтон ыла сылын ахсын ыһыах киһитин ахсаана эбиллэн испитэ. Билигин биһиги ыһыахпытыгар 200 тыһ. киһи сылдьар. Туймаада Ыһыаҕа маассабайынан, атын национальнай бырааһынньыктарга холоотоххо, инники күөҥҥэ сылдьар. 2011 с. Арассыыйа бастыҥ национальнай бырааһынньыгынан биллэриллибитэ.
– Билигин этно-комплекска үп-харчы өттүнэн саамай сыаналаах ханнык тутуу баарый?
– Саамай сыаналаах тутуунан Алтан Сэргэни, Аар Кудук Чэрчи-маһы – ыһыах бэлиэтэ буолар тутуулары – ааттыам этэ.
– Бука, Үс Хатыҥҥа учуонайдар эҥин элбэхтик үлэлээтэхтэрэ буолуо. Археология хаһыылара ыытыллыбыттара дуу?
– Археология хаһыылара 2000 сыл саҥатыгар ыытыллыбыттара. 14-16-с үйэтээҥҥи туой иһиттэр үлтүркэйдэрин булбуттара, ону таһынан былыргы дьиэлэр оннулара, араас элбэх дьон олорор сылдьыбыт бэлиэлэрэ көстүбүтэ. Ол түмүгүнэн, Үс Хатыҥ, былыргы аата “Уураахы”, сахалар былыр былыргыттан сөбүлээн олохсуйбут сирдэрэ буолара ырылхайдык дакаастаммыта. Онон, түҥ былыргы номоххо кэпсэнэрин курдук, ити Эллэй бастакы ыһыаҕын бу сиргэ ыыппытын туоһута буолуон сөп.
– Үс Хатыҥ билигин сыалай куоракка кубулуйда. Төһө тутуу, түһүлгэ баарый? Комплекс иэнэ төһөнүй?
– Билигин Үс Хатыҥҥа элбэх тутуу дьэндэйдэ, сиэри-туому ыытар тутуулартан ураты, хас биирдии тэрилтэ, уопсастыбаннай холбоһуктар сир ылан ураһа дуу, балаҕан дуу туттан түһүлгэлэнэллэр. Билигин оннук 264 тутуу баар. Ол сылын ахсын эбиллэ турар. Этнокомплекс ортотун диэкинэн билигин ордук сир суох, ол иһин тэрилтэлэр кытыы сиргэ күрүөлэнэн-хаһааланан олороллор. Билиҥҥи туругунан, комплекс иэнэ 45 гаа сиргэ тэҥнэһэр.
– Эн тус бэйэҥ комплекска саамай сөбүлүүр сириҥ ханныгый?
– Мин саамай сөбүлүүр сирим – Аан Алахчын Хотуҥҥа сүгүрүйэр, сиэри-туому ыытар сир. Ити сиргэ хас да аарыма хатыҥнар силигилии ситэн, силис анньынан чэчирии үүнэн тураллар. Ити хатыҥнар “Үс Хатыҥ” диэн ааты илэ чахчы мэктиэлииллэр.
– Мин тоҕо эрэ биир бэйэм Алтан Сэргэни ордорорбун, сыл ахсын хайаан даҕаны сылдьан баҕа санаабын этэбин. Ыһыахха арыаллаан илдьэ сылдьыбыт омуктарым дьоно – туристар, суруналыыстар – кэлин “Алтан Сэргэҕэ эппит баҕа санааларбыт туолбуттара” диэн сөҕөн-махтайан кэпсээччилэр. Хомойуох иһин, мин бу Алтан Сэргэ хаһан, хайдах баар буолбутун билбэт эбиппин...
– 21-с үйэҕэ үктэммит бэлиэбитигэр уонна Дьокуускай куорат 370 сааһын туолбутугар, 2002 с. аҕыс кырыылаах Алтан Сэргэ туруоруллубута. Күн тахсыытыгар Алтан Сэргэ күн эниэргийэтин, күүһүн иҥэринэн дьон санаатын бөҕөргөтөр, күүстэригэр күүс, сэниэлэригэр сэниэ эбэр. Алтан Сэргэ ааптара – Вильям Федоров, ону скульптордар Семен Прокопьев, Иван Бочкарев оҥорон таһаарбыттара.
– 22 сыл тухары ыһыах бөҕөтүн көрөн кэллэҕиҥ. Билигин ордук өйгөр-санааҕар сөҥөн хаалбыт хайа сыл ыһыаҕын ааттыаҥ этэй?
– 22 сыл тухары 22 Туймаада Ыһыаҕын тэрийэн кэллим. Хас биирдии ыһыах бэйэтэ туспа сүдү суолталаах тэрээһин, бырааһынньык, оһуобай уратылаах, иилээх-саҕалаах буолар. Ыһыах хаамыыта биир да сыл бэйэ бэйэтигэр майгыннаспат, мэлдьи уратылаах буолар. Ол да иһин буолуо, “миэхэ хас биирдии ыһыах олус күндү, кэрэ, ордук суолталаах” дии саныыбын. Биллэн турар, бастакы ыһыахтар наһаа долгутуулаах этилэр. “Дьон кэлиэ дуу, кэлимиэ дуу, хайдах ылыныаҕай?” – эҥин диэн испэр наһаа долгуйар этим. Кэлиҥҥи сылларга дьоҥҥо-сэргэҕэ “ыһыах култуурата” диэн өйдөбүл күүскэ иҥтэ, олоҕурда дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, сылтан сыл аайы саха да, атын да омук буоллун, саха төрүт таҥаһын сөбүлээн кэтэр, араас моһуоннаах, быһыылаах-таһаалаах көстүүмнэри тиктэрэн кэтэр буоллулар. Туймаада Ыһыаҕар сыалай үс Гиннес аан дойдутааҕы рекортарын олохтоотубут: 2012 сыллаахха – оһуокайга, 2014 сыллаахха – кымыс иһиитигэр уонна 2017 сыллаахха – саха таҥаһыгар. Ити рекортары олохтуурга улахан эппиэтинэһи сүгэр этим. Түүннэри-күнүстэри ымпыгар-чымпыгар тиийэ, кыһаллан туран бэлэмнэммиппит. Уонтан тахса тыһыынча киһини биир кыараҕас сиргэ түмэр сэрэхтээх да буоллаҕа. Ол да буоллар, итинник баараҕай тэрээһиннэри эмиэ кыайа туппуппут. Ол түмүгэр, куорат олохтоохторо, ыалдьыттара бары сахалыы симэнэллэр, кымыстаах чороону көтөҕөллөр, оһуокайга күргүөмүнэн киирэн үҥкүүлэһэллэр. Ыһыах сиэрин-туомун тутуһууну ситистибит дии саныыбын. Миэхэ ыһыах икки эрэ күнүнэн муҥурдаммат – ыһыах тэрээһинэ сыл устата барар. Биир ыһыах бүттэ да, хамаандабын мунньан үчүгэй өрүттэрин, кыһалҕаларын быһаара охсобут уонна тута эһиил ыытыллыахтаах ыһыахпытын толкуйдаан, онно үлэлэспитинэн барабыт.
– Бу сыллар тухары ыалдьыт бөҕөтүн көрсөн кэллэҕиҥ... Ханнык ыалдьыты ордук өйдөөн хаалбыккыный?
– “Ыһыах таһымын – ыалдьыттарынан быһаарыллар” дииллэр. Туймаада Ыһыаҕын курдук мэлдьи элбэх ыалдьыттаах ыһыах суоҕа буолуо дии саныыбын. Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын салайааччылара, миниистирдэр, дойду бэрэсидьиэннэрэ, мээрдэр, эрэгийиэннэр бас-көс дьонноро, ону таһынан араас дэлэгээссийэлэр, айар холбоһуктар, самодеятельнай кэлэктииптэр дойдубут араас муннуктарыттан, тас дойдулартан кэлэн кыттыбыттара уонна олус сөҕөн, махтанан барбыттара. Сахабыт сирин кэрэ айылҕатын, култуурабытын, төрүт үгэстэрбитин кытары билсэн, күнү көрсөн, оһуокайдаан, астынан, сүргэлэрэ көтөҕүллэн, биһиги туспутунан наһаа үчүгэй өйдөбүллээх тарҕаһааччылар. 2011 сыллаахха Туймаада Ыһыаҕа Бүтүн Арассыыйатааҕы “Грани театра масс” диэн күрэх бириэмийэтин лауреатынан буолбута. Оттон 2018 сыллаахха Аан Дойдутааҕы кэмитиэт быһаарыытынан, Туймаада Ыһыаҕа аан дойду туристыыр кииннэрин испииһэгэр киирбитэ.
Хоруона хамсыгынан сибээстээн, быйылгы кэтэһиилээх-манаһыылаах ыһыахпыт хомойуох иһин буолбата. “Онлайн ыһыах” диэн, биллэн турар, дьиҥнээх ыһыах буолаахтыа дуо... Ол да буоллар санаабытын түһэрбэппит, аны эһиил Үс Хатыҥмытыгар хас эмэ бүк тэбиэһирэн, бугуһуйан туран, уруккутааҕар өссө ньиргиччи ыһыахтыахпыт диэн эрэнэбит.
Дмитрий ИВАНОВ.
