Быйыл ыам ыйыгар аатырбыт бэйиэт, Нобелевскай бириэмийэ лауреата Иосиф Бродскай төрөөбүтэ 80 сылын туолла. “Хамсык мэһэйдээн” дииргэ тиийэбит – туох да тэрээһин ыытыллыбата... Биһиги Бродскай аата Саха сирин кытта туох сибээстээҕин соччо билбэппит. Оттон кини Саха сирин хаһан да умнубат этэ.
Арамаантыка ыҥырар!
50-с сыллар бүтүүлэрэ. Иосиф Бродскай хоһоон суруйарга холонор. Ленинградтааҕы Горнай институкка бэйиэттэр бөлөхтөрө (куруһуоктара диэххэ дуу?) тэриллэн, саамай элбэх мөккүөр, дьүүллэһии, кэпсэтии барар. Оччотооҕу кэм чулуу бэйиэт ыччата онтон кынат үүннэрбитэ, олор ортолоругар горняктар, геологтар бааллара – Глеб Горбовскай, Александр Городницкай... Иосиф Бродскайы ыраах сытар сир, саҥаны арыйыы арамаантыката угуйбута итинтэн буолуохтаах диэн сабаҕалыахха сөп.
Салгыы СӨ норуодунай бэйиэтэ Наталья Ивановна Харлампьева “Бродскай: Саха сирэ уонна Венеция” диэн бэртээхэй ыстатыйатыгар сигэниэххэ. Саха сиригэр 50-с сылларга алмаас улахан саппааһа арыллыбыта, ону кытта атын сир баайын көрдүүр чинчийиилэр саҕаламмыттара. Ньурбаҕа Амакинка эспэдииссийэтэ үлэлиирэ. Эспэдииссийэлэр бары оччотооҕуга Ленинградтан кэлэллэрэ. Санатар буоллахха, Лариса Попугаева эмиэ онтон этэ. Үлэһиттэри Ленинградтан хомуйаллара. Ол курдук, эдэр ыччат эспэдииссийэҕэ үөрүүнэн барара. Бастакытынан, арамаантыка! Иккиһинэн, сайыҥҥы кэмҥэ эспэдииссийэҕэ ботуччу хамнаһы аахсыахха сөбө. Инньэ гынан, бэл, көннөрү оробуочайынан да киирии куонкурустааҕа.
Эспэдииссийэҕэ
(Нелькаҥҥа. 1961 с.)
Бродскай бу иннинэ Архангельскайга, Үрүҥ муора кытылыгар сылдьыбыта. Саха сиригэр 1959 уонна 1961 сылларга үлэлээбитэ. Бастакы сырыытыгар Нерюнгрига, Денисовскай диэн сиргэ чоҕу көрдүүр чинчийиилэр саҕаламмыттара, онно үлэлээбитэ. “Бродскай геофизиктар баартыйаларыгар сылдьыбыт буолуохтаах”, – диэн сабаҕалыыр Н.И. Харлампьева.
Соҕуруу Саха сирин килиимэтэ кубулҕаттаах этэ. Түүнүн тымныы, оттон сороҕор атырдьах ыйыгар хаар түһүөн да сөбө. Геологтары хайа үрэхтэрэ, түҥ тайҕа күөйэн, улаханнык мэһэйдиирэ. Кинилэр онтон чаҕыйбат этилэр. Саамай ыарахан үлэ оробуочайдарга тиксэрэ. Эдуард Блюмштейн, баартыйа начаалынньыга, ахтар: «Иосиф, хонуу усулуобуйатыгар үөрүйэх буолан, эспэдииссийэҕэ “бэйэ киһитэ” этэ. Эбээһинэһин, тугу гыныахтааҕын сөпкө өйдүүрэ, геолог үлэтин ытыктыыра. Уһун ыарахан морсурууттан толлубата, ыарахан үрүсээгин соһоро. Сороҕор үрэхтэри бэйэбит кэһэн туоруурбут”. Арай, 1959 сыл сайыныгар Женя Добровольскай диэн Бродскай эспэдииссийэҕэ чугасаһан, доҕордоһон испит табаарыһа эмискэччи өлбүтэ. Бу түбэлтэ кинини олус аймаабыта, баҕар, онон ити кэмҥэ элбэх хоһоон суруллубута буолуо.
1961 сыллаахха Бродскай Учур эспэдииссийэтин кытта Уус Майдаҕа кэлбитэ. Онтон Нелькаҥҥа тиийэн, табалары күүппүттэрэ. Арааһа, өр күүппүттэр быһыылаах: Бродскай кута-сүрэ ыгыллан, айманан, салгыы күүтэр кыаҕыттан ааһан, доҕотторо кинини төттөрү ыыппыттар. Оччолорго 21 эрэ саастааҕа. Бродскай бу эспэдииссийэлэргэ сылдьыбытын мэлдьи ахта саныыра.
(Дьокуускай аэродромугар. 1959 с.)
“Этот страшный Якутск”
1959 сыл сайыныгар күн-дьыл туруга куһаҕан буолан, эспэдииссийэ дьоно Чульмаҥҥа көтүөхтээх сөмөлүөтү күүтэн, Дьокуускайга хаайтаран сыппыттара. Тугу да гынара суох Бродскай куораты кэрийэрэ. “Этот страшный Якутск” диэбитэ баар. Ленинград уолугар оччотооҕу Дьокуускай оннук көһүннэҕэ...
Ол сылдьан, Иосиф кинигэ маҕаһыыныгар түбэһэ киирэн, Баратынскай кинигэтин булар. “Мин тугу да ааҕарым суох этэ. Онон кини хоһооннорун ааҕаат, олохпун туохха аныахтаахпын тута өйдөөбүтүм”, – диэбитэ баар. Баратынскай саамай сүгүрүйэр бэйиэтэ буолбута.
... Н.И. Харлампьева: ““Киин” киинэ тыйаатырын таһыгар урут “Подписные издания” диэн маҕаһыын баара, ол маҕаһыыҥҥа сылдьыбыт буолуон сөп”, – диир. Бродскай айар үлэтин үөрэппит Виктор Куллэ Дьокуускайга кэлэ сылдьан, ол дьиэни көрдөрөргө көрдөспүтэ. “Билигин онно – суотабай сибээс солуоннара. Хаһан эмэ итиннэ Иосиф Бродскай сырыытын туоһулуур мемориальнай дуоска туруо диэн эрэнэбин”, – Н.И. Харлампьева диэбит.
Бродскай доҕоро Людмила Штерн ахтар: «...1959-60 сыллардааҕы Дьокуускай киниэхэ суолун аартыга буолбута. Эмиграцияҕа барыан иннинэ Иосиф 1959 с. Дьокуускай аэродромугар түспүт хаартыскатын бэлэхтээбитэ. Онно: «Аэропорт, где больше мне не приземлиться. Не горюйте», – диэн суруйбут этэ». Онон Дьокуускай бэйиэт айар дьылҕатыгар итинник суолу хаалларбыта.
“Чульман, Чульман деревянный...”
Чульман, Чульман
деревянный,
Комары, должно быть, вши.
Слишком грязевые ванны.
Чай и водка для души.
Бу оонньуу-күлүү хоһоону Бродскай 1959 сыллаахха Чульман эспэдииссийэтин начаалынньыга Э.Блюмштейҥҥа анаан суруйбута. Хоһоон эрдэтээҥҥи, улаханнык сыаналамматаҕа, ханна даҕаны бэчээттэммэтэҕэ.
«Чульман бибилэтиэкэтэ быйыл 80 сылын туолар, онон киниэхэ Бродскай аатын иҥэриэхтэрин баҕараллар» диэн ыстатыйаны ааҕан, Нерюнгри бибилэтиэкэтин Чульманнааҕы филиалын сэбиэдиссэйэ Украинец Марина Владимировнаны кытта сибээстэстим. Кини: “Урукку дириэктэрбит уурайан, атын сиргэ барда, ити тиэмэнэн кини дьарыктаммыта. Бродскай үбүлүөйүнэн туох да тэрээһини ыыппатыбыт. Арай, былырыын көһө сылдьар быыстапканы тэрийэн, Бродскай уонна Чульман туох сибээстээхтэрин дьоҥҥо-сэргэҕэ кэпсии сатаабыппыт”, – диэтэ. Бибилэтиэкэҕэ бэйиэт аатын иҥэрэр туһунан туруорсан оройуон сэбиэтин дьокутааттарын аатыгар суруйбуттар эбит. Ол барыта умнуллан хаалбыт...
(Чулмаҥҥа көһө сылдьар быыстапка)
Бибилэтиэкэ урукку сэбиэдиссэйэ Сивцева М.Б. Бродскай аатын туруорсарга бэртээхэй презентацияны бэлэмнээн хаалларбыт. Онно Степан Алабугин диэн киһи Чульман туһунан хоһоону ирдэһэн, соцситимҥэ суруйсуутун скриншота баар. Кини нүөмэрин көрдөөммүн кэпсэтэ сырыттым. Степан төрүт Чульман олохтооҕо, эдэр киһи эбит. “Бродскай фаната даҕаны, сүгүрүйээччитэ да буолбатахпын эрээри, төрөөбүт кыраайым устуоруйатын билиэхпин-көрүөхпүн баҕарабын”, – диир. Бродскай туһунан Чингиз Андрющенко диэн кыраайы үөрэтээччиттэн истибит.
(Чулман олохтооҕо Степан Алабугин)
Аныгы технологияларга сыстаҕас эдэр киһи интэриниэт куйаарыгар хоһоону көрдөөн, Бродскай “фанаттарын” кытта билсибит. Салгыы пуорумҥа Анатолийдыын билсибит. Кини Минскэйгэ олорор Бродскай хоһооннорун “оцифровкалыыр” киһиттэн ыйытыам диэбит уонна өйүүнүгэр хоһоону була охсон ыыппыт. “Мин көстүө да дии санаабатаҕым, онон соһуйан, үөрэн хаалбытым”, – кэпсиир Степа.
“Анатолийга атырдьах ыйын 9 күнүгэр тахсыбытым, оттон кини атырдьах ыйын 12 күнүгэр буллум диэбитэ. Ол туһунан бассаапка тута биллэрбитим. Биһиги СМИлэргэ эҥин ыстатыйа суруйтарбатахпыт, туох да дуорааннааҕы таһаарбатахпыт”, – диир.
“Баахта дойдута буолан бүттүбүт”
Салгыы Чульман олохтооҕо, кыраайы үөрэтээччи, устуорук Чингиз Андрющенколыын сибээстэстим. Чингиз Иванович сүрдээх кэпсээннээх-ипсээннээх буолан биэрдэ.
– Эйигин Бродскай аатын үйэтитиигэ үлэлиир диэтилэр. Ол туһунан кэпсиэҥ дуо?
– Чульман таабырына, дьиҥинэн, бэрт элбэх. Ол эрээри Бродскай кэлэ сылдьыбыта – бу уһулуччу түгэн. Мин бастаан билэн баран, улахан “шок” ылбытым. Хомойуох иһин, дьон Бродскай манна сылдьыбытын, уопсайынан, кини кимин-тугун да билбэттэр, онон аатын үйэтитэргэ олох наадыйбаттар. Баҕар, оннук көлүөнэ кэлбитэ дуу? Соҕуруу Саха сирэ баахта дойдутугар кубулуйан бүттэ, култуура, духуобунас сүтэн эрэр. Ол иһин биһиги маны үйэтитэрбит олус улахан суолталаах. Дьон биллин диэн, бибилэтиэкэ урукку дириэктэрин саҕана көһө сылдьар быыстапка тэрийэн, тэрилтэлэргэ көрдөрө-көрдөрө кэпсээбиппит.
Биһиги дьокутааттар Сэбиэттэринэн бибилэтиэкэҕэ бэйиэт аатын иҥэрэр туһунан боппуруоһу көтөхпүппүт. Онуоха “аймахтарын көҥүлэ наада” диэн буолбута. Кэлин барыта тохтоон хаалла, салгыы ким да туруорсубат. Кэлин билбиппит, сөбүлэҥ хайаан да ирдэммэт эбит. Онон хос сөргүтүөхпүтүн наада.
Өйдөбүнньүк суох
Чульмаҥҥа бэйиэт олорбутун, сылдьыбытын кэрэһилиир, саатар, кыра мемориальнай дуоска да суох эбит. Чингиз Иванович: “Биһиги барельеф дуу, бүүс дуу туруортарыахпытын баҕарабыт. Холобур, бэйиэт сыылкаҕа олорбут Архангельскай дэриэбинэтигэр түмэл тэрийбиттэр. Оттон кини аата биһиги дойдубутун кытта сибээһэ олус суолталаах – кини бэйиэт буолар санаата манна чиҥээбитэ. Ону бэйэтэ да мэлдьи бигэргэтэрэ. Эмиэрикэҕэ Чульманы ахтар интервьюта баар үһү, биһиги ону булуохпутун баҕарабыт”, – диир. Кини өссө “Бродскай манна олоҕо быстыбыт табаарыһа Евгений Добровольскай ханна көмүллэ сытарын булуохпутун саныыбыт” диир.
– Култуура министиэристибэтин кытта сибээстэһэ сылдьыбыккыт дуо? Бэйиэт бүүһүн туруорарга скульптордарга төлөөн, матырыйаалын булан, сакааска үп көрүө этилэр буоллаҕа...
– Биһиэхэ эрэннэрэллэр уонна сүтэн хаалаллар. Онон итэҕэйбэт буолан хаалбыппыт. Баҕар, бэйэбит ситэ өйдүү илик буолан, кыаллыбата буолуо? Арай манна киниэхэ анаммыт пааматынньык турар буоллун? Хайдах курдук сэргэхсийиэ этэй. Олох-дьаһах, кэлии-барыы. Араас тэрээһин бөҕө ыытыллыа этэ. Ыччаты, оҕону иитиигэ ол төһө туһалыа этэй? Бродскайы үйэтитии, кини дьылҕатын үөрэтии, бастатан туран, бэйэбитигэр уонна кэлэр көлүөнэҕэ наада.
Нерюнгриттан Ил Түмэн дьокутаата Александр Кошуков көмөлөһөөччүтэ Зоя Борисовна Романовалыын кэпсэтиигэ кини дьокутаат Арассыыйа Национальнай бибилиэтиэкэтигэр (АНБ) 2018 сыллаахха ыйытыы оҥорбутун аҕынна. Онно «Ытыктабыллаах Александр Андреевич! АНБ дириэктэрэ А.П. Вершинин сорудаҕынан И. Бродскай “Чульман, Чульман деревянный” хоһоонун сканын ыытабын. Хоһоон АНБ рукопистары харайар пуондатыгар Ф.1333 Бродский И.А. №63, ЛЛ.7-8 нүөмэрдээх харалла сытар. Ытыктабылы кытта, АНБ рукопистарын салаатын сэбиэдиссэйэ А. И. Алексеев” диэн сурук уонна хоһоон массыыҥкаҕа бэчээттэммит рукопиһын скана кэлбит. З.Романова бэйиэти үйэтитии боппуруоһун дьокутаатыгар тиэрдиэх буолла.
Иосиф Бродскай аата Саха сирин кытта быһаччы сибээһэ итинник. Биһиги ону билбэт, наадыйбат да эбиппит. Аҕыйах энтузиаст дьон, кыраайы үөрэтээччи кыахтара-күүстэрэ тиийэринэн сүүрэ-көтө сатыыллар. Бу боппуруос хайдах эмэ гынан Култуура министиэристибэтин хараҕын далыгар киирэн, саатар, кэнэҕэс туох эмэ былаан оҥоһуллара сатаныа дуо?
“Манна баахта эрэ дойдута буолбатах, манна устуоруйаны, култуураны, чулуу үгэстэри эмиэ ытыктыыллар” диэн киэн тутта этэр курдук?
Нина ГЕРАСИМОВА.
