“Этиҥ охсубут маһа" диэни саха киһитэ барыта билэр. Холобур, былыргы номохторго “Сүллэр этиҥ иччитэ Сүҥ Дьааһын тойон уот сарадах кымньыыта тиити үлтү барчалаабыта, халлаан уота түспүт маһа, чахчы да, ыраастыыр күүһэ сүрдээх...” диэн ахтыбыт буолаллар. Чэ, быһата, этиҥ охсубут (дьиҥинэн, чаҕылҕан буоллаҕа) маһа ураты арчылыыр, ыраастыыр, дьайы дьалбарытар күүстээҕин ким да саарбахтаабат. Үөһээҥҥи Айыылар илэ бэйэлэринэн “имнэммит”, хаарыйбыт мастара түбэһиэх от-мас курдук буолбатаҕа син сэрэйиллэр.
Этиҥ охсубут маһа
Холобур, быйылгы “Кыым” хаһыат 32-с №-гэр этиҥ охсубут маһын туһунан айылгылаах уонна идэлээх дьон быһаарбыттарын быһыта тардан санатабыт:
Вильям Яковлев-Түһүлгэн, кыраайы үөрэтээччи, этнограф:
– Сүҥ Дьааһын – Үөһээ Айыылар саамай ыраастыыр, арчылыыр таҥаралара. Кини абааһы сөрүөстүбүт мастарын ыраастаан, этиҥинэн охторон түһэрэр... Онон дьон этиҥ түспүт маһын тырыыҥкатын ылан, “иччилэр, үөрдэр сыстыбатыннар” диэн харысхал оҥостоллор. Бастакытынан, этитэн, төбөлөөн баран, кылынан баанан илдьэ сылдьаллар эбэтэр кыракый быһах уга оҥостоллор. Булчуттар батыйа курдук оҥостон илдьэ сылдьаллара – эмиэ баар суол. Ону “көмүскүүр, харыстыыр суолталаах” диэн ааттыыллар. Иккиһинэн, өлүү суолун, эҥин араас куһаҕан тыын тахсар сирин, этиҥ түспүт маһын төбөлөөн баран, батары анньаллар.Этиҥ түспүт маһа, сүрүннээн, тырыыҥкаламмыт тымтык мас буолар. Ону, дьиҥинэн, этиҥ түһээтин кытары ылар ордук диэн өйдөбүл эмиэ баар... Маннык мас – этитиилээх буолар. Туттар буоллаххына, этэн-тыынан, алҕаан баран туттуллар. Бу маһы киһи, оҕо-дьахтар тиийбэт сиригэр ыйаныллыахтаах, туоһунан суулаан ууруллуохтаах...
Харатаала, норуот эмчитэ:
– Этиҥ маһы аҥаардас тосту эрэ саайбыт буоллаҕына, “күүһэ кыра, күүһэ курдары ааспыт” дэнэр. Төһөнөн мас киэҥник ыһыллыбыт, тырыта барыар диэри тырыыҥкаламмыт буолла да – соччонон күүстээх. Этиҥ маһын нөҥүө таҥара киртийбит сири-дойдуну 1-3 км диэри ыраастыыр
Татьяна Захарова-Татыйык, психолог, арчыһыт:
– Этиҥ түспүт маһынан чыыппааннаан, көрөр дьоммун ыраастыыбын уонна ордугун бэйэлэригэр биэрэн “дьиэҕэ-уокка харысхал быһыытынан туттуҥ” диэн сүбэлиибин. “Дьаҥ-дьаһах киирбэтин” диэн, тумугунан аан диэки хайыһыннаран, ааннарын холуодатын үрдүгэр анньаллар. Мин саныахпар, Сүҥ Дьааһын “дьон-сэргэ ыраастаннын, туһаннын” диэн охсор. Чаҕылҕан маска мээнэҕэ түспэт...
Марина Попова-Уйгу, саха эмчитэ:
– Этиҥ түспүт маһа киһини ыраастыыр, арчылыыр суолталаах, атын энэргиэтикэлээх...
Пелагея Захарова-Домнуура, III кэрдиистээх Айыы алгысчыта, эмчитэ:
– Этиҥ түспүт маһын ыраастыырга, арчылыырга туттуллар, куһаҕан хара күүстэри үтэйэр. Ол-бу киртэн, быртахтан ыраастыыр...
“Кыым” хаһыат 35-с №-гэр маннык диэн суруллубут:
... Этиҥ ыраастыыр, ыарыыны симэлитэр о.д.а. аналларын туһунан үгүһү-элбэҕи суруйуохтааҕар, Өксөкүлээх Өлөксөйү ааҕабыт... Өксөкүлээх этэринэн, сүллэр этиҥ түһэр эбит: “Сир ийэ хатыны сидьиҥ өлүүлэр сирдиргэттэхтэрэ диэн...”; “Саха урааҥхай санаатын сах аймаҕа сарбыйбыта буолуо диэн...”; “Куччугуй-улахан киһи кутун-сүрүн куһаҕан аймаҕа куттаабыта буолуо диэн...”; “Аан ийэ дайдыга абааһы аймаҕа адаҕыйбыта буолуо диэн...”; “Сүөһү-киһи сүрүн-кутун сүлүүкүн аймаҕа сүтэрбитэ буолуо диэн...”; “Ытык-нуолур дайдыбын ыарыы-сүтүү төрдө ыксаппыта буолуо диэн...”
Ол иһин “ынырыктаах тыас ымыыланан” этиҥ сири-дойдуну, маһы-оту араас хараҥа күүстэртэн, абааһылартан ыраастыыр эбит: “Турар маска дурдаламмыт абааһыга дуксуйан тоҕо барда... Чаллах маска саспыт абааһыга дьааһыйан сатарытта...”
“Былыр ыаллар этиҥ түспүт маһын хаһааналлара, – диэни ааҕабыт Георгий Федоров “Сэргэ төрдүгэр сэһэн” (Дьокуускай, 1991) диэн үлэтигэр. – Хомуйан аҕалан өһүөҕэ анньан кэбиһэллэрэ. Ону кимиэхэ да тыыттарбаттара. Кыстык дьиэлэриттэн сайылыкка тахсыахтарын иннинэ, саас бастакы этиҥ этиитигэр, ол мастарын ыланнар, дьиэлэрин, хотоннорун ис өттүн: “Дьаҥ-дьаһах, дьалбарый, кыдьык-кырках, кыйдан, өлүү-сүтүү сүттүн! Арчы-арчы!” – дии-диилэр истиэнэни таһыйаллар. Ол аата арчылааһын диэн ааттанара. Арчылаабыт мастарын уматан кэбиһэллэрэ. Ол аата абааһыны, ыарыыны үүрүү”.
***
Пекарскай тылдьытыгар: “Арчы – 1. шаманское освящение для изгнания злых духов пучком зажженных лучинок, преимущественно из дерева, разбитого молнией... 2. Пучок лучинок из дерева, разбитого громом, огонь, береста и пр.”
Арчылаа – окуривать лучиной, ударить в дерево (о громе), очищать себя кругом деревом, спаленным молнией... Зажигаться с целью окуривания... – диэн быһаарыллыбыт. Быһата, ити курдук. Саха дьоно былыргыттан быйылга диэри этиҥ охсубут маһын туһунан “аптаах-хомуһуннаах, дьаҥы-дьаһаҕы дьалбарытар, арчылыыр-абырыыр айылгылаах” диэн өйдөбүллээх. Си алҕаска да биир да киһи “этиҥ охсубут маһа туох да туһата суох, буортулаах” эҥин диэбэт. Айаҕар батаран диэн да табыллыбат.
“Кыымы” суруппут дьоҥҥо – кэһии
“Быйыл сайыны быһа “Кыым” эрэдээксийэтин эр дьоно этиҥ охсубут маһын көрдөөн, тиэйэн, сүгэн-көтөҕөн, хара тыаны кэтэн таҕыстыбыт” да диэтэххэ, улахан омун буолбата буолуо. Чэ, бээ, саас сааһынан...
Чахчы, быйыл – ураты дьыл. Киин улуустарга сайыны быһа ардах түспэтэ. Кураан этиҥнэрэ бөҕө түһэн аастылар. Билигин улуустарга тыа бөҕө умайа турар. Онуоха эбии – ыарыы! Баҕар, Үрдүкү Айыыларбыт саха дьонун – арҕаһыттан тэһииннээх айыы аймаҕын – куһаҕан дьаҥ көҥүл түүрэйдиирин бохсоору-тохтотоору халлаан уотунан арчылыы сатыыллара буолаарай?! “Орто дойдуга туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх” дииллэр, үтүөнү оҥоруу эмиэ кээмэйин таһынан бардаҕына эрэйгэ-буруйга кубулуйан хаалар үгэстээх...
Сайын “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтигэр: “Эһиил, 2021 сылга хаһыаппыт тэриллибитэ 100 сылын туоларынан сибээстээн (1921-2021 сс.), ааҕааччыларбытыгар туох эрэ ураты бэлэҕи оҥорбут киһи...” диэн кэпсэттибит... “Быйыл, сири-дойдуну барытын хара кырыыстаах хоруона хамсыга саба тунуйан турар кэмигэр, бар дьоммут санаатын бөҕөргөтөөрү, үтүө алгыһынан арчылаары, “дьаҥы дьалбарытыыга көмө буоллун...” диэн, сурутааччыларбытыгар Этиҥ охсубут маһын тарҕатыахпытын сөп эбит. Биир үйэлээх үбүлүөйүн көрсөр “Кыым” хаһыаппыт аата эмиэ уоту, төлөнү кытта ситимнээх этэ ээ... Үүт-маас буолуо эбит!” – диэн уопсай түмүккэ кэллибит.
“Ол сахалыы сиэр-майгы өттүнэн хайдах буолуой? Туох да омнуота-омсото суох ини?” – диэн ураты айдарыылаах дьонтон сүбэлэттибит... Табыллар быабытыгар, бу идиэйэбитин өссө Сахабыт сиригэр киэҥник биллэр саха айылҕалаах киһитэ, хаһыаппыт чугас доҕоро – салгыы сайыннаран, сааһылаан, үтүө тылынан алҕаан, ыйан-кэрдэн, суолталаан биэрдэ.
“Этиҥ охсубут мастарын бу кини булан биэриэ!” – диэн биллиилээх бэйиэт, суруналыыс, бэйэтэ эмиэ туһунан айылҕалаах Уйбаан Ухханы сыһыарда. Биллэрин курдук, Уйбаан Уххан 15 сыл анараа өттүгэр “Кыым” хаһыат сүһүөҕэр турарыгар бэрт элбэҕи оҥорбут, үлэлээбит, сүүрбүт-көппүт киһи. Онон, бэркэ билэр, билсэр киһибит, бэйэ киһитэ. Сиэрин ситэрдэххэ, сахаларга Аал уот иччитин аата – Аан Уххан тойон. Ол эмиэ мээнэҕэ буолбатаҕа буолуо...
Инньэ гынан, быйыл сайын “Кыым” хаһыат эр дьоно, Уххан салайааччылаах, хаста да тэринэн тыаҕа тахса сырыттыбыт. Уххаммытын ураты айдарыылаах киһи “сирдээн-салайан” биэрэрэ дуу, быйыл сайын чаҕылҕан итиччэ элбэх маһы охсубута дуу, холобур, биир сырыыбытыгар Дьокуускай куорат чугаһыттан быйыл чаҕылҕан охсубут 4 маһын буллубут. Ол мастарбытын, биллиилээх эмчиппит ыйыытынан, алҕаан-амаҕаччылаан, сиэрин-туомун толору тутуһан, куоракка тиэйэн киллэрдибит...
Онон, 2021 сыл бастакы аҥаарыгар “КЫЫМ” хаһыаты суруппут дьон бука барылара Үрдүк мэҥэ халлаан Айыылара арчылаабыт мастарын бэлэх тутуохтара (хаһан эрэ Борис Неустроев-Мандар Уус алгыстаах “Биэс харах” бэлиэни туппуттарын курдук).
Санатыы
Хаһыаппытын уруккуттан сурутар дьон “2017 сылтан саҕалаан 2020 сыл бастакы аҥаарыгар диэри “КЫЫМы” суруппут дьон ааттара саҥа тутуллуохтаах Хотой Айыы дьиэтигэр хараллан сытар Мэҥэ Кинигэҕэ киирэн үйэтитиллиэ” диэни өйдүүр буолуохтаахтар.
Бу кэпсэтии билигин да күүһүгэр сылдьар. Ол эбэтэр, 2017 сылтан 2020 сылга диэри “Кыым” хаһыаты тохтообокко, “илиилэрин араарбакка” суруппут 5864 киһи аата-суола, аадырыһа барыта чопчуланан, быһаарыллан сылдьаллар. Олохпут нам-нум буоллаҕына, бу дьон ааттара барыта Мэҥэ Кинигэҕэ киирэн букатыннаахтык үйэтитиллиэхтэрэ. Онно саарбахтааһын суох.
Иван Гаврильев.
