2000-ча сыллардаахха ыччат ортотугар киэҥник биллибит Fiesta “Кыымҥа” анаан сэһэргиир. Уһуну-киэҥи билиһиннэрэ барбакка, тута кэпсэтиини ааҕыҥ.
– Дорообо! Мин өйбөр-санаабар “Түүн уола Fiesta” диэн аатынан хаалбыккын. Билигин аны “Амычча” диэн буолбуккун. Аатыҥ туох суолталааҕый?
– Үтүө! Сиргэ кэлбит сэрэбиэйим, окко түспүт оҥоһуум, күн сирин үтүөтүн көрдөрбүт дойдум – куйаас Болгария. Аҕам – болгарин. Онон манна Үөһээ Бүлүү Боотулуутугар кэлэрбэр сахалыы биир-биэс тылы кыайан удумаҕалаабат оҕо эбитим үһү. Дьэ, пааспарбынан толору аатым – Владимир Венциславович Симеонов. Маннааҕы эһэм аатын сүгэ сылдьабын. Анараа болгардар тоҕо эрэ миигин "Владимирча" дииллэр. Ону бииргэ төрөөбүт эдьиийдэрбиттэн кыралара сатаан саҥарбакка, Амычча диэн тахсара. Онтон сиэттэрэн дьонум, үөрэнэн хаалан, таптаан да буолуо, наар Амычча диир буолбуттара.
Боотулууга кыралыын-улаханныын урут-уруккуттан эмиэ бары инньэ диэн ыҥыраллара. Билигин да үгүстэрэ хойукка диэри ол ааппын ааттаан соһуталлар. Онон “мээнэ, туох да дириҥ ис хоһооно, суолтата суох, таах көннөрү сахалыы таптал аатым эрэ” диэхпин, ураты тапталынан иҥэриллибит аат буолар. Кыра эрдэхпиттэн бииргэ төрөөбүттэрим, төрөппүттэрим, эбэлээх эһэм, балыстарым-атастарым, биир дойдулаахтарым – бука бары тапталларын иҥэрэн ааттаан кэлбит ааттара буоллаҕа, сылааһа-сырдыга ол саҕаттан иҥэн, ис-иһиттэн сыдьаайа сырыттаҕа диибин...
Оттон “Fiesta” диэн атын омукка баар, “аан дойду истэрэ, бу биһиэхэ, сахаларга, тоҕо суоҕуй, сатаммат буолуохтааҕый?” диэн санааҕа тирэҕирэн, элбэх сылга үлэлээтэхпит. Аныгы тэтимҥэ олоҕуран, араас саҥа тыаһы-ууһу, ураты хайысханы, дьүөрэлээһини эҥин ойутан киллэртээн, арыллыбатах ааннары аҥаар кырыытыттан аргыый сэгэтэлээн көрөн, син салгыны хамсаттахпыт, суол-иис тэллэхпит дии. Ол саҕана, билиҥҥи ыллыы сылдьар ыччат ону ис сүрэҕиттэн махтана билинэрэ, манна диэн эттэххэ, ама, хайдах үөрдүбэт буолуой?! Fiesta диэн – тастан киирэри сахалыы тыыннааһын. Оттон Амычча диэниҥ, төттөрүтүн, өбүгэ удьуорун утумнаан, бэйэ киэнин сөргүтэн, ис сүрэхтэн тилиннэрэн, билиҥҥи үйэ устар кэмигэр силбэһиннэрэн таһаарар иэйии кыыма буолар. Онон билиҥҥи айымньылары 100 солуута суох сонумсах истибитинээҕэр биир мындыр киһи сэргээбитэ – ол ордук ситиһии буолуо этэ, сүрэххэ...
– Көстүбэтэҕиҥ-биллибэтэҕиҥ ыраатта. Билиҥҥи олоххун сырдат эрэ...
– Көстүбэтэҕим-биллибэтэҕим адьас ыраатта диэхпин табыллыбат. Ол курдук, 2019 с. муус устарыгар, аллар атаспыныын – Сааскалыын (Ponsash) – толору көрөөччүлээх кырата суох икки айар киэһэни бэлэхтээн ааспыттаахпыт. Аны туран, 2020 сыллаахха Ponsash уонна Flow диэн эдэр толорооччулары кытта эмиэ ыччаты мунньан турардаахпыт. Маны таһынан араас тэрээһиҥҥэ эмиэ кыттарым. Онон “сүтэн баран көһүннүм” диир кыах хайдах да суох курдук.
Салгыы бардахха, Үөһээ Бүлүү-Туймаада хайысханан субуллар, олоҕум сүрүн суола. Үлэлээтэхпинэ, хара үлэттэн иҥнэн турбакка дьүккүөрдээхтик үлэлиибин. Тыа уола, айылҕа оҕото буоллаҕым. Хара үлэ барахсан сөбүгэр буоллаҕына, көххө баҕас ааттаах. Ким ол үйэлээх сааһын тухары хара үлэҕэ мускулла сылдьыан баҕарыай да буоллар... Хара үлэҕэ эрэ буолбакка, сүрэх сөбүлээбэт үлэтигэр бүк түһэн түбүгүрэн, хамнастан хамнаһы эрэ кэтэһэн-манаһан сылдьар үлэһит буолар санаа эмиэ ончу суох. Хайаларын эрэ тойон оҥостоҕун, кимиэхэ эрэ бэйэҥ да тойоргуургар тиийэҕин. Хайдах эрэ ис эйгэм оннугу ылыммат, атыҥырыыбын. Онон биирдэ кэлбит олоххо сүрэхпин сэгэтэн, дьиҥнээхтик, көҥүллүк тыынан олоруохха баара. Хайдах бэйэбин утары барыахпыный? Эбиитин өссө олоҕум суолун, төһө да тургуттар, сөпкө батыһан иһэрбин сэрэйэрим-билэрим да иһин... Хайдах, тугу аһаан киһи-хара буолабын диэн ыйытык үөскүүр, оччотугар. “Аһаары олорор уонна олороору аһыыр” диэн дириҥ өйдөбүл баар. Ону сэргэ өй уонна сүрэх суола. “Аһаары олорор” диэн өй суола буолар. Манна эргиллэн кэллибит, били "аһыыр-аһыыр да, топпот баар үһү" диэҥҥэ. “Хоруйа – оһох” диэччилэр, хантан оһох буола сылдьыа баарай, доҕор, дьиҥ хоруйа – өй. Киһи өйө. Чахчы, оннук. Киһи төһөнү да үлэлээн ситистэр, аатын-суолун үрдэттэр, байан-тайан, тотон-ханан уолугунан тыынан тыыллаҥнаан, дыгдаҥнаан, мин диэн түөскэ охсунан да кэллэр, син биир киниэхэ наар туга эрэ тиийбэт курдук буолуоҕа. Наар кыра, аҕыйах, итэҕэс курдук буолуоҕа, өй оҥоһуута чопчу оннук. Инньэ гынан, төһө да киэҥ хабааннааҕы баһылаатар, икки атахтаах барахсан мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр сирдээҕи дьол диэн тугун ситэ амсайбакка, өйүгэр балыйтаран, мунаахсыйыылаах бараахтыыр буолар эбит. Кэбиһиий, оннукка эрэ тиийбэтэр ханнык. Ол иһин дэлэҕэ этиэ дуо, улуу өбүгэ "киһи диэн өй-санаа кулута, өйгүн тут, бэйэҥ санааҕын, дьылҕаҕын баһылаа" диэн. Бу үлүгэр балысханнаах мунуу-тэнии, ыһыллыы-тоҕуллуу, күүстээх балайданыы, бор-бутуур, дириҥ утуйуу кэмигэр киһи өйүгэр тас дьайыы араас кири-хоҕу барытын быыстала суох уган хаалыы турар үйэтэ үүннэ. Ол аайы киһи барахсан өйө ытыллан итини ылаары түбүгүрэр, манна ымсыыран көлөһүннүрэр, иннигэр хайҕатаары элиэтиир, манна кэлэн бу киһини үтүктэн элэҥниир. “Миэхэ эмиэ итинниги, мин эмиэ кини курдук" диэн буолар. Ама, онно сытара буолуо дуу, сирдээҕи дьол?
Киһи дьолу бэйэтигэр, иһигэр булуо. Өйүн тутуо, мөккүөрүн тохтотуо, оҥочото огдолуйбакка устуо. Өйүн туппут диэн ол аата өйдөөх, үрдүк сололоох, байбыт, аатырбыт диэн буолбатах ээ. Аан дойдуну салайааччылар өйдөрүн туппут дьон эбиттэрэ буоллар, бэрт былдьаһыы, этиһии, сэрии, айылҕаны алдьатыы, киртитии, дэлби тэптэрии, о.д.а. иҥсэлээх, албын, атаах, бырахтарыылаах быһыы төрүкү суох буолуо этэ. Киһи бу сиргэ киһи буолаары кэлэр дуу? Киһи буолан дуу? Киһи буолаары кэлэр. Киһи буоларыгар киһи икки анал үөрэҕи ааһар эбит. Бастакыта – эрдэттэн баар, суруллубут үөрэх. Өй суолун үөрэҕэ. Ону эн хайдах даҕаны бу мин билиим диириҥ табыллыбат. Эрдэттэн баары, ыстаммыты, илдьирийбити үөрэппитэ буолан баран, хайдах бу мин билиим диэҥий. Арай “маны мин барытын билэбин, үөрэппитим ээ” диэтэххинэ махтал буолуон сөп. Оттон иккис үөрэхпит, дьэ, бу – сүрэх үөрэҕэ. Маны кимтэн да истибэккэ, хантан да аахпакка барытын эт сүрэххинэн-быаргынан, куккунан-сүргүнэн, ис эйгэҕинэн, туруккунан аһаран, тургутан билбит дьиҥ билииҥ буолар. Ол билиини эн хайа да харчыга атыылаһан ылбаккын. Атыылаһан ылыллыан сөптөөх, ол – барыта дьиҥ буолбатах. Онон ордук уустук, дьиҥ сүрүн үлэ диэн киһи бэйэтин кытары ис үлэтэ буолар. “Киһини үлэ киэргэтэр” диэн өс хоһооно ону кэпсиир. Үрүҥ-хара үлэ туһунан этиллибит буолбатах эбит ол...
– Саҥа аат ылынан, ситэн-хотон, сыанаҕа эргиллэн, айар үлэни оройуттан тутар санаалааххын дуо?
– Сыанаҕа хаһан баҕарар киирэ-тахса сылдьыахха сөп. Ону улахан уустук курдук ылыммаппын. Айар үлэбин соччо-бачча сыананы кытары эрэ ситимнии көрбөппүн. Биһиги үлэбит диэн бу айымньы, аат-суол аатыран тахсара, үп-харчы аҕалара буолбатах. Дьон-сэргэ санаата сырдаан-ырааһыран, сааһыланан, сүдү сүрэҕэр таптал сандаарара, ыччат хараҕа арыллара, Ийэ сир айылҕата, төрөөбүт төрүт тылын ытыктыыра, таптыыра, харыстыыра, өбүгэлэрин үгэстэрин умнубата – биһиги үлэбит. Ол аата өйүн тутан, дьиҥ көнө суолу тэлэн, Күн Айыы киһитэ буолан килбэйэн, тулалыыр эйгэтигэр күүс-көмө, төһүү буолара, тапталы тарҕатара, саҥа кэм, саҥа киһитэ саҥа саҕахтарын сүрэҕэр саҕара, ол туһугар мөхсөрө – биһиги үлэбит. Биллэн турар, ону барытын соҕотох киһи ылла да ситиһэр үлэтэ буолбатах, мэһэйэ-таһайа туох да хара баһаам. Арааһынай дьай олоҕу дьалкытар кэмигэр дьон өй эрэ өттүгэр охтон хаалла, оннук дьон санаата түргэнник сатарыйар, онон олус тоҥуй буолан эрэбит. Олоҕу куоталаһыыга, туох эрэ күрэхтэһиигэ кубулуттубут. Бу – олус намыһах таһым. Билигин аатырарга кыра да наада. Дьон мөкүнү түргэнник ылынар. Онон туох эмэ быдьары лахсыйан, мөкүнү үтүктэн тиэриллэҥнээн баран, сүүс киһи санаатын сүүйдүм диэбитиҥ – бэйэҥ тимирэ турдаҕыҥ ол. Оннук кэм. Ону үгүстэр өйдүөхтэрин баҕарбаттар, кэлэр кэскили буолуохтааҕар бэйэлэрин оҕолорун да санаабаттар. Ити сэмэлээһинэ суох кыһаллан этэбин.
Быстах кэмҥэ чаҕылыс гынан ылар туһуттан адьарай оҕотугар кубулуйан быстараллар. Хараҥа күүһүҥ дьайыыта хаһан баҕарар түргэн буолар эрээри, соччонон түргэнник симэлийэр, тарҕатааччытын кытта тэҥҥэ кэхтэр. Сырдык олус бытааннык, аа-дьуо, сэмээр тарҕанар, ол эрээри уһун үйэлээх, тирэхтээх буолар.
– Иэйии хайдаҕый? Айар-тутар дьоҕур?
– Урут суруйар аҕай этим. Атын толорооччуларга бэлэхтээччибин, ырыа-хоһоон биитэр эбэн-сабан, көннөрөн эҥин бэриллээччи. Кэлин соччо-бачча үлүһүйбэппин. Иэйиини кытта туспа турук буолан хоһоон бэйэтинэн кэлэр буола сылдьар. Оннук кэлэрэ астык, киһи дуоһуйар, атын киһи үлэтин кэрэхсиир-сэҥээрэр курдук буолар. Күүскүнэн түһүнэн, аҥаардас тоҥ өйгүнэн суруйбутуҥ хаһан баҕарар тутах. Тыл диэн тыыннаах, илбистээх-иччилээх, дьайар күүстээх. Улууттан улуу, умнуллубат, улахан ытык кырдьаҕастарбыт: Эһээ Ньыыкан, Куома Чааскын, Көстөкүүн Чирков курдук хомуһуннаах дьоммут эмиэ сэрэтэн хаалларбыттара. Тыл иччитигэр Ытык Чыыбыстааҥҥа муҥура суох махтанабын, сөһүргэстээн сүгүрүйэбин, өрө тутабын.
– Эн 2000-ча сыллардааҕы “сулус” буоллаҕыҥ. Оччолорго бэйэҕин төһө билинэр этигиний, ол кэмтэн туох уларыйда?
– 2005 сылтан сылдьабын. Быданнаабыт. Хаһан да “сулуспун” дэммэт этим, оннук өйдөбүл суоҕун да кэриэтэ. Төттөрүтүн, наар “итинник диэйэҕит” диэн хайаан да сыанаҕа тахсыам иннинэ сэрэтээччибин. “Саха эстрадатын чаҕылхай сулуһун көрсүҥ”диэн буолааччы. Хайдах эрэ.
Ол кэмтэн уу-хаар бөҕө устан халыйдаҕа. Айылгым аргыый арыллан, уйулҕам улам уһуктан, өбүгэм ситимигэр холбонон, оттомуран, боччумуран, сааһыланан, ыраастанан, сирдээҕи аналбын кыралаан өйдөөн, дьиҥ бэйэни булуу, өйү айааһааһын туспа түһүүлээх-тахсыылаах,түгэҕэ-түмүгэ көстүбэт суолларын, аартыктарын арыйталаан, ахсым аттыы астаран, сиэллэрэн истэҕим.
– Эн ырыаларыҥ ордук таптал туһунан буолааччылар. Олоххор таптал баар дуо?
– Мин эмиэ “таптал туһунан” дии саныырым этим. Ол гынан баран, оннук буолбатах эбит. Кыыстаах уол сыһыанын туһунан диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, таптал диэн таптал, эн ону хайдах да ураты, уран, уус тылгынан хоһуйуоҥ суоҕа. Аҥаардас биир таптал диэн тылы үс киһи үһүөн атыннык өйдүөхтэрэ. Ол таптал өйдөбүллэригэр киирсибэт. Таптал ис сүрэхтэн тахсар. Ол иһин барыларыгар биир, атын-атын буолбат.
Онон таптал диэн баар, бу иэйии барыта, барытын тутан турар үрдүк күүс буолар. Туохтан да тутулуга суох, көҥүл. Киһи таптаатаҕына, олоҕор биир эрэ төгүл таптыыр эбит. Таптыы сылдьыбытым. “Хаһыс эрэ тапталым” эҥин диэн ити барыта – албыннаныы. Сыһыан диэн ааттанар. Көннөрү сөбүлүү көрөн, сыһыан олохтоон баран таптаабыппын дии саныыр дьон итинник толкуйдуур. Таптаатаххына, тула барыта тиллэр, таптал тыына барытыгар иҥэр, тугу да ирдээбэт, эрэйбэт-кэтэспэт, дьүһүнүттэн, таһымыттан, тугуттан да иҥнибэт, тэҥнии көрбөт. Таптыыр киһиҥ бу сиргэ баарын, тыыннааҕын билэргиттэн, биир салгыны тыына сылдьаргыттан астынан, махтанан, ол тапталгыттан туолан, сүрэххин сылытан, тулаҕар тарҕатан, устунан дьоллонон барыахтааххын.
Хайаан да ол миэнэ буолуохтаах, итинник гыныахтаах, маннык буолуохтаах, тoҕo мин эрэ таптыыбыный, кыһаллабыный, оттон кини миигин таптаабат, ахтыбат, оччоҕуна мин эмиэ таптаан бүттүм диэбиттии хомойуу, кэлэйии, күнүүлэһии, абарыы – ити барыта өйбүт үлэтэ. Ханна өй кыттыһар да, онно сүрэх сабыллар, ханна сүрэх сабыллар да, онно таптал утуйан ылар. Син биир бары ол эргииргэ ытылла сылдьабыт. Онон тус бэйэм тапталлаахпын, өссө уол оҕо сылдьан күөдьүйбүтэ, эрдэ арыллыбыта. Биир кыра таас бытархайа бүтүн эбэ ньуурун таарыйарын кэриэтэ. Бу сиртэн илдьэ барарбыт диэн тапталбыт эрэ күүһэ баар, ол иһин өлүүнү таптал эрэ кыайар дииллэр.
– Кэпсэтии түмүгэр тугу этиэҥ этэй?
– Билиҥҥи кэмҥэ кыһалла саныырым диэн, ис дьиҥэр, сүрэхпитинэн ситэ киирбэккэ эрэ, араас бөлүһүөпүйэҕэ булкуллан-бутуллан, кураанах хаа эрэ буолбатарбыт диэн.
– Амычча, кэпсээниҥ иһин махтал! Бары ситиһиини!
Сэһэргэһиини хайдах өйдөөбүппүнэн суруннум
Екатерина АФАНАСЬЕВА.
P.S. Амычча тылын-өһүн эрэдээксийэ бэйэтин халыыбыгар уларытан бэчээттэннэ.
