Ааспыт араллааннаах арахсыбыт сахтар

Адьырҕаннаах анараа арҕастара,

Былыргы былдьаһыктаах быдаммыт дьыллар

Быыппастар быдан мындаалара,

Урукку охсуһуулаах уостубут хонуктар

Уораҕайдаах уҥуоргу улаҕалара

Былыт кэтэҕэр састахтара,

Өрүт туманынан бүрүлүннэхтэрэ...

Олоҕу олороору оройбутунан түспүт, кэнчээрини кэҥэтээри икки атахпытынан чиҥник үктэммит Ийэ сирбит устуоруйатын билигин кэлэн хайдах баарынан толору билэр кыахпыт суох буоллаҕа. Арай оччоттон баччаҕа диэри уостан уоска көспүт номохтор, олору сурукка тиспит суруксуттар, сэһэн гынан тэниппит суруйааччылар көмөлөрүнэн өбүгэбит саҕаттан салаллан кэлбит омукпут олоҕун билсэбит, билиибитин хаҥатабыт. Аҕыйах кэмтэн Саха сирэ ураты кэрчиккэ олорор. “Истибиттээҕэр көрбүт ордук” диэн мээнэҕэ этиллибэт. Бачча тухары номох курдук истибит чахчыбыт тыыннаах дьон уобараһыгар иҥэн, илэ көстөр хартыынаҕа кубулуйан, “Тыгын Дархан” киинэ буолан сириэдийэн, улахан түһүлгэҕэ саха дьонун ыҥырда.

Биир бэйэм киинэни көрүөхпүттэн дьикти турукка сылдьабын. Хас биирдии дьоруой саҥатын, сирэйин-хараҕын, сыалын-соругун ырытан көрөбүн. Кыралаан литэрэтиирэни хасыһабын. Билбэтим-көрбөтүм олус элбэх. Ол эрээри билбэттэн буолбакка, билэ сатаабаттан кыбыстыахха сөп.

Киинэ дьоруойдарыттан биир саамай биһирээбитим – Ньырбачаан оруола. Сахалыы номоҕон көрүҥэр уоттаах харахтаах, сытыы кылыс тыллаах, оҕолорун тустарыгар өлөр өлүүттэн куттаммат эрдээх сүрэхтээх, тоҥ биис кыыһын – Ньырбачааны – Дьокуускайдааҕы Аграфена Макарова аатынан Култуура уонна ускуустуба колледжын төрүт култуура салаатын уһуйааччыта Василиса Мыреева бэрт дьоһуннук толордо.

Үлэлээбит кэмнэрбин сылаастык ахтабын

– Василиса, киинэ эйгэтигэр сүрэхтэммиккинэн эҕэрдэ! Ньырбачааны илэ бэйэтин көрсөр курдук долгуйдум... Киинэ тахсыбытын кэннэ туох санаалааххыный?

– Тахсар кэмин кэтэһэргэ киһи күүрэр, долгуйар эбит. Бастаан барыллаан көрдөрүүгэ (предпоказ) сылдьан баран, иһим кычыгыламмыта, уйулҕам хамсаабыта. Бэйэбин өйдөөн да көрбөтөҕүм. Киинэ оннук биир тыынынан бүтэн хаалбыта. Сарсыныгар “иккистээн көрүөххэ наада эбит” диэн толкуйга түспүтүм. Онтон уоскуйан, холкутаан, премьераҕа атын харахпынан көрбүтүм. Олус киэҥ, улахан үлэҕэ кыттыспыппыттан, омуна суох, дьоллоохпун.

Ити кэнниттэн киһи “мээнэҕэ олордум” диэбэт буоллаҕа. Ньырбачаан оруолугар ананыым – олохпор табыллыым. Кэлин саха былыргытын туһунан “Омоҕой уонна Эллэй”, “Тумаҥҥа симэлийбиттэр” кинигэлэри аахтым. Саха тыла уустук курдук эрээри, ааҕан истэҕиҥ аайы сымнаан, ньалҕарыйан иһэр, өйүҥ-санааҥ чөллөрүйэр. Мин санаабар, киинэ сыалын ситиһиэ. Көрбүт дьон бары долгуйбуттар, толкуйга түспүттэр, харахтара арыллыбыт. Литэрэтиирэни хаһыспыт, кинигэни аахпыт, ырытыспыт, мөккүспүт элбэх.

– Киинэҕэ уһулларга этии хайдах киирбитэй? Бастакы хартыынаҥ ханна уһуллубутай?

– Режиссёр Никита Аржаков кэргэнэ Мария Гаврильевна Боппоенова – мин уһуйааччым. Уруккуттан билсэр буоламмыт, Никита Иннокентьевич 2017 сыл сааһыгар Ньырбачаан оруолугар холонон көрөргө ыҥырбыта. Онон Далан “Тыгын Дархан” сэһэнин хос аахпытым. Киинэ хайыы үйэ уһулла сылдьара. Бастаан “Сахафильм” хампаанньа павильонугар Ньырбачаан Тыгынтан таһыллыбыт уус уолун Босхону көрсөр балаҕан иһинээҕи хартыынатыгар уһуллубутум.

Киинэ эйгэтэ букатын атын тыыннаах. Эрэпэтииссийэлэр олус дириҥник, хорутуулаахтык буолбуттара. Никита Иннокентьевич киһи бэйэтиттэн тахсарын ирдиир, артыыс толорор уобараһын иһигэр дьиҥнээхтик ылынарын ситиһэр. Чахчы, киһи оруолун сүрэҕинэн ылыннаҕына, сыҕарыйан, баран иһэр эбит. Атын кэмҥэ, олоххо, турукка киирэҕин, көрөрдүүн-истэрдиин уларыйаҕын. Дьиҥ сахалыы тыл олус да астык эбит! Киинэ сынаарый хаамыытынан уһуллубат. Бычыах-ычыах, иннэ кэннигэр, кэннэ иннигэр уһуллуон сөп. Онон оччотооҕу туругу эргитэр, хас да сыл анараа өттүгэр түһэр сорук турар. Оруолгуттан тахсан биэрбэтиҥ диэн эмиэ баар эбит.

Иккис сылыгар хартыына администраторынан үлэлээбитим. Онон элбэх устуоруйаҕа киирбит хартыыналар туоһулара буолбутум. Киинэҕэ киирбэтэх баай матырыйаал олус элбэх.

– Саамай таарыйтарбыт хартыынам – илгистэ турар акка олорон, Тыгын Дарханныын тыл бырахсыыгыт. Акка сыстаҕаскын дуо?

– Адьас суох. Ити хартыынаҕа уһуллаары акка аан бастакыбын олорсубутум. Амма Соморсунугар сылгыһыт Петр Саввинов Элэккэй диэн сылгытыгар олус кыһамньылаахтык үөрэппитэ. Акка олорсон, миинэн, сиэтэн, сүрдээҕин сыстыбытым. Ат дьиҥнээхтик иҥэрсийэн, сиргэнэн, өрө холоруктуур кэмигэр уһуллуу бастакы сырыыттан табыллыбыта. “Тылбын умнуом”, “аттан охтуом” эҥин диэн санаа кыйдаммыта дьикти. Киһи чахчы оруолугар киирэр эбит.

– Идэлээх артыыстары кытта тэҥҥэ оонньуур хайдах эбитий?

– Кинилэри кытта алтыһан, бэйэбэр элбэҕи ылынным. Тыгын Дархан ойоҕо Аабый Дархан оруолун толорбут СӨ үтүөлээх артыыһа Ирина Никифорова оонньуон быдан инниттэн түгэхтээхтик иитинэр эбит. Дьахтарга “дархан” диэн тыл мээнэ туттуллубат буоллаҕа. Чахчы үрдүк кэрдиискэ турар, дьахтартан эрэ ойуччу өйдөөх, ураты кыахтаах хотун дьахтары оонньооһун манан аҕай буолбатаҕа биллэр. “Тыйаатырга саамай түгэх олорор көрөөччүгэ саҥаҕын тириэрдэр гына хамсанан-имсэнэн оонньуур буоллаххына, киинэҕэ – атын. Санааҥ, иэйииҥ сирэйиҥ, этиҥ хас сааһыгар баар буолуохтаах” диэн Ирина эппитэ оруннаах. Одуну Ойууну оонньообут СӨ норуодунай артыыһа Анатолий Николаев, мэктиэтигэр, аһаабат да этэ. Бэйэтэ бэйэтигэр саҥата суох сылдьар, хомунар, олорор. Оннук хас биирдии артыыс оруолугар бэлэмнэнэр тус-туһунан ньымалаах эбит.

– Тыгын Дархан оруолун толорбут Ньургун Бэчигэни хайдах сыаналаатыҥ?

– Бастатан туран, киһи быһыытынан биһирээтим. Наһаа ыраас санаалаах, үтүө, холку, сымнаҕас киһи. Ньургун биһиги харахпыт ортотугар уларыйбыта. Бэл, хаамарыттан саҕалаан элбэххэ үөрэнэн, улуу баһылык оруолугар киирэн, анал идэтэ суох киһиэхэ сөҕүмэр үлэни толордо.

– Дьиҥнээхтик олоро сылдьыбыт дьону оонньоотоххут. Туох эмэ тыын биллибитэ дуо?

– Биир бэйэм киһи этэ салаһар, куйахата күүрэр тугу даҕаны билбэтэҕим эрээри, оччотооҕу дьон таҥаһын таҥыннахха, тылларынан саҥардахха, ол кэм дьиэтин-уотун салгынын ыллахха, тоноҕоскунан туох эрэ сүүрэр. Ол, бука, искэр саха буолбут айылҕаҥ биллэр, урааҥхай буолбут кутуҥ оонньуур буолуохтаах. Бу кэпсэтэ олорон, уһуллубут кэмнэрбин олус ахтан кэллим. Киинэни биирдэ эрэ буолбакка, иккитэ-үстэ көрүөххэ наада.

Ньурба куорат оннугар былыр Ньурба Күөлэ диэн баара. Ол таһыгар Ньырбаҕан диэн сиргэ тоҥ биистэр олорбуттарын, тумат биис ууһун дьоно иэстэрин ситиһэн, кыдыйан ааспыттар. Онтон уонча саастаах кыыс оҕо күрээн, Ньурбаттан Бүлүү өрүһүнэн оҥочонон устан, аччыктаан, бырда быстан, билиҥҥи Бүлүү куорат эҥээригэр кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ тиксэр. Сытыы-хотуу сирэйдээх оҕону “тураахтартан хотой оҕото төрөөбөт, дириҥ төрүттээх-уустаах оҕо сылдьар” диэн улуу Тыгын Дархан ааһан иһэн бэлиэтии көрөн, ытык Туймаадаҕа аҕалан, аҕатыгар Мунньан Дархаҥҥа кэргэн биэрэр.

Кыыс Мунньан Дархантан үс уолу төрөтөр. Кэлин уолаттар Тыгын Дарханы кытта кыыһырсан, ийэлэрэ төрөөбүт дойдутугар Ньурбаҕа сирдээн, олохсуйаллар. Онон билиҥҥи Сунтаар, Ньурба олохтоохторун силиһэ-мутуга – кини. Ол эбэтэр Ньырбачаан. Ол да иһин ити эҥээртэн “саха дьахтар таҥаралаах” диэн этии баар.

Эр дьон санаатын күүһүрдэр эбит

– Киинэ көстүбэт фронун үлэһиттэрин тустарынан сырдат эрэ.

– Үлэ улаханын, ыараханын кинилэр толоро сырыттахтара. 14 улууска элбэх ахсааннаах аарыма тутуулар тутуллубуттарын, олус элбэх киһи үлэлээбитин-хамсаабытын билэр буолуохтааххыт. Хас тиийбит сирбит аайы дьаһалта үлэһиттэрэ, олохтоохтор көрсөн, бары биир киһи курдук саба түһэн үлэлээтилэр. Кулуубунан, успуорт саалатынан сүүһүнэн киһи түһэн, аһаан олордулар. Кылгас кэмҥэ биир дьиэ кэргэн буолан, олус иллээхтик-эйэлээхтик үлэлээбиппит.

Продюсер Вера Филиппова салайар, булар-талар, дьаһайар, ыпсарар талааныттан сөхтүм. Дария Дмитриева салайааччылаах костюмердар бөлөхтөрө сүүһүнэн таҥаһы-сабы, малы-салы, араас тээбирини кыайа-хото туттулар. Дьиҥнээх сарыы, тирии, түү таҥаһы таҥнар, дьиҥнээх симэҕи кэтэр – ураты! Төһөнөн өр кэтэҕин да, оччонон өссө тупсар эбит. Үнүр премьераҕа кэппитим – ахтыбыт да эбиппиин! Сөҕүмэр үлэ оҥоһуллубут. Чахчы, норуот киинэтэ!

“Тыгын Дархан” – чуолаан күүстээх аҥаардарга элбэҕи иҥэрэр киинэ. Ону биир түгэнтэн итэҕэйдим: киинэҕэ гримердарга илии-атах буола сылдьан, күн аайы боотур таҥаһын таҥнар, аты миинэр эдэр уолаттар бытыктара бытыгырыы охсоруттан соһуйбутум. Ол, бука, омуктарын, эр киһилии хааннара уһуктан, эттэригэр-сииннэригэр уларыйыы буоларыттан буолуо.

Суһуох харыстыыр аналлаах

– Бэйэҥ тускунан билиһиннэр эрэ.

– Ленскэй улууһун Бэтинчэ бөһүөлэгэр Мыреевтар дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Ийэм Людмила Степановна сааһын тухары биэлсэринэн үлэлээн, быйыл эрэ бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыста. Аҕам Вячеслав Анатольевич урут сопхуоска үлэлээбитэ. Билигин сүөһүтүн-аһын көрөр-истэр. Биэс бииргэ төрөөбүттэн соҕотох кыыспын. Бэйэбин өйдүөхпүттэн туойабын. Дойдубар муусука оскуолата арыллан, кырабыттан фольклор кылааһыгар үөрэммитим. Уруһуй, байаан, үҥкүү кылааһыгар эмиэ дьарыктаммытым. Дьиэбэр киэһэ хойут кэлэрим. Үлэ күөстүү оргуйара. Кэлин култуура колледжыгар олоҥхону дириҥэтэн үөрэтии салаатыгар киирбитим. Икки оҕолоохпун. Кыыһым 11-с кылааска үөрэнэр. Уолум биэстээх.

– Такымҥар охсуллар уһун суһуоҕуҥ кимтэн бэриллибитий? Хайдах көрөҕүн-харайаҕын?

– 2007 сыллаахха үөрэххэ киирэрбэр лэппиллибит баттахтаах этим. Онтон ыла сарбыйа иликпин. Аҕабынан эбэм Өлүүтэ соһулла сылдьар уһун хойуу суһуохтааҕа. Сарсыарда сууннаҕына, киэһэ эрэ куурара. Олорон эрэ аргыый аҕай баттаҕын тараанарын, өрүнэрин өйдүүбүн. Төбөтүгэр эринэн кэбистэҕинэ, бэргэһэлээх курдук көстөөччү. Нэдиэлэҕэ биирдэ сууйабын. Бөҕөргөтөр сириэстибэлэри туттабын. “Суһуох дьахтары харыстыыр” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Көхсүм хараҕын биллэрдик харыстыыр. Ыйааһыннаах буолан, биир гына өрүннэхпинэ, кэтэхпиттэн тардыстар. Киинэҕэ уһуллуохпуттан икки гына өрүнэн баран, биир сиргэ холбуур буоллум.

Инникини ырыҥалыыр кэм кэллэҕэ

– Киинэҕэ сыһыаран, бэйэҥ саастыыта, бэйэҕиттэн эдэр дьоҥҥо туох баҕа санаалааххын?

– “Тыгын Дархан” киинэ – инники көлүөнэ энциклопедията. Дириҥ силистээх-мутуктаах, устуоруйалаах, итэҕэллээх, сиэрдээх-туомнаах, баай тыллаах, киэҥ бөлөһүөпүйэлээх, толору сиппит-хоппут олохтоох омук сыдьааннара буоларбытынан киэн туттуоҕуҥ. Төһө даҕаны олох балысханнык сайыннар, сахалыы тылбыт сүтүмүөн наада. Тылга, култуураҕа, итэҕэлгэ болҕомтону ууруохха. Ол барыта олоҥхоҕо баар. Бу киинэ саамай сөптөөх кэмҥэ таҕыста. Онон уруккубут туһунан сыта-тура толкуйдаан, инникибитин ырыҥалыырга кэм кэллэ дии саныыбын.

Оксана ЖИРКОВА

кэпсэттэ.