Саха дьонугар ырыаһыт, дизайнер, иистэнньэҥ, ону таһынан эдэр талааннаах ырыаһыт Сайсары Куо ийэтин быһыытынан биллэр Уруйдаана Харитоноваттан хаһыакка тахсарыгар көрдөспүппэр бастаан утаа “улаханы саҕалыы иликпин” диэн батыммыта. Онтон “эмиэ даҕаны олоҕум бэрт интэриэһинэй кэрдиис кэмин туһунан санаабын үллэстэрим ордуга дуу?” диэн, “Айыы кыһатын” ураһалыы быһыылаах киэҥ саалатыгар көрүстүбүт.
Киһи олоҕун араас түһүмэҕэр өйө-санаата, олоҕу көрүүтэ уларыйар, сааһыланар, салҕанар. Ол биир түмүктээх туоһута – Уруйдааналыын кэпсэтии.
Саҥа аартык
Ааспыт сылга олоҕум бэлиэ олуга ааһан, саҥа кэрдиис кэмим саҕаланна. “Айыы кыһатыгар” муусука учууталынан үлэҕэ киирдим. Оскуола эйгэтин билбэт киһи бэйэбэр саҥа арыйыылары оҥордум. Учууталлыыр уопутум суох буолан, бэйэм үөрэнээччи курдук санана сылдьабын. Учуутал идэтэ эмиэ айар үлэ буолара олус үөртэ.
2007 с. ХИФУ культурологияҕа салаатын бүтэрэн баран, “Туймаада” ансаамбылтан баҕа өттүбүнэн уурайан, көҥүл эйгэҕэ көспүтүм. Кэлин санаан көрдөхпүнэ, сөпкө дьаһаммыт эбиппин. Ансаамбылга 16 сыл үлэлээбитим. Онтон ускуустуба уонна дизайн институтун киэһээҥҥи үөрэҕэр үөрэнэн иһэн, “үлэ ордук үөрэтиэ” диэн, тохтоппутум. Ити кэнниттэн уонча сыл URUI авторскай мастарыскыай тэринэн, биир өйдөөх-санаалаах иистэнньэҥнэри түмэн, үлэлээтибит. Эрдэ иитиэхтии сылдьыбыт иэйиибин таҥаска тиһэн, үгэскэ олоҕурбут сахалыы аныгы таҥас кэллиэксийэлэрин таһаардым. Саха дьахтарын симэҕин, таҥаһын эрдэтээҥҥи көрүҥүн, 17-18-с үйэлэр архыыпка баар матырыйаалларын туһанан, аныгы күннээҕи таҥаска киллэриигэ үлэлэстим. Уруккута артыыс идэлээх буоламмын, сыана таҥаһа айаҥҥа илдьэ сылдьарга чэпчэки, көрүүтэ судургу, көстүүтэ хайдах буолуохтааҕын өйдүүр буоламмын, «Эйээрик», «Эйээр», «Гулун» курдук этно-бөлөхтөргө сыана таҥаһыгар саҥа ньымалары киллэрдим. Ити үлэлэрим өссө да хааччаҕа суох киэҥ эйгэлээхтэр, сайдар кэскиллээхтэр.
Тэҥнээн, сыаналаан көрдөхпүнэ, тус бэйэбэр кэлиҥҥи көҥүл сылларым инники үлэбинээҕэр быдан таһаарыылаах эбиттэр. Оҕом суолун булунарыгар бэйэм ырыаларбын ыллатан, «Саҥа ырыа» интерактивнай күрэскэ кытыннарбытым. Бу күрэс киниэхэ дьон-сэргэ билиниитин аҕалбыта.
2007 с. аҕам Ойуку тылларыгар «Тапталлаах куоратым», 2008 с. Михаил Тимофеев «Айыым кыыһа – Аар Хатыҥ» ырыаларым анал номинацияҕа тиксибиттэрэ. Салгыы Сайсары улахан сыанаҕа тахсыбыт 5 сылын, ону тэҥэ 18 сааһын бэлиэтээн, «Айбытым алгыһынан» диэн ааттаах бастакы сольнай кэнсиэрэ буолбута. 2013 с. Пётр Яковлев тэрийбит «Неделя моды в Якутске» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ модельер быһыытынан кыттан, эдэр модельердарга кыайыылааҕынан ааттаммытым. Оҕом аҕатын Степан Семёнов туһунан, аймахтарын кытта куолаан устубут «Таайымаҥ тапталы» диэн Михаил Лукачевскай режиссёрдаах оонньуу хабааннаах документальнай киинэбит улахан ситиһиилэммитэ. Аҕам 75 сааһыгар «Хоболоох суол» диэн саха дьахтарын сонун үс көрүҥэр олоҕуран, аныгы быһыылаах таҥас кэллиэксийэтин таһаарбытым. Ол өссө да ситэриллиэхтээх.
Оскуолаҕа, училищеҕа даҕаны таһыччы үчүгэй ситиһиилээх үөрэнээччи буолбатах этим. Арай оҕо эрдэхпиттэн ырыа айарым, уруһуйдуурум, иистэнэрим. Кэлин санаан көрдөхпүнэ, ити ким да үөрэппэтэх дьарыктара олохпор быдан күүскэ дьайбыттар эбит. Баҕар дьиэ кэргэммит эйгэтин сабыдыала буолуо. “Айыы кыһатыгар” “оҕолорго үөрэтэр сөбүгэр билиилэнним” диэн санаалаах кэлбитим.
Бэйэбэр бүччүм арыйыыларым
Муусука биридимиэтин көмөтүнэн бэйэбит да билбэппитинэн оҕолорбутун буорту гынар эбиппит. Ону ырытан быһаардахпына, этиини сааһылаан, санаатын сатаан эппэт оҕону уһуйаан кэнниттэн оскуолаҕа муусука уруогар Дьобуруопа төрүтүгэр олоҕурбут кылаассыкалыы муусукаҕа үөрэтэн, бэйэтин сахалыы айылҕатыттан тосту-туора эйгэҕэ, атын омук култууратыгар уган биэрэбит. Дьэ, уонна түмүгэр сахалыы сатаан саҥарбат, санаатын сааһылаабат оҕоттон кэлэйэн, үҥсэргиибит. Көҥүл санаалаах, көҥүл айар-тутар оҕону иитэн таһаарыахпытын баҕарар буоллахпытына, кини ис уонна төрүт айылҕатынан айар дьоҕурун сайыннарыахтаахпыт. Кини ис санаатын көҥүл этэ үөрэниэн баҕарар буоллахпытына, саҥарда, тыл тэтимин үөрэтэ, туттара үөрэтиэхпитин наада. Итиннэ хоруйу кыратык иэҕэн, атыҥҥа сыҕарыйан, быһаарыым. Билигин ырыа тылын айааччы ахсааннаах. Айар дьоҕурдарын толору туһанар дьон – кинилэр. Ырыа тылын уустаан-ураннаан, матыыбы эмиэ бэйэлэрэ айар, ыллыыр дьон. Миэхэ ол дьоҕур итэҕэс буолан, атын ааптардар хоһооннорун туһанабын. Онуоха талан ылбыт хоһоонум тылларын тута матыыпка сыһыарбакка, бастаан тэтимин иһиллиибин. Тыл ис хоһоонугар эбии тэтимнээх, матыыптаах буолар. Ону таба туттаххына, ол хоһоон ырыа буолар.
Бэйэм ырыаларбар хоһооҥҥо таба тайаныы туһунан эттэххэ, кэлин эрэ хоһоон хомуурунньуктарын атыылаһар, мунньар буоллум. Ырыам хоһоонун тылларын бэрт дьиктитик булааччыбын. Ол эбэтэр бэлэхтэммит кинигэттэн тута булан ылабын, биитэр ол хоһоон сирэйэ арыллан сытар буолар. Туһугар дьикти.
Муусука уруогар төнүннэххэ, оҕоҕо до, ре, ми диэн нуоталары үөрэтэн, хара күүспүтүнэн бырагыраамаҕа угабыт. Оҕо бэйэтэ сатаан айбат, хоһуйбат, бэлэми нойосуус үөрэтэн билэргэ, бэлэм ырыаны үтүктэн ыллыырга үөрэнэр. Оттон тыл тэтимин тута үөрэннэҕинэ, айар дьоҕура хааччаҕа суох буолуоҕа. Ол тэтими оҕо аны үстүрүмүөҥҥэ оонньоон таһаарара олус суолталаах буолсу.
Билиҥҥитэ бастакы хардыылар бааллар. “Аркыастыр” диэн аһара улаханнык иһиллэрэ буолуо эрээри, саҕалааһын кыралаан баар. Күпсүүр, кырыымпа, таҥсыр, блок-флейта көмөтүнэн бастакы матыыптар тахсан эрэллэр.
Тыл тэтимэ ордук былыргы дьон саҥатыгар баар. Ол кэм дьонун баттаспыт дьоллоохпун. Покровскай куоракка улаатан, саха тылын омук тылын курдук үөрэппитим. Оҕо сылдьан сайын Уус Алдаҥҥа ийэм дойдутугар тахсан, олохтоох кырдьаҕастар уустаан-ураннаан, дэгэттээн, хоһуйан кэпсэтиилэрин сэҥээрэн истэрим. Үксүн нууччалыы саҥарар оҕо устудьуоннуур кэммэр улуустан кэлбит кыргыттары кытта алтыһан, сахатыйбытым. Муусука үөрэхтээҕэ Галина Алексеева “эһиэхэ мусукаалынай билии наадата суох, бэйэҕитин буорту гынымаҥ” диирин дьиибэргии истэрим. Киэҥ сиринэн сылдьан, атын омук муусукаҕа култууратын тэҥнээн көрбүт буолан, “Дьобуруопа гамматынан сахалыы матыыбы таһаарыаххыт суоҕа” дииригэр билигин кэлэн сөпсөһөбүн. Сахалыы матыып дьиҥ өҥүн-дьүһүнүн дьобуруопалыы гамма, чахчы, биэрэр кыаҕа суох. Ол да иһин “муусука уруога саха оҕотугар охсуулаах” диэн түмүккэ кэллим.
Дьэ, онон бэйэбэр улахан эппиэтинэһи ылынным. Ити этэрбин олоххо киллэрэр, саҥа бырагырааманы, үөрэх матырыйаалын сааһылыыр, толкуйдуур сорукка сылдьабын. Бастакы сыл быраактыка курдук ааспыта. Уопсайынан даҕаны, киһи бэйэтин учуутал курдук сананыа суохтаах быһыылаах. Тоҕо диэтэххэ, үөрэтэр оҕоҥ бэйэҕэр учуутал буолара эмиэ баар. Хамсык кэмигэр сүрдээҕин дьиэтийдибит, сааһыланныбыт. Онон саҥа кэрдиис кэмҥэ үктэнним.
Таптал туһунан анаарыым
Таптал диэн хас биирдии киһиэхэ баар. Кини ханна да барбатаҕа, барбат даҕаны. Искэр баар. Биир бэйэм “тапталы билбэтим”, “тапталым суох” диэн мунчаарбыппын өйдөөбөппүн. Баҕар, дьонноох, оҕолоох, таптыыр үлэлээх буоламмын буолуо. Тапталы туһунан тутан өйдүүр сыыһа буолуо дии саныыбын. Кини – эньиэргийэ. Соҕотохсуйуу, быраҕыллыбыт курдук сананыы, сүтүктэн санаарҕааһын бэйэҕэ үрдүк эбэтэр, төттөрүтүн, намыһах сыанабылтан тутулуктаах. Киһини бэйэҕэ эбээһинэстиир, күүһүнэн сэлээнниир сатаммат. Биир киһинэн эрэ угуттаныы – вампиризмҥа ханыылыы, сатамньыта суох сыһыан. Тапталы чуолаан биир киһиэхэ сыһыарбакка эбэтэр эт-хаан чугасаһыытыгар сыһыары туппакка, бэйэбэр мэлдьи баар эньиэргийэ курдук ылынабын. Ол олоҕуҥ устата күүһү биэрэр.
Оҕом аҕатын кытта көрсүһүүм – олохпор биир улахан табыллыым. Эдэр сааспар көрсүбүт туҥуй тапталым. Кинилиин бииргэ буолар кылгас кэммэр таптал туһунан өйдөбүлү ситэри ылбатах да буолуохпун сөп. Кэлин ийэ буолан баран, ол иэйии сиппитин, испэр баар эниэргийэ толору туолбутун билбитим.
Ийэ буолуу
Ийэ буолуу – дьахтар этинэн-хаанынан эрэ буолбакка, өйүнэн-санаатынан ситиитэ, айылҕатын ис дьиҥин ылыныыта, муҥутуур дьоло. Саха киһитэ, чахчы, айылҕа оҕото. Үөһээ Үрдүк айыыларбыт араҥаччылаан, түүлгэ киирэн сэрэтэ, араас түгэннэринэн үөрэтэ, ыйа-кэрдэ сылдьаллар. Ону өйдөөн истиэххэ, болҕомтоҕо ылыахха наада. Оҕом аатын түүлбэр эппиттэрэ. “Сайсарыны ыҥыр” диэн. Уһуктаат, оҕом аҕатыгар эппиппэр “оҕобут кыыс буоллаҕына, Сайсары диэн ааттанар эбит” диэн тойоннообута. Оччолорго ити тылы оптуобус тохтобулун аатыгар ханыылыыр өйдөбүллээх оҕочоос этим. “Оҕобун тохтобул аатынан ааттыам дуо?” диир таһымҥа сылдьарым.
Оҕоломмутум кэнниттэн аҕабыт суох буолбута. Киниэхэ тылбын биэрбит буоламмын, Сайсары диэн тыл суолтатын хасыһан үөрэппитим. Орто Азияттан кыргыһыыттан куотан, дьонун-сэргэтин баһылаан, Өлүөнэ өрүһүнэн устан, билиҥҥи Сайсары күөл кытыытыгар олохсуйбут саха омугу төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ Сайсары диэн өйдөөх, күүстээх дьахтар аатын иҥэриим устуоруйата итинник. Улахан аат эрээри, түүлбэр ааты эппит өбүгэбэр эрэммитим. Олохпор итиннэ ханыылыы түгэннэр элбэхтэр.
Киэҥ ыырданыахтаах ииһим эйгэтэ
Ырыа кэнниттэн таҥас, иис эйгэтигэр кэлбитим. Бастаан аныгы таҥастарга ылсыбытым. Бастакы “Ойуу-симэх” кэллиэксийэм илин-кэбиһэри күннээҕи олоххо киллэрии сыаллаах этэ. Иккис кэллиэксийэбэр элбэх хайысханы хаба сатаан, арыый дьалхааннык таһаарбыппын. Дьиҥэр хас биирдиитэ бэйэтэ туһунан хайысха буолар кыахтааҕа. Көҕүөр оһуор, мас-мандар ойуута, туоска түһэр оһуор – тус-туһунан. Саха сирин бэлиэлэрэ (кыыллара, айылҕата, тааска түһэриллибит бичиктэрэ) тус-туһунан баай кэллиэксийэ буолуохтарын сөптөөҕө.
Бэйэм идиэйэ өттүгэр ордук табыллабын. Ити идиэйэбин олоххо киллэрэр, булугас-талыгас дьон көстүбүттэрэ буоллар, олус дириҥ тиэмэ буолуохтаах этэ. Хомойуох иһин, оннук дьону көрсө иликпин. Атын дьон ону үтүктэн, тарҕата сатаатылар эрээри, табаар ахсаанын элбэтэн, сыанатын үрдэтэн, харчыга таһаараары улахан хайысха суол ортотугар хаалла. Дьиҥэр, сыһыаннаах дьон суорҕаны бэйэ эрэ өттүгэр тарпакка, куолаан үлэлээһини тэрийдэрбит, быдан далааһыннаныа, ситиһиилэниэ этибит. Түмсүүлээх үлэни кыайа иликпит. Холобур, Стив Джобс аҥаардас идиэйэтинэн эрэ Apple диэн корпорацияны төрүттээбитэ. Кини идиэйэтин өйөөбүт, олоххо киллэрбит тыһыынчанан дьон үлэтин түмүгүнэн аан дойдуга биллэр улахан эйгэ ситэн, сириэдийэн таҕыстаҕа.
Сахаҕа текстильнэй уруһуй көрүҥэ сайдыан сөп. Эдэр худуоһунньуктар элбэхтэр. Тугу уруһуйдуулларын кыратык этэн эрэ биэриэххэ наада. Аны көннөрү таҥаска ойууну түһэрии эрэ буолбакка, атын тиэхиньикэ, ньыма эмиэ элбэх. Оччотугар дьон тастан киирбит матырыйаалга охтубакка, сахалыы таба аттарыллыбыт уран оһуордаах, сиэдэрэй ойуулаах миэтэрэнэн таҥастары атыылаһан, бэйэлэригэр барсар таҥаһы тиктэр кыахтаныа этилэр. Билиҥҥитэ дьон айан, оҥорон таһаарааччы буолбакка, атыылааччы эрэ буолуохтарын баҕараллар.
Хайа баҕарар дьыалаҕа саҥаттан саҥа санаанан, идиэйэнэн иитилиннэххэ, толору бэриниилээх буоллахха, эйгэ хардарар, саҥа күүс киирэр. Онон таҥаска оһуор ойууну түһэрэр дьарыкпар саҥа суоллары, эрэллээх аргыс дьону өссө да көрдүүбүн.
Ырыабар махтанабын
Урукку үлэбэр биир үксүн сири-дойдуну көрөр кыаҕы биэрбитин иһин улахан махталлаахпын. Саха сирин араас улуустарынан сылдьан, айылҕа кэрэтин көрбүтүм, дьон-сэргэ талааннааҕын, чулуутун кытта билсибитим, сиэр-туом, тыл, ырыа-тойук арааһын истибитим. Киин сири кытта быысаһар сирдээх-уоттаах атын түүр омуктардааҕар чөкөтүк, айылҕаттан уратыбытын тутан олорор дьоллоох омуктар эбиппит. Айылҕабыт биһигини сылаас хонноҕун анныгар харыстаан олордор. Ол иһин баарбытын харыстыахпытын, норуоту чөл тутар туһуттан дьиэ кэргэҥҥэ иитиини күүһүрдүөхпүтүн наада.
Дьахтар дьоло
Дьахтары өйө, үрдүк үөрэҕэ, эр киһини таптыыр эрэ буолбакка, суолталыыр, ытыктыыр, киниэхэ махтанар дьоҕура кинини дьиҥнээх дьахтар гынан кырыылаан, чочуйан таһаарар. Дьахтар ситиитигэр, силигилээн тахсыытыгар онтон атын ньыманы, хайысханы биир бэйэм билбэт эбиппин.
Оксана ЖИРКОВА
кэпсэттэ.
Сэҥээриилэр