Анатолий Николаев – сахалыы тыллаах бары кэриэтэ билэр киһибит. РФ Үтүөлээх, СӨ Норуодунай артыыһа, П.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата. 1998 с. саҕалаан Саха тыйаатырын 20-тэн тахса сыл салайан баран, дуоһунаһыттан үтүө баҕатынан тохтоон, тыйаатыр муоһатын үөрэнээччитэ Петр Макаровка туттаран, билигин кини солбуйааччыта буолан олорор.
Бүгүн биһиги Анатолий Павловичтыын кини айбыт-туппут оруолларын, ситиһиитин туһунан буолбакка, олох-дьаһах, саха омук, тыйаатыр уонна көрөөччү туһунан кэпсэттибит. Билсиҥ.
Үчүгэй-куһаҕан олох уонна муударас
– Анатолий Павлович, эдэр, сүүрбэччэлээх сылдьан, киһи барыта түөрт-биэс уончалаах дьону олох олорон бүппүт дьон курдук саныыр үгэстээх. Арыый улаатан, саас ортолонон баран, олоҕу атыннык көрөр буолаҕын. Оттон 71-с хаарын уулларан эрэр киһи туох санаалаах буоларый?
– Интэриэһинэйэ диэн, сааһым туһунан хаһан да санаабаппын. Тоҕо диэтэххэ, үлэ үөһүгэр сырыттаҕым. Киһи таптыыр үлэтинэн дьарыктанар буоллаҕына, сааһын, ыарыы-дьаҥ туһунан толкуйдаабат буолар эбит. Мэлдьи наада курдуккун, ыһыктынан кэбиспэккин. Онтон “номнуо сэттэ уоммун туолбут эбиппин” диэн эмискэ өйдөнөҕүн.
– Саас баттыыра диэн баар дуо?
– Ким билэр. Үнүр “Хаарыан хампаҕа” Эмрайины оонньообут убайым, 80-нун туолбут Христофор Сметанин кэлэ сылдьыбыта. “Кырдьар диэн баар эбит. Ону 75-питтэн билэн барбытым” диир. Урут инньэ диэбэт буолара. Кини билигин биэнсийэҕэ олорор, дьарыга суох буоллаҕа. Онон, дьарыга суох буоллахха, санаа баттыыра буолуо.
– “Муударас”, “муударай буолуу” диэн киһиэхэ хаһан кэлэрий? Эбэтэр ол киһи аайы бэриллибэт дуу?
– Оо, ону айылҕа-таҥара бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Хайдах айдарыылааххыттан, ананан кэлбиккиттэн. Муудараһы сахалар “элбэх оһох лэппиэскэтин сиэбиппинэн” диэн этэллэр. Ол аата киһи сааһыран истэҕин аайы билбитэ-көрбүтэ, буспута-хаппыта элбиир. Онтуҥ үчүгэй “таһаҕас” буоллаҕа.
– Оттон олоҕу өйдүүр буолуу киһи ханнык кэрдииһиттэн саҕаланарый?
– Олох кэрэтин, кырасыабайын сааһыран, 60-ҥун ааһан баран, үлэ-хамнас арыый чэпчээбитин, бытаарбытын кэннэ биирдэ эрэ өйдөөн көрөр буолаҕын. Дьиҥэр, ол аттыгар мэлдьи баар эрээри, эдэр сылдьан үлэҕэ-хамнаска умса түһэн ону ситэ сыаналаабаккын.
– Билигин төһө бэрт олоххо олоробут дии саныыгын?
– Билиҥҥи олоҕу үчүгэй да, куһаҕан да диэн тугун да уларыппаккын. Олох бэйэтин тэтиминэн устар. Мин сэбиэскэй кэми куһаҕан диэбэппин. Мин ол кэмҥэ үүммүтүм, атахпар турбутум. Биһиги омук быһыытынан эмиэ сэбиэскэй саҕана үрүҥ харахпытын өрө көрбүппүт, үүнэн-сайдан тахсыбыппыт. Барытыгар – үөрэххэ, эмкэ-томко, бырамыысыланнаска, тыа хаһаайыстыбатыгар, култуураҕа-ускуустубаҕа, о.д.а. Уонна хайдах куһаҕан диэхпиний?
Кэлин дьикти олох кэллэ. Чуолаан, уларыта тутуу кэмигэр үөскээбит, ол саҕана оскуолаҕа үөрэммит оҕолор тирэхтэрэ суох, “сүппүт көлүөнэ” диэн ааттыыбыт. Кинилэр сэбиэскэйэ да, билиҥҥитэ да суохтар. Оттон билиҥҥи олох тэтиминэн олоруохтаах, ону айхаллыахтаах ыччаттар – билиҥҥи оскуола үөрэнээччилэрэ. Өссө үүнэ, улаата иликтэр. Биир куттала диэн кинилэр наһаа бэлэмҥэ үөрэннэхтэринэ, бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан олорботохторуна, ол – охсуулаах буолуо.
“Былааһы булкуйааччылар”
тустарынан
– Аныгы интэлигиэнсийэ диэн кимнээҕий?
– Хайдах эбитэ буолла. Урукку интэлигиэнсийэ – Күлүмнүүр, Н.Неустроев, Алампа, Ойуунускай, Аммосов, Барахов, П.Сокольников уонна кинилэр көлүөнэлэрэ – “омукпут туһугар тугу эрэ оҥордорбут, эрэйин-кыһалҕатын чэпчэттэрбит” диэн сыраласпыт, ол туһугар охсуспут, олорбут, айбыт-туппут дьон. Кинилэри туох да саарбаҕа суох “интэлигиэнсийэ” диэххэ сөп.
Култуура, ускуустуба, духуобунас эйгэтигэр үлэлии сылдьар дьон ити туһунан эбэхтик кэпсэтэбит. Билигин капитализм үйэтэ кэлэн турар. Ол аата харчы, баай-дуол үйэтэ. Ким харчылаах интэлигиэн буолуох курдук. Сымыйа буоллаҕа. Харчылаах эрэ үтүө өйдөөх-санаалаах дэммэт.
– Урут учууталлар, быраастар, култуура үлэһиттэрэ, о.д.а. “интэлигиэнсийэ” дэнэллэрэ. Кинилэр бэйэлэрин эйгэлэрин баһылаабыттарын ааһан, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар дьайар кыахтаахтара, этэр тыллаахтара, санааларын тиэрдэллэрэ. Билигин аһаҕастык, ол эрээри сиэрдээхтик, култуурунайдык этэр-тыынар, омугун туһугар туруорсар, норуоту сирдиир дьонноохпут дуо?
– Сөптөөх ыйытыы. Интэлигиэнсийэни урут да, хойут да “былааһы буккуйар дьон” диэн сөбүлээбэттэрэ. Ыраахтааҕы саҕана сыылкаҕа-хаатыргаҕа ыыталлара. Сэбиэскэй саҕана – лааҕырга. Оттон билигин ол туһунан этэр уустук.
Билигин биһиги тыйаатырбытыгар “интэлигиэнсийэ маннык буолуохтаах” диэн урукку дьоммутун көрдөрө сатыыбыт – Ойуунускай, Омуоһап, Күлүмнүүр, Манньыаттаах саҕанааҕылары. Ол эйгэни. Аныгылары – суох. Ол аата “билигин оннук интэлигиэнсийэ суох дуу?” диэҕи баҕарыллар. Кинилэри кытта тэҥҥэ турар дьонноохпут дуо? Уопсайынан, уустук боппуруос.
– Кырдьык, Саха тыйаатыра наар урукку олоҕу, былыргыны көрдөрөр. Билиҥҥи кэм дьоруойа сыанаҕа тоҕо көстүбэтий? Аныгы кэм дьоруойа диэн кимий?
– Көрдүү сатыыбыт да, “бу сылдьар” диир киһибит суох. Биллэн турар, дьиҥнээх олох дьоруойдара бааллар буоллаҕа. Холобур, мин санаабар, бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев. Кини саха омук өйүн-санаатын, бэйэтин билиниитин уһугуннарбыт киһи. Тоҕо дьоруой буолуо суоҕай? Дьоруой. Тэҥнэһэ сатыыр киһибит. Онон дьоруойу көрдөөн булуохха, дьоҥҥо тиэрдиэххэ наада.
Тыйаатыр көҥүлүн
уонна цензура туһунан
– “Тыйаатыр – норуот, нация кута-сүрэ, олох сиэркилэтэ” дииллэр. Оттон биһиги 80-ча сыл устата хомуньуус баартыйата салайааччылаах Сэбиэскэй Сойууска олорбуппут. Култуура, бэчээт уорганнара былаас идеологиятын тарҕатааччылара, рупордара этилэр. 1990-с сс. бэттэх ырыынак усулуобуйатыгар киирбиппит. “Ускуустуба сыыппараны, харчыны эккирэттэ да, ускуустуба буолан бүтэр” дииллэр. Оттон билигин министиэристибэ хас биирдии нэһилиэк кулуубуттан саҕалаан өрөспүүбүлүкэ тыйаатырыгар тиийэ “бачча харчыны өлөрүөхтээххит” диэн сорудах түһэрэр, онтон сиэттэрэн кулууптар-тыйаатырдар репертуардара таҥыллар.
Уопсайынан, дьиҥнээх ускуустуба уонна идеал буолбут дьиҥнээх көҥүл тыйаатыр диэн биһиэхэ баара дуо уонна баар дуо? Өскөтүн урут даҕаны, билигин даҕаны хааччахтар баар буоллахтарына?
– Үчүгэй ыйытыы эрээри, мөккүөрдээх. Мин 1998 с. 22 сыл тыйаатыры салайбытым. Ол тухары харчыны олох эккирэппэтэҕим. Баҕар ол иһин Саха тыйаатыра тыыннааҕа буолуо. Сэбиэскэй да кэмҥэ биһиэхэ хааччах суоҕа. 1982 с. “Хаарыан хампа күөх кытылым” испэктээк тахсыбыта. Ити бэлитиичэскэй испэктээк буолбатах, ити – космическай испэктээк. Саха тыйаатырын аан дойдуга таһаарбыта. Кини төһө да атын омук олоҕун көрдөрдөр, сахалыы куттаах, онон саха олоҕун сиэркилэтэ буолар.
– Оттон “Өлүөнэ сарсыардатын” курдук омук бэйэтин билиниитигэр дьайыахтаах испэктээктэр?
– Буолбуттара.
– Цензура...
– Ону этэр буоллахха, “Өлүөнэ сарсыардатын” бастакы туруута, кырдьык, бобуллубута. “Бүдүрүйбүт көммөт” эмиэ тохтотуллубута. Оттон “Үс саха төрүөҕэ” 1983 с. тахсыбыта. Ол испэктээк саҕаланыытыгар 5-6 м үрдүктээх, эмиэ да хаайыы оронугар, эмиэ да тимир ааҥҥа майгынныыр эркин кыыкынаан-хаахынаан арыллан кэлэр, онно Ойуунускай (С.Федотов), оттон үөһэ, сир-халлаан икки ардыгар, Өкүүчэ турар. Саҥа иһиллэр: “Былатыан, эйигин тоҕо?..” Ити – 83 с. Өскөтүн биһиги “сэбиэскэй” эбиппит, көҥүл тыйаатыр дэммэппит буоллар, инньэ диэ суох этибит.
1985 с. Москубаҕа 7 испэктээги, ол иһигэр “Үс саха төрүөҕүн”, илдьэ барыахтаах этибит. Барыахпыт иннинэ баартыйа обкуомуттан кэлэн көрбүттэрэ, “антисоветскай аҕытаассыйа” диэн буолбута, сурук-бичик бөҕө суруллубута, университет профессора Окороков улаханнык кириитикэлээбитэ. Ол кэннэ Өндөрөй Саабыһы уҥа-хаҥас соспуттара эрээри, тоҕо эрэ кэлин тиһэҕэр көҥүллээн ыыппыттара. Онтубутун Москубаҕа култуура миниистирэ Дементьев көрөн баран “үчүгэй” диэн хайҕаабыта. Манна утарбыттарын үрдүнэн. Онон биһиги тыйаатырбыт хааччахха улаханнык бэриммэтэх тыйаатыр. Саха тыйаатырын “көмүс кэмэ” ити кэмҥэ түстэммитэ, оҥоһуллубута.
Суорун Омоллоон – сэбиэскэй суруйааччы. Кини “Күн күөрэйиэн иннинэ” айымньытынан “Көҥүл иитии күнүн” туруорбуппут. Суорун ону көрөн баран: “Мин итинник айымньыны суруйбатаҕым”, – диэбиттээх. Көҥүл иһин охсуһуу, хаайыы килиэккэтэ, ньиэгирдэр... Олох атын испэктээк. Аны, “Ханидуо уонна Халерхаа”. Атын итэҕэли ылыныы. Чукчалар бэриммэккэ бараллар. Куриль эрийдээх соҕотоҕун хаалар уонна кириэһин тутан баран сылдьар, “бу итэҕэли ылыныахтааххыт” диир. Ити – сэбиэскэй буолбатах. Саха тыйаатыра – бэриммэтэх тыйаатыр.
– Министиэристибэ “сылга бачча харчыны өлөрүөхтээххит” диэн сорудахтыыр. Ол репертуарга хайдах дьайарый? Хааччахтыыр дуо?
– Баҕар миигин буруйдуохтара эрээри, мин харчыны хаһан да эккирэппэтэҕим. Эн этэриҥ курдук, дьиҥнээх ускуустуба харчыны сырсар буоллаҕына, ускуустуба буолан бүтэр. Кини ускуустуба таһымыгар эппиэттээбэт, сыһыана суох айымньылары көрдөрөн, дьону элбэхтик сырытыннаран харчыны киллэриэн эрэ сөп.
“Кудаҥса” – ускуустуба,
“Пугало” – “ускуустуба”
– Оттон төбөтүнэн ыалдьыбыт, хабарҕатын хайа соттор Улуу Кудаҥса, эр киһи «сэбин» тута сылдьан сырсар бухатыырдар... (саха тыйаатырыгар турбут испэктээктэр – А.К.) Ускуустуба дуу, атын дуу?
– “Улуу Кудаҥса” – ускуустуба. Манна Ийэ айылҕа утары барбыт оҕотуттан иэстэһиитэ көстөр диэххэ сөп.
– Итини тоҕо ыйытаҕын диэтэххэ, “Пугало” киинэ кэннэ “омук бэйэтин үчүгэйин эрэ көрдөрүөхтээх” диэбитиҥ. Оттон мин үөһээ ахтыбыт түгэннэрбэр туох үчүгэй баарый?
– Итиннэ атын көстөр – “айылҕаны утары барыма” диэн. Сахаҕа “хантайан туран силлээмэ, силиҥ сирэйгэр түһүө” диэн өс номоҕо баар. Ол Кудаҥсаҕа быһаччы сыһыаннаах. “Улуу Кудаҥсаны” нууччалыы “искусство высшей формы” диэххэ сөп. Өндөрөй Барыыһап Улуу Кудаҥса уобараһынан “айылҕаны утары барар сатаммат” диэн көрдөрөр.
Кыыс Дэбилийэ туһунан эттэххэ, онно улахан туох да суох. Кини наар адьарай аймаҕын утары охсуһууга, орто дойду дьонун сырдык тыынын харыстыыр өлөр-тиллэр киирсиигэ сылдьан бухатыыр киэбин кэтэр уонна биир түгэҥҥэ эр киһини көрөн дьигиһис гынан ылар, дьахтарын хаана оонньоон киирэн барар.
Оттон “сырсар бухатыырдардаах” С.Потапов “Күн Айыы оҕолоро” испэктээгин биһиги утарбыппыт эрээри, ол саҕана барыта көҥүл этэ, “наһаа утарымаҥ” диэн буолбута.
– Ускуустуба дуу, ускуустуба буолбатах дуу?
– Ити биһиэхэ сөп түбэспэт ускуустуба. “Гамлет” эмиэ оннук.
– Сергей Потапов – улахан режиссер. Кини туруорар испэктээктэригэр сыанаҕа көстөр хас биирдии кыра мал, бэл, дьоруойдар ыһыктар быыкаа тыллара – барыта ис хоһоонноох, бэйэтэ этэрдээх уонна онто кэлин тиһэҕэр “ытан таһаарардаах” буолар. Ол эрээри киниэнэ тоҕо барыта киһини “соһутарый”?
– Оннук. Сергей Потапов – дэҥҥэ көстөр талаан. Ол гынан баран кини хамсааһына, хайысхата, өйө-санаата тоҕо эрэ биһиги тыйаатырбытыгар сөп түбэспэт. Атын. “Тоҕо кинини көҥүллүүгүт?” диэ. Тоҕо диэтэххэ, Потапов уонна Борисов сэргэстэһэ айанныыллар. Ол “айаннарын” түмүгэр дьиҥнээх ускуустуба үөскүүр. Потапов Борисов сыыһатын көрөр, “мин маннык буолуо суохтаахпын, мин дьиҥнээх ускуустубаны оҥоруохтаахпын” диир.
– Инньэ дии саныа, үөрэниэ диигин дуо?
– Потапов “Санкт-Петербурга баран эрэр” диэн сурах баар дии. Тоҕо диэтэххэ, кини арҕааҥҥыларга чугас. Тыал арҕааттан кэлэр.
– Оттон “Пугало” уонна “Тыгын Дархан” киинэлэр тэҥҥэ айанныыллара тоҕо табыллыбатый?
– Тэҥҥэ устуохтара эрээри, алтыһар кыахтара суох хамсааһыннар. “Пугало” уонна онно ханыылыы “Хара хаар” – үйэтэ суохтар. Били Сергей Потапов дьону соһутарын курдук бастаан утаа өмүтүннэрэн баран, сарсын-өйүүн суох буолуохтара. Оттон “Тыгын Дархан” сүрүннээх, дьиҥнээх акылааттаах, бүтүн омук бөлүһүөпүйэтин көрдөрөр айымньы. Ыччат “Тыгын Дархантан” үөрэниэ, “Пугалоттан” буолбатах.
Улуустаһыы баар дуо?
– Анатолий Павлович, эн Саха сиригэр сылдьыбатах улууһуҥ-нэһилиэгиҥ диэн суоҕун кэриэтэ. Биһиэхэ улуустаһыы диэн баар дуо эбэтэр ити кимнээх эрэ соруйан күөртээһиннэрин түмүгэр күөдьүйэн тахсар мөкү көстүү дуу?
– Ити икки өрүттээх буолуон сөп. 1992 с., биһиги омук баспытын бэйэбит билинэр буолуохпутуттан, олус күүскэ өрө таҕыстыбыт. Бары хайысхаҕа. Баҕар ким эмэ ону сөбүлээминэ хайдыһыыны тэрийэр, бэлиитикэ гынар буолуон сөп. Холобур, 1986 с. устудьуоннар хамсааһыннара эмиэ оннук быһыылааҕа.
Баҕар. Баҕар буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, буруйа суох оҕолор барбыттара. Эйэлээх демонстрация күүркэтиллэн национализмҥа кубулутуллубута. Ол аата туох эрэ бэлиитикэ буоллаҕа. Баҕар сыыһарым буолуо эрээри, сахалартан “националистар” диэн мэҥ 1993 с. сотуллубута.
Улуустаһыы сороҕор көр-күлүү курдук буолар эрээри, ардыгар дириҥээн барыан сөп. Ити биһиги омукка испитигэр баар быһыылаах. Онтубут сүтэ илик. Сайдыыбытын тардар, өйбүтүн-санаабытын уруккубутугар түһэрэр “саамай” дэнэр мөкү көстүү. Уруккубут диэн тугуй? Саха алааһынан олорбута, оннук толкуйдуур оҥоһуулаах. Түөлбэлэһии, улуустаһыы, аймахтаһыы, быыбар кэннэ бэйэ-бэйэлиин кэпсэппэт буолуу итинтэн тахсар.
– Ол аата баар?
– Баар.
– Саха тыйаатыра омук сирдэринэн балачча сылдьыбыта. Холобур, Турцияҕа, Францияҕа, Эмиэрикэҕэ, Монголияҕа, Кытайга, Арассыыйа иһигэр Хакасияҕа, Тываҕа уо.д.а. Олорго улуустаһыы суох дуо?
– Олох суох быһыылаах. Өйдөөн да көрбүт суох.
– Интэриниэккэ аймахтарбыт казахтар, кыргыыстар суруйалларын көрдөххө, бэйэлэриниин кэпсэттэххэ, биһигиттэн өссө ордук хайдыһыы баар курдук буолар эбит дии.
– Арба, бэйэбит курдук майгы туваларга баар эбит. Салайааччылара Куулар буоллаҕына – бары Куулар буолаллар. Кара-оол буоллаҕына – кини дьоно. Бу олорон санаатахха, аймахтарбытыгар түүрдэргэ баар курдук. Ол эрээри ханна эрэ улахан, ханна эрэ – кыра.
– Биһиэнэ улахан дуу, кыра дуу?
– Ыйааһыҥҥа ууран кэмнээбит суох эрээри, баар.
– Эн онтон биирдэ эмэ оҕустарбытыҥ, күөмчүлэммитиҥ дуо?
– Оҕустарбыппын өйдөөбүппүн. Мин дириэктэрдии олорон бэйэм аймахтарбын чугаһаппат буола сатыыр этим. Арай, Баҕадьаттан төрүттээх биир суоппар уол үлэлээбитэ 20-тэн тахса сыл буолла. Иҥэ-дьаҥа суох үчүгэй үлэһит киһи. Ол иһин сылдьар.
Сахалыы саҥарар
нуучча тыйаатыра
– “1990-с сс. олох-дьаһах бары эйгэтигэр күүскэ таҕыстыбыт” диэтиҥ. Эн санааҕар, чахчы оннук дуо? Атыттартан өссө туох ордуктаахпытый, туохха бастыҥмытый? Баҕар, бэйэбит эрэ хайҕанарбыт буолаарый?
– Биири этиэххэ сөп. Улуу олоҥхолоох (бөлүһүөпүйэлээх диэххэ сөп) омук хайдах даҕаны кыра, чычаас өйдөөх-санаалаах буолуон сатаммат.
– Холобур, кыргыыстар “Манаас” курдук улуу, эмиэ шедевр айымньылаахтар. Ол эрээри тоҕо бэрэсидьиэннэрин субу-субу суулларан хаайалларый, өрө туран, былаастарын уларыталларый, олох-дьаһах мөлтөөн аан дойдуга арҕам-тарҕам ыһыллалларый?
– Кыргыыстар – улуу омуктар. Туораттан көрдөххө, хайа эрэ өттүнэн кинилэргэ эмиэ хайдыһыы, улуустаһыы баар курдук.
– Олоҥхо бөлүһүөктүү айымньы буоллаҕына, Олоҥхо тыйаатырын артыыстара бөлүһүөктүү дьон буолаллар дуо?
– “Бөлүһүөктүү-бөлүһүөгэ суохтуу үлэлииллэр” диэн буолбатах. Олоҥхо бэйэтэ оҥорон таһаарыаҕа. Өскөтүн Олоҥхо тыйаатыра дьиҥнээх тыйаатыр буоллаҕына. Дьиҥнээх олоҥхо бөлүһүөпүйэтигэр киирдэҕинэ. Ити бүгүн-сарсын быһаарыллыбат дьыала.
– Олоҥхо тыйаатыра кэлин эһигини “сиэн кэбиһиэ”, кэлин диэки үтэйиэ суоҕа дуо?
– “Сиэн” диэн буолбатах. Биһиги Олоҥхо тыйаатырын соруйан таһаара сатыахтаахпыт. Японияҕа 700-400 сыл анараа өттүгэр олохтоммут “Но” уонна “Кабуки” тыйаатырдар бааллар. Кинилэр дьоппуон омук сирэйин, өйүн-санаатын, кини сиэрин-туомун илдьэ сылдьар, дьоппуоннары омук быһыытынан көрдөрөр тыйаатырдар. Ханна да сырытталлар, кинилэри “дьоппуон тыйаатырдара” дииллэр. Оттон күн бүгүн Саха тыйаатырын...
– “Нуучча классическай” тыйаатыра, эн этэриҥ курдук, “Малай театр филиала” дииллэр.
– Оннук, ол – саарбахтаммат. Биһиги билигин да Саха тыйаатырын “сахалыы саҥарар нуучча тыйаатыра” диибит. Оттон биһиги баҕабыт, сарсыҥҥыбыт – Олоҥхо тыйаатыра буолуохтаах. Ол эрээри онтубут Саҥа атаҕар тура сатыыр. Биир-икки сылынан турбат.
– Биир-икки сылынан турбат буоллаҕына, аны уон сылынан олоҥхону өйдүүр дьон баар буолуо дуо?
– Сэбиэскэй саҕана олоҥхо эстибэтэҕэ эрээри, маассабай буолбатах этэ. Избеков, Нохсоороп, Колесов, Зверев курдук биирдиилээн дьон толороллоро. Билигин уһуйаантан саҕалаан үөрэтэллэр. Ол оҕолор өйдүүр дьон буолан тахсыахтаахтар.
Көрөөччү уонна
тыйаатыр таһыма
– Бүгүн Саха тыйаатыра ханнык-туох таһымҥа кэлэн олороруй? Ханнык да испэктээги туруорбутун, тугу да көрдөбүтүн иһин “үчүгэйтэн” атын дэппэт таһымҥа дуу, атын дуу?
– Саха тыйаатыра 1982 с. “Хаарыан хампаттан” саҕаламмыт биир кэрчик кэми бу кэлэн түмүктээтэ. Билигин атын кэрчиги, тыйаатыр сарсыҥҥытын көрдөөн эрэбит. Уус-уран салайааччыбыт А.С. Борисов: “Киһини толкуйдатар айымньылары таһаарыахтаах”, – диир.
– Ким да толкуйдуурун, анаарарын сөбүлээбэт үйэтигэр...
– Билигин төттөрүтүн толкуйу үөскэтэр айымньылары туруоруохтаахтар. Дьон төбөтө үлэлиирин, оруобат буолбатын туһугар. Алампа эппитэ эргийэн кэлиэхтээх: киһи өйүн-санаатын, дууһатын утуйбут кылларын уһугуннарыахтаахпыт.
– “Таһым туһунан тоҕо ыйыттыҥ” диир буоллахха... Көрөөччү бары кэриэтэ ханнык да, хайдах да испэктээги туруорбут иһин, түмүктэннэр, быыс сабылыннар эрэ, ойон туран ытыс таһынар буолбут. Ити тыйаатыр таһыма үүнүүтүттэн дуу, көрөөччү таһыма түһүүтүттэн дуу?
– Икки өрүттээх суол. Бастатан туран, айымньыга, оонньообут артыыска (ол иһигэр көлүөнэтэ эмиэ оруоллаах) сыһыан, убаастабыл бэлиэтэ, иккиһинэн, “биһиги эһигини сөбүлүүбүт, ытыктыыбыт уонна эрэнэбит” диэн иэс баайыы диэххэ сөп. Өскөтүн “Пугало” киинэни көрбүт дьон курдук уку-суку туттан тахсаллара буоллар, киһи соһуйуо этэ. Оттон биһиги көрөөччүбүт олус үтүө санаалаах, эйэҕэс. Сүһүөҕүн үрдүгэр туран таһынара ол бэлиэтэ буолуон сөп.
Бэҕэһээ “Хаарыан хампаҕа” туран эрэ таһыммыттара. Кини классика буоллаҕа. Куосумас. Киһи өйүн-санаатын, дууһатын саамай үрдүк чыпчаалын көрдөрөр айымньы. Оннук буолбат дуо? Ону таһынан “Хаарыан хампа” Кириискэнэн сирэйдээн омук быстыбатын туһугар эбэтэр күүркэтэн эттэххэ, киһи Сир диэн планетаҕа өлбөтүн, сүтэн хаалбатын туһугар бэйэлэрин сиэртибэлэнэллэрин туһунан көрдөрөр.
– “Тыына тахсыбыт” буолбатах дуо?
– Биллэн турар, эдэрдэр арыый атыннык оонньууллар, урукку састаап – олох атыннык. Ол баа буолбат.
Испэктээк “тыына тахсыбатах”. Кини “тыына” хаһан да тахсыа суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, киниэхэ олус күүстээх өй-санаа иҥэн сылдьар. Ити оруннаах ыйытыы эрээри, “тыына тахсыыта” испэктээги ханнык көлүөнэ оонньууруттан тутулуктаах буолуон сөп. Ханнык көлүөнэ ити уобарастарга өйүн-санаатын угарыттан. Билигин эдэрдэр. Бырастыы гынныннар, кырдьык, эдэрдэр арыый ыксыыллар, чэпчэкитик сыһыаннаһаллар...
– Мин урукку да састаабы, ыччаттары да көрбүтүм. Онон син тэҥниир буоллаҕым. Холобур, “бүгүн эдэр састаап ыһыллаҕас, сатаҕай соҕустук оонньоото, киһи астыммат” дии олордохпуна, саала барыта ойон туран “биистээн-айхаллаан” барарын өйдөөбөппүн. Мин санаабар, баҕар түбэһэн көрбөтүм буолуо, билигин “Хаарыан хампа” үксүгэр да оннук курдук оонньонор буолбут. Оттон урут тыы хачайданан-хачайданан саала үрдүнэн көтөн барыахтыы субу анньан кэллэҕинэ, бэл, салгына охсорго дылы, киһи соһуйбута, сөхпүтэ бэрдиттэн кыайан тыыммат да курдук буолара. Аны, сыана түгэҕиттэн кыһыл уот умайан кэлэрэ, ол күлүгэр киһи көстөрө... Киһи этин сааһа “дьыр” гына арыллан кэлэрэ. Билигин олох атын. Оннук тыын кэлбэт курдук.
– Сөпкө этэҕин. 1986 с. Грузияҕа бэстибээлгэ бардыбыт. Аҕыйахпыт. Онон декорациябытын, уоппутун-күөспүтүн бэйэбит таһабыт, туруорабыт. Ону саалаҕа олорор грузин уолаттара көрөн: “Ээй, артыыстаргыт хаһан кэлэллэр?!” – диэн хаһыытаһаллар. Биһиги кыбыстан “сотору кэлэллэрэ буолуо” дэһэбит.
Ол күн биһигини иккитэ оонньоттулар. Оонньуу иннинэ “дьон төһө кэлиэҕэй?” диэн ыйыппыппытыгар “үчүгэй буоллаҕына кэлиэхтэрэ” диэтилэр. Ол курдук, бастакы оонньуубутугар саала аҥаара муһунна. Испэктээкпит саҕаланна. Көрөөччүлэрбит саала иһигэр аанньа ахтыбатахтыы улахан баҕайытык кэпсэтэ, күлэ-сала олороллор, букатын наадыйбаттар. Онтон сотору буолаат, тыы барда. Оруобуна үһүс эрээккэ, букатын сирэйдэригэр диэри, анньан таҕыста. Көрөөччүлэрбит “аах!” дии түстүлэр. Хаһан да көрбөтөхтөрүн көрдүлэр. Декорация хамнаан киирэн барда. Ол кэннэ саала ылы-чып буолла. Бүтүөр диэри оннук олордулар. Дьэ ол кэннэ ыһыы-хаһыы, дибдийии, “биис-браво” бөҕө кутулунна. Сыанаҕа сүүрэн таҕыстылар, артыыстары хачайдаан бардылар.
Өйдүүгүн дуо? Бу – тыы хамсааһына. Тыы испэктээк бүттүүн салгынын, тыынын аҕалар, хамсатар.
Бэйэм кэннэ хааларым
– Иллэрээ сыл “бэйэм кэннэ тугу эрэ хаалларыахпын баҕарабын. Ол эрээри ол тугун билбэппин” диэбитиҥ. Туох туһунан эппиккиний уонна тугу күүтэбитий?
– Бэйэм да билбэппин. Ол эрээри, мин – артыыспын. Онон олохпун анаабыт тыйаатырбар туох эрэ суолталааҕы хаалларбыт киһи дии саныыбын. Туох эрэ уобараһы айбыт, этэн хаалларбыт киһи. Ол – саамай улахан ыра, баҕа санаам.
– Анатолий Павлович, кэпсээниҥ иһин махтал! Ыра, баҕа санааҥ олоххо киириэхтин!
Альберт Капрынов.
