2004 сыллаахха Дьокуускай уокуругун Тулагы бөһүөлэгэр Г.Г. Софронов, Н.В. Тимофеев, Н.Б. Зотова, М.М. Сатыров, В.М. Сатыров кыттыһаннар, Тулагы өҥ буорун туһаҕа таһаарар сыаллаах “Олимп” диэн потребительскэй кэпэрэтииби тэрийбиттэр. Саҥа хаһаайыстыба бэрэссэдээтэлинэн Николай Васильевич Тимофеев талыллыбыт. Тэрилтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баайга-дуолга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министиэристибэтин кытта 18 сылга дуогабар түһэрсэн, үлэтин-хамнаһын саҕалаабыт.
2014 сыллаахха кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлинэн Наталья Борисовна Зотова талыллыбыт. Кини быһаччы салалтатынан хаһаайыстыба 400-тэн тахса гектар сири эбии туһаҕа таһаарбыт. Ол иннинэ баара-суоҕа 10-ча гектарга үлэлии олорбуттар эбит. Билигин бу киэҥ нэлэмэн бааһыналарыгар хортуоппуй, хаппыыста, кабачок, моркуоп, арбуз, кукуруза курдук оҕуруот аһа дэлэйдик үүнэр. Ону сэргэ 6 тыһ. кв. м. иэннээх тэпилииссэҕэ оҕурсу, помидор олордоллор. 120 гектарга элбэх сыллаах оту ыһаллар. Быйылгы ыһыыга, үбүлээһинэ кыайтардаҕына, эбии итиччэ иэннээх сири эмиэ элбэх сыллаах окко аныыр былааннаахтар.
Кэпэрэтиип бүгүҥҥү түбүгүн, күннээҕи кыһалҕаларын, инники былааннарын туһунан Наталья Борисовналыын атах тэпсэн олорон сэһэргэстибит. Ону таһынан агроном Ульяна Ксенофонтовна Эверстоваттан өлгөм үүнүүгэ сыһыаннаах кэккэ сүбэлэри ыллым.
“Олимп” бүгүҥҥүтэ уонна сарсыҥҥыта
Наталья Борисовна, хаһаайыстыба бүгүҥҥү үлэтин-хамнаһын кытары билиһиннэриэҥ дуо?
– Хаһаайыстыба оҕуруот аһынан дьарыктанар. Араас көрүҥүттэн барытыттан элбэҕи олордобут. Аҥаардас оҕурсубут хас да суортаах. Эрдэ ас кутар уонна хойутуур көрүҥнэри дьүөрэлээн олордобут. Холобур, от ыйын 20-25 күннэригэр хайыы үйэ моркуобу, кабачогу атыыга таһаарабыт. Оттон атырдьах ыйын бастакы күннэригэр бастакы хортуоппуйбут ситэн-хотон барар. Оҕуруоту таһынан элбэх сыллаах оту үүннэрэбит. Агроном идэлээх Ульяна Ксенофонтованы кытта 5 сыл устата бииргэ үлэлээн, 400-тан тахса гектар сири бааһына оҥордубут. Күн бүгүн онтон үүнүү бөҕөтүн хомуйа олоробут. Холобур, былырыын 66 туонна хортуоппуйу, 195 туонна хаппыыстаны, 10-нуу туонна сүбүөкүлэни, моркуобу, 3,35 туонна “бахчевойу” хомуйдубут. Ону сэргэ 180 туонна оту бэлэмнээтибит.
Оҕуруот аһын барыстаахтык батарыы уустук дьыала курдук өйдөбүллээхпин. Ити чааһыгар эһиги хайдаххытый?
– Дьокуускайга “Труд” уулуссатыгар турар кууһунан атыылаһар базалары кытта дуогабардаһан туттарабыт. Тулагыга бэйэтигэр даҕаны хамаҕатык атыыланар. Бу сайын “Бааһынай ырыынагар” миэстэ ылан атыылыыр атыылыыр былааннаахпыт. Саҥа сылга үктэнэн баран 5 туонна хортуоппуйу Усуйаанаҕа ыыттыбыт. Аны сайын уонна күһүөрү Тулагыга суол айаҕар турар ырыынакпытыттан дьон бэйэтэ кэлэ-бара сылдьан атыылаһар. Онно сылын аайы балаҕан ыйыгар улахан дьаарбаҥка тэрийэбит.
Элбэҕи ылар дьоҥҥо чэпчэтии көрүллэрэ буолуо?
– Биллэн туран, кууһунан атыылаһааччыларга чэпчэтиилэри оҥоробут. Дьиҥэ, орто сыананы тутуһабыт. Ырыынак сыанатыттан баһырхайдык эппэппит.
Күн бүгүн туох кыһалҕалары көрсөҕүт?
– Бүгүҥҥү туругунан, оҕуруот аһын харайыы, күрүө-хаһаа оҥоруу уонна уу боппуруостара ордук сытыытык тураллар. Күн бүгүнүгэр диэри бэйэбит оҕуруот аһын харайар анал дьиэбит-уоппут суох. Инньэ гынан уһаныы сыаҕар хортуоппуйбутун ууран турабыт. Үчүгэйэ диэн хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ, о.д.а. бытархай оҕуруот аһа уһаабакка атыыга баран хаалар. Билиҥҥитэ харайар дьиэ-уот туруорса, үбүлээһин көрдүү сатыыбыт да, дьыала миэстэтиттэн хамсыы илик.
Күрүө-хаһаа үлэтин эмиэ ситэри силигин ситтэрбэккэ сылдьабыт. Сүүһүнэн гектары күрүөлүүр манан аҕай дьыала буолбатах ээ, элбэх үбү-харчыны ирдиир. Билигин хааччахпыт ситэ оҥоһулла илик буолан, күһүөрү сүөһү-сылгы дэлби киирэн, туох баар үүнүүбүтүн бүтүннүү үлтү тэпсэн, ночоот бөҕөтүн оҥорор. Онон хааччахпыт боппуруоһун бастакы уочарат быһаарыахпытын наада.
Уу боппуруоһа эмиэ ааспат-арахпат төбөбүт ыарыыта. Күөллэрбитигэр 3 сылы быһа субуруччу үрэх уута киирбэккэ, олох уолан, кууран-хатан хааллылар. Онно эбии кэнники сылларга кураан дьыллар сатыылааннар балаһыанньа өссө уустугурда. Бу кэлэр сылларга күөллэрбитигэр уу эбиллибэтэҕинэ, бааһыналарбытын хаалларарга күһэллэбит. Холобур, билиҥҥитэ Мыраан аннынааҕы 40 гектардаах сир быраҕыллар чинчилээх. Ити күрүөлээх-хаһаалаах биир бастыҥ бааһынабыт этэ. Быраҕыллар түгэммитигэр быйылгы былааммыт хааларыгар тиийэр. Онон мелиорация өттүгэр үлэ барыан наада.
Бу курдук улахан кыһалҕалары хаһаайыстыба бэйэтин күүһүнэн быһаарар кыаҕа суох. Инньэ гынан тустаах министиэристибэлэринэн, тэрилтэлэринэн сүүрэ-көтө, кэпсэтиһэ сылдьабын.
Сыллааҕы былааҥҥыт төһө буолааччыный?
– Дьиҥэ, былааммытын сыл аайы толорон испиппит. Оҕуруотунан эргинэн тута барыска тахсар уустук. Элбэх сыл тигинэччи үлэлиэххэ наада. Кэпэрэтиип быйыл дьэ барыска тахсыахтаах этэ. Ону даҕаны этиллибит кыһалҕалары этэҥҥэ туораатаҕына. Бу иннинэ араас итэҕэстэри-быһаҕастары быһаарарга үлүгэрдээх үп-харчы кутулла турбута. Кэлин өссө балаһыанньабыт тупсан испитэ...
Улахан тиэхиньикэ бүтүннүү баар буоллаҕа?
– Этэргэ дылы, бэйэбит күүспүтүнэн тиэхиньикэнэн хааччылынныбыт. Билигин 2 улахан тыраахтырдаахпыт. Ону сэргэ оттуурга аналлаах бытархай тиэхиньикэлээхпит. Үгүс тиэхиньикэбит сэбиэскэй саҕанааҕы. Ону өрөмүөннээн, бүөбэйдээн үлэлэтэ сылдьабыт.
Кыһынын тугу эмит үүннэрэҕит дуо?
– Кыһыҥҥы өттүгэр тугу да үүннэрэ иликпит. Кыах да тиийбэт.
Хаһаайыстыба хас үлэһиттээҕий?
– Кыһыҥҥы кэмҥэ үлэһиппит ахсаана лаппа аҕыйыыр. Хортуоппуй сыымайдааччылар уонна пилорама эрэ үлэһиттэрэ хаалаллар. Оттон сайынын 40-50-ча киһини үлэҕэ ылабыт. 4 бааһынаҕа биирдии биригээдэ тиийэн үлэлиир. Күһүҥҥү хомуур саҕана эбии дьону үлэлэтэбит. Онно улуустартан кытта кэлэн көмөлөһөөччүлэр. Холобур, Горнай улууһуттан маҕарастар кэлэн анаан-минээн үлэлээн барааччылар.
“Олимп” хаһаайыстыба аһымал аахсыйалары тэрийэрин истээччибин ...
– Кырдьык, аһымал аахсыйалартан туора турбаппыт. Холобур, күһүн элбэх оҕолоох ыалларга уонна кырдьаҕастарга оҕуруот аһынан көмөлөһөбүт. Саҥа дьылга тулаайах уонна инбэлиит оҕолорго минньигэс бэлэхтэри түҥэтэбит. Кулун тутар 8 күнүгэр Сыырдаах бөһүөлэгин бэтэрээн дьахталларын эҕэрдэлиир үтүө үгэстээхпит. Улуу Кыайыы күнүгэр сэрии уонна тыыл бэтэрээннэригэр эмиэ көмөлөһөбүт. Сыл аайы кулуубу кытта Тыа хаһаайыстыбатын күннэрин тэрийсэбит. Ити курдук, кыахпыт баарынан дьоҥҥо-сэргэҕэ күүс-көмө буола сатыыбыт.
Агроном сүбэлэрэ
Сорох хаһаайыстыбалар өлгөм үүнүүнү хомуйаары араас эбииликтэри туһаналлар. Эһиги үүнүүнү тупсарар сыалтан тугу эмит туһанаҕыт дуо?
Ульяна Ксенофонтовна, хаһаайыстыба агронома:
– Органическай уорҕурдууну туһанабыт, ол эбэтэр сүөһү ноһуомун. Сүөһү ноһуома элбэх химическэй эттиктэртэн турар. Ноһуом састаабыгар азот, фосфор, калий, о.д.а. микро уонна макро эттиктэр элбэхтэр. Бу барыта үүнээйи үчүгэйдик үүнэригэр көмөлөһөр. Ол гынан баран сүөһү сааҕын куомпастыыр ньыманы баһылыахтаахпыт. Оччоҕо сыыс от үүнэрэ аҕыйыа этэ. Хаһаайыстыба Дьокуускайтан чугас буолан, улахан хонтуруолга сылдьар. Онон, этэргэ дылы, хиимияны да туттар кыахпыт суох. Билиҥҥитэ айылҕа хайдах биэрэринэн, бэрсэринэн үлэлии-хамсыы олоробут. ТХМ-ҥа, Россельхознадзорга, Россельхозпотребнадзорга, Россельхозцентрга ирдэбиллэринэн тустаах бэрэбиэркэлэри бара олоробут.
Уопуттаах агроном быһыытынан биирдиилээн хаһаайкалар өлгөм үүнүүнү ылалларыгар тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Атыыга диэн үүннэрэр дьоҥҥо эрдэ ситэр суортары талалларыгар сүбэлиэм этэ. Дэлэй уута суох буоллахтарына, курааны тулуйар суортары үүннэрэр ордук. Ону таһынан саас эрдэ, сиргэ салапааны эбэтэр оту тэлгээн, сири ириэрэн бэлэмниэххэ наада. Өскөтүн Намныыр суолунан биирдэ эмэ айаннаабыт буоллаххытына, Эм хаһаайыстыба бааһыналара үрүҥ салапаанынан бүрүллэн туралларын көрбүт буолуохтааххыт. Итинник сирин ириэрэн, сылааһын мунньан уонна сиигин тутан ыһыахха диэри туруорааччы. Сорох үүнээйилэри сиигин тутаары отунан бүрүйэллэр, оччоҕо ууну элбэҕи куппаттар.
Сиэмэ хортуоппуйу хараҕа барыта уһуктубутун кэннэ олордор ордук. Оннук олордоҕуна, аһара курааннаабат, ууга наадыйбат. Хортуоппуй төһөнөн сэбирдэҕэ улаатар да, соччонон күүскэ ас кутар.
Наталья Борисовна, инникитин тугу былаанныы сылдьаҕын?
– Оҕуруот аһын кэнсиэрбэлээһиҥҥэ, бакыаттыырга ылсан көрбүт киһи. Аны туран, харайар дьиэ-уот туттарар баҕалаахпын. Кэлэр сылларга маҕаһыын, тэпилииссэ тутар былааннаахпыт. Биир сүрүн сорук – бааһыналары күрүөлээһин. Билиҥҥитэ 100 гектар эрэ күрүөлэннэ.
Өссө биир баҕа санаам Дьокуускай куорат дьаһалтатын сир сыһыаннаһыыларыгар салалтатыгар туһаайыллар. Инникитин куорат эргин мэччирэҥ сирдэри, быраҕыллыбыт бааһыналары чахчы үлэлии сылдьар эрэ дьоҥҥо биэриэхтэрин баҕарабын. Биир бэйэм хаһыс да сылбын эбии бааһына көрдүүбүн да, мэлдьи аккаас кэлэ турар. Сиргэ үлэлиири сатаатым, онон кыайыам, чахчы үлэлиэм диэн көрдөһөбүн даҕаны... Урукку “Дьокуускай” сопхуос бааһыналарын сөргүтэн туһаҕа таһаарар былааннаахпын.
Ыалдьыттарым, кэпсээҥҥит иһин барҕа махтал! Үлэҕит-хамнаскыт ситиһиилээх буоларыгар, өҥ буоргут мэлдьи өлгөм үүнүүнү бэлэхтии турарыгар баҕарабын!
Венера ОХЛОПКОВА кэпсэттэ.
