2 мөл. нэһилиэнньэлээх Кытайга коронавирус ыарыыта туран, бүтүн аан дойдуну аймаата. Ханна да тиий, тугу да арыйа баттаа -- наар коронавирус сүпсүлгэнэ. “Буруйдаахтары”, ол эбэтэр кытайдары, уҥа-хаҥас хаамтарбаттар, харах далыгар илдьэ сылдьаллар. Бэйи, Дьокуускайга эмиэ кытайдардаахпыт. Төһө да уулуссаҕа хаамса-сиимсэ сылдьаллара көстүбэтэр, ахсааннара балай эмэ үһү. Олор бары “Столичнай” ырыынакка хорҕойон сыталлар.
Куһаҕан дьаҥ тарҕаммыт сураҕа иһиллээтин кытта: “Кытай ырыынагар киһи букатын суох үһү. Иччитэх көрүдүөрдэр барыйан тураллар” диэн “үһү-таамах” сурах тарҕаммыта. Ол сурах кырдьыгын-сымыйатын билээри, “Столичнай” ырыынакка бара сырыттым. Үлэ күнүгэр киһи кэмчи буолара чахчы. Инньэ гынан дьиҥнээх хартыынаны көрөөрү, өрөбүл күн айаннаатым. Сэрэххэ диэн, мааскаланным.
Кырдьык, ырыынак олбуоругар киирээккин кытта урукку курдук сүпсүлгэн суох. Ый анараа өттүгэр тэлгэһэни ыы-быччары харыйалары кэчигирэппит эбит буоллахтарына, онтуларын хомуйбуттар. Саарпыгынан тууна бааммыт икки кытай турар. Саарпык быыһынан харахтара эрэ кылайан көстөр. Аттыларыгар табаар дуомун тэлгэппиттэр.
Иһирдьэ киирдэххэ, эмиэ оннук хартыына буолан биэрдэ. Уһун көрүдүөр устунан икки-үс киһи эрэ хаамса сылдьар. Кытайдар бэйэлэрэ да аҕыйаабыкка дылылар. Урут хос аайы хайаан да биирдии-иккилии кытай олорор эбит буоллаҕына, бу сырыыга биллэ аҕыйаабыттар.
Элбэх киһи сылдьыбат буолан, бэл, муоста кытта ырааһырбыт курдук. Дьиэ иһэ кэҥээн, сырдаан, тупсан хаалбыкка дылы. Сиргэ ыһылла сытар биир да кэмпиэт суутун көрбөтүм.
Дойдуларыттан кэлбит дьон ый аҥаара үлэлээбэттэр
Кытайдар билбэт киһилэригэр элбэх саҥата-иҥэтэ суох сүрдээх тоҥкуруун майгылаах дьон. Киһиргэппитэ буолан да, кинилэр уостарын өһүлбэккин. Төлөпүөнүм түһэрэр хаамыратын холбоон баран илиибэр тута сырыттахпына, биир кытай: “Бу тугу уста сылдьаҕыҥ? Араар”, – диир. Мин хоруйум судургу буолла: “Сакаастаабыт малларын хаартыскаҕа түһэрэ сылдьабын”, – диибин. Икки хас кытайы кытта биир-икки тылы бырахсан кэпсэтэн көрдүм да, “нэт,“ ”нэ снаю” дииртэн атыны билбэтилэр. Онон Кытайга күн бүгүн хайдах-туох быһыы-майгы буола турарын бэйэлэриттэн ыйытан туһа тахсыа суоҕун биллим.
Кыараҕас соҕус хоско атыыһыт саха дьахтара олорор. Хата, бэрт улгум буолан биэрдэ. Кэпсээн-ипсээн мааны киһитэ. Бу курдук кэпсиир: “Манна элбэх кытай үлэлиир. Ааттыын да Кытай ырыынага диэн. Тохсунньуга аҥаардара дойдуларыгар Саҥа дьыллыы барбыттара. Олор кэлбиттэрэ эрээри, үлэлэригэр тахса иликтэр. Ый аҥаара дьиэлэригэр сыталлар. Ол кэннэ көрдөрөллөр, анаалыс туттараллар. Быраастан “здоров” диэн ыспыраапкалаах эрэ буоллахтарына, биирдэ тахсыахтаахтар. “Дойдутуттан кэллэ-кэлээт, тута тахсыбыт, ыспыраапката суох кытайы туттахпытына, ыстарааптыыбыт уонна үлэлиир миэстэтин былдьыыбыт диэбиттэрэ. Кытайдар – истигэн норуот. Дьиэлэригэр олороллор. Хонтуруол да кытаанах”.
– Эн куттаммаккын дуо? – диибин.
– Туохтан? – диир.
– Ол-бу араас дьаҥҥа-дьаһахха хаптарыам диэн.
- Суох. Манна үлэлиир кытайдар бэтэрээҥҥи куораттартан сылдьаллар. Онно коронавирус тарҕамматах үһү. Куттанар, саллар дьон мааскалаах сылдьаллар.
***
Өйдөөн көрбүтүм, кырдьык, бары да буолбатар, мааскалаах атыыһыт балай эмэ эбит. Биир кытай кыыһа: “Билигин ОРВИ, кириип кэмэ. Ол иһин кэтэ сылдьабын. Ыалдьыбыт киһини кытта кэпсэттэхпинэ, тута ытардыбытынан барабын”, – диэтэ.
Нуучча атыыһыт дьахтара хараҕа эрэ көстүөр диэри таҥас маасканы тиирэ кэппит. Биэс уонун лаппа ааспыт көрүҥнээх.
– Тоҕо мааскалаах сылдьаҕын? – диэн олуонатык ыйытан кэбистим.
– Ты что последние новости не читаешь? – диэт, хараҕын тиэрэ көрөн кэбистэ.
Баҕар, алҕаска коронавируска хаптаран, иэдээҥҥэ түбэһэриттэн куттанарын эттэ. “Бог любит береженого” диир.
Плагиат: тугу үтүктэллэрий?
Сахалыы оһуордаах-мандардаах, ойуулаах-бичиктээх малы-салы, таҥаһы-сабы кытайдар түһэрэн ылан атыылыыр буолбуттара быданнаата. Онтон ким да соһуйбат-өмүрбэт буолла.
Биир хос иһин толору сахалыы иһити тардан кэбиспиттэр. Чааскыттан саҕалаан миин иһэр миискэҕэ диэри барыта баар. Кытыйаны, чороону этэ да барыллыбат. “Матырыйаала тугуй?” диэбиппэр “это не материал. Это фарфор” диэн, хата, кинилэр хоруйдара бэлэм. Иһиттэрин барытын фарфор дииллэр да, сыаната чэпчэки курдук. Көҕүөр оһуордаах кыра кытыйа 100-150 солк., сардаана ойуулаах 6 чааскылаах, тэриэлкэлээх нобуор 1400 солк., алаадьы угуохха сөптөөх хаппахтаах миискэ (орто кээмэйдэҕэ) 650 солк., арыы иһитэ 500 солк., туус, пиэрэс кутар, салпыакка уурар нобуор 500-600 солк., миин кутар хаппахтаах улахан миискэ 1300 солк., үс иһиттээх дьоҕус миискэ нобуора 1000 солк. Олор быыстарыгар хамыйахха маарынныыр эрээри, оннооҕор быдан дириҥ түгэхтээх таас ньуоска сытар. Үүт-үкчү кытайдар бэйэлэрин миин иһэр ньуоскаларын курдук быһыылаах-таһаалаах. Онтуларын өссө сахалыы оһуордаабыттар.
– Бу тугуй? – эр киһиттэн ыйыттым.
– Миин иһэр ньуоска, -- диир.
– Сахалар былыр да, быйыл да маннык ньуосканан миин испэттэр, – диибин. Кытайым туох да диэн саҥарбата.
***
Кэмэ илик буолан буолуо, сахалыы симэхтэр суохтар. Бэрт аҕыйаҕы түбэһэ көрдүм. Ол оннугар сахалыы суумкалар кэчигирэһэн тураллар. Орто кээмэйдээх, уһун быалаах -- 750 солк. “Заменитель тирии эрээри, качыстыба очэнь холосая” диэтилэр.
***
Халлаан сылыйан, унтуу сыаната биллэ түспүт диэн көрдүм. 3500 солк. атыыламмыт унтуулар билигин 2000-2500 солк. тураллар. Замшаттан, боолдьохтон, сылгы тириититтэн да тигиллибиттэр бааллар. Унтууларын кытыытыгар сомуок тигэр буолбуттар. Аны нуорканан киэргэтэр эбиттэр. Мин көрдөхпүнэ, чахчы, нуорка эрээри, эргэ саҕынньах түүтүн туһаҕа таһаараллар быһыылаах. Тигиитэ оннук мөлтөх буолбатахха дылы. Кытайдар 3500 солк. атыылыыр эбит буоллахтарына, манныктар маҕаһыыҥҥа 7 тыһыынчаттан итэҕэһэ суохха тураллар.
Сахалар “Лаачаан” диэн тирии этэрбэһи тигэн атыыга таһаарбыттара. Кытайдарыҥ итиччэлээҕи куоттарыахтара дуо, хайыы сахха плагиаттыы охсубуттар. Арай аатын “Лаачаан” диэн буолбакка, “Ай аачаан” диэн сыыһа түһэрбиттэрэ эрэ эбэтэр бэйэлэрэ итинник суруйбуттара эрэ. Ол “аачааннарын” көрөөрү уонна хаартыскаҕа түһэрээри, кэрийэ сатаатым да, кыайан түбэспэтим.
Сарсыардаттан аһыы утах?
Бачча кэлэн баран, аһыыр сирдэрин өҥөс гынан ааһарга сананным. Хас да сыллааҕыта кафеларын кэнниттэн биэс куул куоска төбөтүн булбуттар диэн айдаан тахса сылдьыбыта. Кырдьык дуу, сымыйа дуу сурах буолара биллибэккэ умнуллубута. Ол онон хаалбыта.
Киһи аҕыйах буолан, тып-тап хомуллуулаах, ыраас. Остуолларын сирэйигэр арыы-сыа килэйэн көстөр эрээри, ас тобоҕо суох, соппуттар. Илии суунар да сирдэрэ кирдээҕэ суох. Арай биири көрөн соһуйдум. Атыылыыр лааппыларыгар аһыы утах арааһа кэчигирээн турар. Бытыылкалар быылларын, дьэ, сотоллор эбит. Күн уотугар күлүмүрдээн олороллор.
Саха сиригэр кыраадыстаах утаҕы күнүс 2 чаастан атыылыыр көҥүллэнэр этэ. Мин күнүс 11 чааска сылдьарбар хайыы сахха “тураллар” этэ. Сыаналарын ыйыппыта буолбуппар хап-сабар эппиэттээн иһэллэр. Маҕаһыыҥҥа 100 солкуобайдаах пиибэ манна 180 солк. атыылыыллар эбит. Сампаан, ханньаак, кыһыл арыгы – барыта баар. Атыыһыттартан ким даҕаны “бириэмэ эрдэ, көҥүллэммэт” диэбэтэ. Остуолга харчы ууран баран “кутуҥ” диэбитим эбитэ буоллар, кутан куллугуратан барыахтар эбит. Эбэтэр көҥүллэнэр баҕайы эбитэ дуу?..
***
Ырыынак икки этээһин кэрийэн баран дьиэлээри турдахпына, тахсар ааҥҥа арай биир кытай уола иһин түгэҕэр ыллыы-ыллыы малларын сааһылыы сылдьар. Сэргэх киһи быһыылаах диэммин, ол-бу бытархай малы-салы көрбүтэ-истибитэ буола сылдьан ыйыталастым. Атыыһыт уол бу курдук кэпсээтэ: “Сааһым 29. Кэргэним, оҕом суох. Пекин Хубэй куоратыттан сылдьабын. Саха сиригэр кэлбитим сыл эрэ буолла. Инньэ гынан Саҥа дьылга дойдубар барбатаҕым. Ахтыбаппын. Манна кытайдар элбэхпит. Антах ийэм, бырааттарым хаалбыттара. Саҥа дьылга аймахтар буолан уулуссаҕа хаама сырыттахтарына, полициялар кэлэн “дьиэлээҥ, уулуссаҕа хаамар көҥүллэммэт” диэн үүртэлээбиттэр этэ. Коронавирустан сылтаан биһиги куораппыт суолу-ииһи барытын сабан тураллар. Мээнэ киллэрбэттэр-таһаарбаттар. Мин куораппар ыалдьыбыт киһи суох буолан, дьонум туһугар куттаммаппын. Уҕарыйан эрэр дииллэр”.
***
Кытай ырыынагар өрөбүл күн итинник эбит. Саҥа дьыл кэнниттэн дьон төрүкү аҕыйыыр үһү. “Халлаан сылыйдаҕына, саас чугаһаатаҕына, элбиэхтэрэ” дииллэр. Дойдуларыттан кэлээччилэри хонтуруолга ылбыттар. Сыстыганнаах куһаҕан дьаҥ тарҕаммытын кэннэ Кытайтан табаар аҕала иликтэр үһү.
Ол да гыннар дьон сэрэнэр-сэрбэнэр эбит. Мааскалаах киһи балай эмэ. Оннук ээ, били нуучча атыыһыт дьахтара эппитигэр дылы, “таҥара сэрэҕи сөбүлүүр”.
