Биир күн Дьокуускай куорат тэрилтэлэрин кэрийдим. “Тоҕо уонна туох сыалтан” диэн токкоолоһор буоллаххытына, ол маннык.
* * *
Ааспыт нэдиэлэҕэ “кыымнар” өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын уонна уопсастыбаннаһы түмэн “Саха тыла сокуон хараҕынан” төгүрүк остуол тэрийбиппит. Кэпсэтии быыһыгар “саха тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан, тэрилтэлэр ааттара хайаан даҕаны икки тылынан суруллуохтаах” диэн этэн аһарбыттара. “СӨ Тыл туһунан сокуонугар итинник ыйылла сылдьар” диэн бигэргэппиттэрэ. Онон халлаантан баһан этии буолбатах.
Иккис түгэн. Ил Дархан тылга бэлиитикэтин сэбиэтин исписэлииһэ Дьокуускай куоракка дакылаат оҥорбутун истэн аһарбытым. Опера уонна балет тыйаатырыттан Орджоникидзе болуоссатыгар диэри 125 тэрилтэ баарыттан, хомойуох иһин, 7 %-на эрэ икки тылынан суруллан турар үһү! Соһуйдум. Чахчы оннук дуо диэн, куорат киинигэр баар дьон-сэргэ элбэхтик тоҕуоруһар улахан тэрилтэлэрин кэрийдим.
Бырабыыталыстыба дьиэтэ
Туох-ханнык иннинэ бырабыыталыстабаҕа тэбинним. Бырабыыталыстыба икки дьиэтигэр иккиэннэригэр аата толору сахалыы суруллан турар: “СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтата”. Ил Түмэн эмиэ. Киһи иҥнэрэ суох.
Министиэристибэлэр
Салгыы былаастан тэйэ барбакка, министиэристибэлэри кэрийдим. Мин сылдьыбыт министиэристибэлэрим ааттарын бары икки тылынан суруйан ыйаабыттар. Ол гынан баран, соһуйуох иһин, сорохтор балай эмэ алҕастаахтар. Оннук сыыһалаах суруллан, министиэристибэ “сирэйэ” буолан тураллар. Холобур, “СӨ олорор дьиэ – коммунальнай хаһаайыстыбаҕа уонна энергетикаҕа министерствоҕа”, “СӨ доруобуйаҕа харыстабылын Министиэристибэтэ”, “СӨ промышленноска уонна геологияҕа министиэристибэтэ” уо.д.а. Саха тылын тылбаастыыр, биллэн турар, уустук. Ол эрээри тыл суруллар быраабылата, тутуһуллар анал ирдэбил диэн баар. Ону тутуһар – булгуччулаах. Буолаары буолан, бүгүн-сарсын сабыллан хаалыан сөп “үтүөх-батаах” кыра маҕаһыын буолбатах, судаарыстыба, былаас тэрилтэтэ.
Ол иһигэр уу сахалыы суруллубуттар да бааллар. Холобур, “СӨ Урбааҥҥа, эргиэҥҥэ уонна туризмҥа министиэристибэтэ” диэн биир да сыыһата суох суруйан ыйаабыттар.
Арай Олох-дьаһах, хомунаалынай хаһаайыстыба уонна энэргиэтикэ министиэристибэтин “Субсидия ааҕыныстыбатын” тэрилтэтин аата биир тылынан эрэ суруллан турар. Баҕар, “сууллан түспүтэ буолуо, баҕар, ыйаары бэлэмнээн сытыараллара буолуо” диэммин (чэ, куотуна соруннахха, туох баҕарар диэххэ сөп), иһирдьэ киирэ сырыттым. Ааҥҥа харабыл олорор, хап-сабар: “я всего лишь охранник...” – диэтэ. “Туох да диэн эппиэт биэрэр кыахпыт суох. Министиэристибэттэн бэйэтиттэн ыйыталаһыҥ”, -- диэн муҥнанна.
Куорат дьаһалтата
Дьокуускай куорат дьаһалтатын тэрилтэлэрэ биир эрэ дьиэҕэ буолбакка, араас сиринэн тарҕанан олороллор эбит. Сүрүн дьиэ аата толору сахалыы суруллубут.
Дьаһалта атын тэрилтэлэригэр тэбинним. Үөрүөм иһин, биир да тэрилтэ көтөн хаалбакка (5-6 тэрилтэҕэ сырыттым), бары икки тылынан суруллубуттар. Ол эрээри... сонньуйуом иһин, алҕас бөҕөлөөхтөр: “Дьокуускай куорат” куорат уокуругун “сир сыһыаннаһыыларыгар агенствота” муниципальнай казеннай тэрээһин”, “Дьокуускай куорат уокуругун муниципальнай бюджетнай учреждениета “кылаабынай архитектурнай-былаанныыр учреждение”, “Дьокуускай куорат уокуруктааҕы дьаһалтатын куораты тутуу департамена” уо.д.а. Холобурдаан бара туруохха сөп.
ХИФУ
М.К. Аммосов аатынан ХИФУ төһө да федеральнай таһымнаах буоллар, устудьуоннарын 80 %-на -- саха оҕолоро. Саатар, кытыытыгар да буоллар, сахалыы суругу кыбытан кэбиспит буолаайаллар диэн, эрэх-турах санаалаах тиийдим. Сэрэйбит курдук, суох. “УЛК”, “ГУК” ааттара нууччалыы эрэ суруллан тураллар.
Оскуола, уһуйаан
Куорат оскуолаларын, уһуйааннарын ааттара бары иккилии тылынан суруллубуттар. Ол эрээри дьиҥ чахчы уу сахалыы сөпкө суруллубут ааты биири да түбэһэ көрбөтүм. Холобур, маннык суруйан ыйаабыттар: “Дьокуускай куорат” Куораттааҕы уокуругун 26-с №-дээх уопсай үөрэхтээһин (сорох предметтэри дириҥэтэн үөрэтэр) орто оскуолата”, “Дьокуускай куорат” куорат уокуругун 10-с №-дээх “Туллукчаан” оҕо саада – оҕо сайдар киинэ муниципальнай бюджетнай оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтэ”, “Дьокуускай куораттааҕы уокурук Уопсай Үөрэхтээһинин муниципальнай тэрилтэтин “1 №-дээх орто оскуолата”, “1 №-дээх оҕо устуустубаҕа оскуолата”.
Баан
Бааҥҥа харчы устаары-угаары төһөлөөх киһи күннэри-түүннэри сыбыытаан эрэрэ буолуой? Биир да бааҥҥа аата, үлэлиир кэмэ сахалыы суруллубатах. Барыларыгар нууччалыы эрэ тыллар кэчигирэһэн тураллар.
Арай “Алмазэргиэнбаан” аата сахалыы суруллубут буолуон сөп диэн кыҥастаһа-кыҥастаһа көрдүм да, туһата суох буолла. Нууччалыы эрэ сурук ыйанан турар.
Буоста
Буоста эмиэ элбэхтик кэлэр-барар сирбит. Ааһан иһэн көрдөххө, ханнык күҥҥэ хастан хаска диэри үлэлииллэрин, өрүүллэрин “сыттык саҕа былакаакка” суруйан ыйаабыт буолаллар. Сахалыыта эмиэ баар курдук өйдүүр этим. Күн бүгүнүгэр диэри.
7-с уонна 27-с №-дээх буоста дьиэлэрэ иккиэн нууччалыы эрэ суруктаахтар. Баҕар, Орджоникидзе болуоссатын аттыгар баар сүрүн тэрилтэлэригэр сахалыы суруйан нэлэппиттэрэ буолуо диэн таарыйан аастым. Эппиэт хобдох – биир да сахалыы тыл суох.
Түмэл, тыйаатыр
Хата, Национальнай уус-уран түмэл аатын хайҕаатым. Тыл үөрэхтээхтэрин кытта сүбэлэспиттэрэ, саха тылыгар суолта уурбуттара көстөр: “Судаарыстыба уус-уран ойууга-дьүһүҥҥэ түмэлин холбоһуга. СӨ уус-уран ойууга-дьүһүҥҥэ бас түмэлэ”.
Опера уонна балет судаарыстыбаннай, Саха академическай тыйаатырдарын ааттара сахалыы сыыһата суох суруллубуттар эрээри, сахатыйбатахтар: театр – театрынан, касса кассанан суруллубут.
Спорт киинэ
Успуорт кииниттэн “Чолбоҥҥо” эрэ сырыттым. Таһынааҕы аата нууччалыы суруллан турар. Иһирдьэ киирдим. Сахалыы эйгэлээх, сахалыы моһуоннаах бэрт тупсаҕай тутуу. Ол эрээри сахалыы тылынан суруллубут биир да ыйынньык да, былакаат дуома да суох. Барыта – нууччалыы. “Чолбон” Успуорт министиэристибэтин тэрилтэтэ эбит. Атыттарга сылдьыбатах буоламмын, туох да диэн этэр кыаҕым суох.
Аптыака
Чааһынай аптыака хас хардыы аайы баар. Уонтан тахса чааһынай аптыакаҕа сылдьыбыппыттан “Сулусмедфарм”, “Эмп”, “Аист” уонна “Дьуһуурунай” аптыакалар эрэ сахалыы суруктаахтар-бичиктээхтэр. Балар хастыы да туочукалаахтар эбит. Олорго барыларыгар сахалыы сурук баар.
“Аист” ХЭТ кыһанан-мүһэнэн сахалыы суруйа сатаахтаабыт да, алҕас бөҕөлөөх. Иһирдьэ киирэн: “Алҕас бөҕөлөөх суруйбуккут”, – диэбиппэр, атыыһыт: “Өйдөөн көрбөт эбиппин. Хаһаайыҥҥа тиэрдиэм”, -- диэтэ. Ханнык тылга тугу сыыспыттарын токкоолоһон ыйыталаста. Ол эрээри куорат үрдүнэн бу эрэ тэрилтэ “аптыака” диэни “эмтиэкэ” диэн уу сахалыы тылбаастаан ыйаабыт.
Атыы-эргиэн киинэ
Дьокуускай дьоҕус куорат диэтэххэ, атыы-эргиэн киинэ хара баһаам. Таҥас-сап, мал-сал атыылыыр биллэр улахан кииннэргэ – “Туймаадаҕа”, “ЦУМ”-ҥа, “Проспекка”, “СахаЭкспоЦентрга” – сырыттым. “Туймаада”, “СахаЭкспоЦентр” сахалыы суруктаахтар. Иккитигэр суох. “Туймааданы” хайгыы көрөбүн. Үлэҕэ киирээтин кытта хара маҥнайгыттан икки тылынан суруйан ыйаабыттара. Тэрилтэ аата, үлэлиир кэмэ эрэ буолбакка, “киирэр, тахсар аан” диэннэрэ эмиэ сахалыы суруктаах.
“Удачная покупка”, “Мясной двор” уонна “Токко” универсамнар (сорохторго биир-икки тылынан да буоллар, холобур, нууччалыы сурук быыһыгар “үлэлиир кэмэ: 24 чаас” диэн кыбытан) сахалыы суруйбуттар. Син суолта уураллар эбит.
Көмүс киэргэл маҕаһыына тэллэй курдук элбэх. Эбиитин үгүстэрэ өссө сахалыы ааттаах. Хомойуох иһин, олор – “Эгэлгэ”, “Киэргэ”, “Драгоценности Якутии”, “ЭПЛ Даймонд”, “Бриллианты Якутии” ааттарыгар, араспысаанньаларыгар – биир да сахалыы тыл кыбытыллан хаалаахтаабатах. Саатар, алҕаска даҕаны.
* * *
Куорат уһун синньигэс уулууссатын тухары буотарах-иэтэрэх бытархай маҕаһыын, аһыыр сир эрэ элбэх. Ааттарын, үлэлиир кэмнэрин бары нууччалыы суруйан ыйаабыттар. Олор быыстарыгар, аҕыйах да буоллар, сахалыы суруктаахтар эмиэ бааллар эбит. Холобур, “Тамерлан” эрэстэрээн, “Бургер хит” аһыыр сир, “Туймаада” маҕаһыын саха тылыгар суолта уурбуттар.
Үөрэ көрбүтүм диэн, “Фонбет” ХЭУо “Спорка уксуу. Букмекерскай хонтуора уксууну тутар пууна. Үлэлиир кэмэ: Тохтобула суох. Өрөбүлэ суох” диэн хайдах сатыырынан сахатыта сатаабыт. “Билайн”, “МТС” итиннэ кымаардаан да көрбөтөх эбит буоллахтарына, “Телмарт” суотабай төлөпүөн атыылыыр маҕаһыын, хата, сахалыы суруйбут.
“Фрукты и овощи” туочука
Ааһан иһэн “Фрукты и овощи” диэн суруктаах омуктар маҕаһыыннарын өҥөйөн аастым. Күн уота быһа сиэн көстүбэт буолбут суруктара нууччалыы суруллан ыйанан турар. “СӨ Тыл туһунан сукуонугар тэрилтэ, маҕаһыын аата сахалыы суруллубут буолуохтаах. Салалтаттан суруктаах кэллэхпинэ, сахалыы суруйан ыйыаххытын сөп дуо?” – диэбиппэр, “Я не знаю. Хозяин решает”, -- диэтэ уонна тугу эрэ уорбалаабыт хараҕынан көрөн кэбистэ.
Юрист хоруйа
Ханнык сокуоҥҥа олоҕуран икки тылынан суруллуохтааҕын, куоракка күн бүгүҥҥү балаһыанньа хайдаҕын, туох үлэ ыытылла турарын билээри, Дьокуускай куорат административнай хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ, юрист идэлээх Феликс Антоновы кытта сибээстэһэ сырыттым.
Ханнык сокуон итини ирдиирий?
СӨ Тылын сокуонугар 35-с ыстатыйаҕа “Тексты вывесок с наименованием органов государственной власти и органов местного самоуправления, преприятии, учреждения и организации оформляются на государственных языках РС(Я)” диэн суруллар. Ол аата Саха сиригэр икки судаарыстыбаннай тыл баарын быһыытынан, тэрилтэ аата нууччалыы эрэ буолбакка, сахалыы эмиэ хайаан да суруллуохтаах. Ити ыстатыйаҕа кыһыл устуруокаттан “тексты вывесок, объявлений, рекламы и иных информационных средств оформляются на государственных языках” диэн салҕыы этиллэр. Тэрилтэ аата эрэ буолбакка, биллэрии, эрэкэлээмэ, уопсайынан, импэрмээссийэни тиэрдэр матырыйаал эмиэ икки тылынан суруллуохтаах. Дьиҥэ, бу сокуон 1992 сылтан ыла баар. Урут Саха сиригэр бүттүүнүгэр үлэлээбэккэ турбут. Саҥа үлэлэтэн эрэбит.
Бу сокуон судаарыстыба тэрилтэтигэр эрэ сыһыаннаах дуо?
Суох, барыларыгар. ХЭУо, чааһынай урбаанньыт, түмсүү – бары тутуһуохтаахтар. “Бу мин чааһынай бас билэр тэрилтэтэм, маҕаһыыным, ол аата талбыт тылбынан суруйан ыйыахтаахпын” диэн буолбатах. Сокуон барыларыгар тэҥ.
Тэрилтэ аата алҕастаах суруллубут, сахатыйбатах буоллаҕына, миэрэҕэ тардыллар дуо?
Сокуону кэһиинэн ааҕыллар. Алҕас суох буолуохтаах. Аны туран, хайаан да сахатытан суруйуохтаахтар. Холобур, министиэристибэ, дэпэртээмэн, “Киин” киинэ тыйаатыра диэн. “Киин” киинэ тыйаатырыгар боротокуол оҥорон олоробут. Урут сахалыы суруктара баар эбит. Онтуларын кэлин ылан кэбиспиттэр. Биллэрии, эрэкэлээмэ олус элбэх. Тэрилтэлэр ааттарыттан саҕалаатыбыт. Олорго сыыйа-баайа тиийиэхпит.
Туох үлэни ыытаҕытый?
Бөлөх тэринэн үлэлээн эрэбит. СӨ Тылын сокуонугар олоҕурбут 13.4 диэн административнай кодекс баар. Онно сигэнэн ааспыт нэдиэлэттэн боротокуоллары оҥорон саҕалаатыбыт. “Не соблюдение требований законодательства РС(Я) о языках” сокуонунан эппиэккэ тардыллыахтарын сөп. Сэрэтии диэн суох. Тута ыстараап түһэрэбит. Маннык төлөбүрдээх ыстараабы түһэрэбит: физическэй сирэйгэ -- 1000-2000 солк., дуоһунастаах дьоҥҥо, урбаанньыттарга -- 2000-3000 солк., юридическай сирэйгэ -- 3000-4000 солк. Хас да боротокуолу оҥордубут. Кэлэр уочараттаах мунньахпытыгар дьүүллэһиэхпит. Сокуону кэспиттэрин-суоҕун, ыстарааптара төһө буоларын хамыыһыйа быһаарар.
* * *
Түмүктүүм. Уопсайа түөрт уонча тэрилтэҕэ сылдьыбыппыттан түөрт-биэс тэрилтэ эрэ аата алҕаһа суох, толору сахатытыллан суруллан турар. Дьиҥэ, “улуубут” диэн ааттанар модун Арассыыйа дойдутугар нууччалыы өйдүүр дьон олордохпут. Туох тэрилтэтэ буоларын, хастан хаска диэри үлэлиирин баҕас өйдөөн бөҕө. Дьыала онно буолбатах. Дьыала норуоту норуот быһыытынан суолталыылларыгар, бэйэлээх бэйэбит төрүт сирбитигэр тэҥ бырааптаах буоларбытыгар сытар. Тус бэйэм итинник саныыбын. Оттон эһиги туох дии саныыгыт?
Куорат тэрилтэлэрин кэрийдэ Диана КЛЕПАНДИНА.
