От ыйын өҥүрүк куйааһыгар сиппиирдэнэн, тохсунньу тоһуттар тымныытыгар хаардарын күрдьүбүтүнэн сылдьар илистиилээх, хайҕала-махтала суох үлэлээх дьону дьоллоох Дьокуускай уулуссаларынан хааман иһэн күннэтэ көрсөбүт. Хайдах-туох дьылҕалаах, туох сыаллаах-соруктаах дьон үлэлии-хамсыы, бөх-сыыс ыраастаан түбүгүрэ сылдьар эбиттэрий?

Маҥнай утаа ол дьону хантан булуох, ханна тиийэн кэпсэтиэх бэйэм буоллаҕай диэн санаталыы сырыттым. Ол эрээри кинилэри булар да, көрсөр да улахан уустуга суох буолан биэрдэ. Хос дуу, кэбиниэт иһигэр дуу бүгэн олорботтор. Кинилэр үлэлэрэ – харахпыт далыгар. Хомунаалынай хаһаайыстыба үлэһиттэриттэн – тиэргэн хомуйааччылартан, остуорастартан – күннээҕи түбүктэрин, хамнастара төһөтүн, дьон хайдах сыһыаннаһарын, үлэлэригэр саамай тугу сөбүлээбэттэрин ыйыталастым.

“Ол биһиги тугу кэпсиэхпитий?” дии түһэллэр эрээри, тимэхтэрэ төлөрүйдэҕинэ, саҥа-иҥэ дэлэй дьоно буолан биэрдилэр.

ОСТУОРАС: “Уруккута  бэтэринээрбин,  билигин  остуорастыыбын”

Каландаришвили уулуссанан Сайсары диэки баран истэххэ, тоҕус этээстээх саҥатык таас дьиэ турар. Бэйэм наадабынан ол дьиэҕэ киирэ сырыттым.

Домофоннаах тас ааны арыйааппын кытта, кирилиэс анныгар хос курдугу оҥорбуттар, ол көһүннэ. Туус маҥан баттахтаах, 70-нун лаппа ааспыт эмээхсин олорор. Быһыыта, дьиэ остуораһа. Хоһугар бэрт дьоҕус остуол, кыра олоппос уонна тэлэбиисэр турар. Эмээхсин, хаһыаттан кэлбит сурахпын истэн, кыккыраччы аккаастанна, “мин көҥүлэ суох дьиэҕэ остуорастыы олоробун. Хаһыакка тахсабын диэн аны үлэбиттэн уһуллуом. Мантыкам, кыра да буоллар, биэнсийэбэр эбии буолар” диэхтээтэ эрээри, өтөр буолбата, кэпсээн барда.

– Остуораска көҥүллээх уонна көҥүлэ суох дьиэлэр диэн бааллар эбит.

– Мин бу үлэлиир дьиэм остуорас олороругар сөбө суох, “стандарт” буолбатах. Олохтоохтор үтүө баҕаларынан кыттыһан кирилиэс анныгар хос курдугу оҥорбуттара. Сытан ыларга миэстэ суох. Эбиитин салгына суох буолан эрэйдэнэбин. Бу иннинэ куорат киинигэр турар, “элиитэ” дьиэҕэ остуорастыы сылдьыбытым. Аймахтарым чугас олороллор, ол иһин манна көһөн кэлбитим. Билигин саҥа дьиэ барыта “стандарт”, олорго остуорас хоһо олох оһуобай.

– Төһө хамнаска олороҕун?

– Аймаҕым дьахтары кытта солбуйса сылдьан үлэлиибин. Мин күнүскү өттүгэр олоробун, кини – түүҥҥүтүгэр. Бэйэтэ атын үлэлээх. Мантан атын үлэм суох, биэнсийэлээх эмээхсин олоробун. Аймахтарбар тахсан чэйдии-чэйдии киирэн олордоҕум дии. Сууккаҕа 700 солк. хамнас аахсабын, ыйга 14 000 солк. ылабын. Олохтоохтор хомуйаллар, дьиэ төлөбүрүн кытта тэҥҥэ хомуйаллар. Куорат киинигэр элиитэ дьиэҕэ эмиэ күҥҥэ 700 солк. хамнаһы төлүүллэрэ. Онон уратыта суох, куорат таас дьиэлэрин остуорастара биир хамнаһы аахсабыт диэххэ сөп. Арай бу нөҥүө турар Чехов аатынан уулусса улахан таас дьиэтигэр остуорастар күҥҥэ 1000 солк. ылаллар үһү. Ол оннугар үлэлэрэ, толорор эбээһинэстэрэ элбэх.

– Эн эбээһинэскэр туох киирэрий?

– Бэрээдэги көрөбүн. Подъеһы күҥҥэ биирдэ хомуйуохтаахпын. Бэйэм үтүө баҕабынан хаар ууллар, чалбах тахсар кэмигэр күҥҥэ хаста да сотобун. Дьиҥэ, сааһым остуораска сөп түбэспэт. Үчүгэйи, үтүөнү эрэ оҥорон олордохпуна, үлэлэтэр буоллахтара. Ол иһин дьоҥҥо үчүгэйи оҥоро, табыгастаах усулуобуйаны тэрийэ сатыыбын. Оҕолор кэллэхтэринэ, дьиэлэригэр улахан киһи суох буоллаҕына, миэхэ домофоннууллар, ааны аһан биэрэбин. Олохтоохтор кыттыһан видеокамера туруорбуттара. Олору кэтиибин-маныыбын.

– Арай айдаарсан турдуннар? Айдааны тохтотор, онно кыттыһар бырааптааххыт дуо?

– Мин көрөр-истэр подъезпар улахан айдаан, охсуһуу таҕыстаҕына, тута полициялары эрийэн ыҥырабын. Саастаах киһи буоларым быһыытынан, баран мэһэй-таһай буола, араартыы барбаппын. Оттон ыаллар айдаарыстахтарына, кыттыспаппын. Бэйэлэрэ уоскуйаллар. 3-с, 4-с этээстэргэ сулумах уолаттар бааллар. Олор сороҕор “бырааһынньыктаан” кэбиһэн, сэрэтии ылаллар. Кирилиэс былаһааккатын киэһэ 11-12 чааска диэри биирдэ тахсан көрүөххүн сөп. Түүн таҕыстахтарына, бэйэлэрин дьыалалара.

– Сааһырбыт киһи бу үлүгэр кыараҕас хоско олорон сылайарыҥ, тууйулларыҥ буолуо.

– Хайыахпыный, олорорбор тиийэбин. (Күлэр.) Кинигэ ааҕар буоламмын, күммүн-дьылбын түргэнник атаарабын. Сороҕор “хайа, номнуо киэһэ буола оҕуста дуу?” диэн саҥа аллайбытым эрэ баар буолар. Уопсайынан, остуораска ааҕар эрэ киһи үлэлиир. Дьарыга суох дьон өр буолбаттар, уурайан бараллар.

– Туох идэлээххиний? Урут ханна үлэлээбиккиний?

– Үрдүк үөрэхтээх бэтэринээрбин. Эдэр сылдьан хотунан, киин улуустарынан үлэлээбитим. Ынах-сылгы бөҕөтүн көрбүт-истибит киһибин. Кэлин сааһыран баран, Дьокуускайга көһөн киирэн үлэлээбитим. Миигин кытта остуорастыыр балтым уруккута – медик.

ТИЭРГЭН ХОМУЙААЧЧЫЛАР

Интервью ыла Ленин бэрэспиэгинэн тиэтэйэ-саарайа баран иһэн, чааһынай кафе аттыгар саас ортолоох эр киһи үлэлээн букунаһа сылдьарын көрдүм.

Кафе иннигэр уу тоҕо анньан кэлбит. Ол тоҥон килэгир мууска кубулуйбут. Дьон халтарыйбатын диэн, киирэр ааҥҥа хаптаһыннары уурталыы сылдьар эбит.

Аттыгар чугаһаан, дорооболоһон баран: “Үлэһиккин дуу, ааһан иһэр киһигин дуу? Бу тугу гына сылдьаҕыный?” – диэн ыйыттым. Киһим бу курдук кэпсээннээх буолла:

– Бу кафеҕа тиэргэн хомуйааччынан үлэлиибин (омуктуу ааттаах кафены ыйан көрдөрөр). Ол-бу буолар-буолбат маһы тэлгээн суол оҥоро сылдьабын. Үлэм сарсыарда 8.30-9 чаастан саҕаланар. Кафе 10-тан аһыллар, ол иннинэ хаска баҕарар кэлиэхпин сөп. “Булгуччу бачча чааска кэлиэхтээххин, баар буолуохтааххын” диэн ким да улаханнык хонтуруоллаабат, тойомсуйбат. Чаас кэриҥэ үлэлиибин, бөҕү-сыыһы хомуйабын, ууруналары ыраастыыбын. Ол оннугар биир да күн өрөбүлэ суох үлэлиибин. Ыйга 7000 солк. ылабын.

– Атын үлэлээххин дуу?

– Өссө атын эбийиэктээхпин. Эмиэ чааһынай дьоҕус тэрилтэ. Анаммыт чааһа суох, холкутук үлэлиибин. Хамнаһа ыйга – 5000 солк.

– Чэ, холобур, бүгүн үлэҕэр бу кэлэн тураҕын. Тугу гынаҕын?

– Бөҕү-сыыһы, кэмпиэт суутун, кафеҕа испит иһиттэрин хомуйабын, улахан баахха таһабын. Билигин сүрүн үлэм – хаар күрдьүүтэ. Аттынааҕы дьиэ систиэмэтэ бөлүүн тоҕо баран, кафе иннэ бүүс-бүтүннүү муус буолла. Дьэ, бу муус халлаан ириэриэр диэри сытар, ууга, бадарааҥҥа кубулуйар буолла. Хайдах гыныах баҕайыбыный диэн бу турабын, ДьУоХХ үлэһиттэрэ кыһаллаллара эбитэ буоллар, тыраахтары аҕалан күртэриэхтэр этэ. Бу – киин уулусса, дьон саамай сылдьар сирэ.

– Салайааччыларыҥ сэмэлииллэр дуу?

– Ээ суох... Ким да, туох да дии илик. Үлэбин үтүө суобаспынан толоробун. Хата, бэйэлэрин сэмэлиэх курдукпун. (Күлэр.)

– Үлэҕэр тугу сөбүлээ-бэккиний?

– Оо-ол дьиэни көрөҕүн дуо? (Тэйиччи утары турар дьиэни ыйан көрдөрөр.) Аннын тимир лиистэринэн саппыттар. Итинник эбийиэги ыраастыырга, көрөргө-истэргэ быдан чэпчэки. Оттон бу курдук аһаҕас сыбаайалаах дьиэлэргэ ыттар киирэн тэстэллэр, бырадьаагалар “көрүлүүллэр”. Олус кирдээх буолар, ону биһиги хомуйабыт.

– Дьон сыһыана хайдаҕый?

– Аныгы дьон култуурунай бөҕөлөр. Дорооболоһуутун дорооболоспоттор эрээри, сиэрдээх сыһыаннаахтар. Көрдөрбүтүнэн туран бөҕү-сыыһы бырахпаттар. Арай кыра табаарыстар кэмпиэттэрин суутун түбэһиэх элээрдиэхтэрин сөп. Үлэбин сирбэппин. Кыра да буоллар, эбии харчы буоллаҕа. Ый аайы 10-нуу тыһыынчаны уурунан иһэбин. Кыыһым учаастак атыыласпыта, онно чааһынай дьиэ туттарар былааннаахпын. Тиэргэн хомуйааччынан үлэлээбитим сэттэ сыл буолла.

* * *

203-с саҥа түөлбэҕэ тиритэ-хорута үлэлии сылдьар, отутун лаппа ааспыт эр киһини көрүстүм.

Күрдьэҕин, тэлиэгэтин соспутунан сылдьар. Таас дьиэлэри көрөр-истэр тэрилтэҕэ үлэлээбитэ иккис сылыгар барбыт. Бөх-сыыс хомуйар, ол-бу алдьаннаҕына-кээһэннэҕинэ өрөмүөннүүр. Бэйэтэ эппитин курдук, кырдьык, “универсальнай” үлэһит эбит.

– Суох, доҕоор, хамнаспын мыыммаппын. Ыйга 40 000 солк. ылабын. Мин үлэбэр сөптөөх хамнас дии саныыбын. Үөрэҕим суох. Оскуолабын бүтэрэн баран ПТУ-га үөрэнэ сылдьыбытым да, көргө-нарга аралдьыйан бырахпытым. ГРЭС түөлбэтигэр эргэ дьиэҕэ ыйга 8000 солк. хос арыандалаан олоробун. Кэргэн, оҕо диэн суох. Бу иннинэ күннээҕинэн быстах үлэлэргэ сылдьыбытым. Таксыылаабытым. Мантан антах оннубун-тойбун булунар, кыралаан харчы мунньунан хос дуу, кыбартыыра-устуудьуйа дуу ылынар былааннаахпын. Чэ, көстөн иһиэ.

Сарсыарда 6 чааска туран, бөҕү-сыыһы хомуйбутунан барабын. 12 чааска диэри оннук сылдьабын. Туох алдьанан-кээһэнэн турар да, утарынан оҥорон иһэбин. Киэһэ өттүгэр эмиэ тахсан үлэлиибин. Дьиэлэрбин кэрийэн көрүтэлиибин. Элбэх кыбартыыралаах үс таас дьиэни көрөбүн-истэбин. Саҥа түөлбэ буолан ыраас. Үлэлииргэ да астык. Өрөбүл күн диэн суох. Күнүм бу курдук ааһар. Хата, халлаан сылыйан, бэлисипиэтинэн сылдьабын.

***

Үс хас сыллааҕыта эмиэ бу тиэмэҕэ матырыйаал бэлэмнээн турардаахпын. Дьон-сэргэ олорор дьиэтин-уотун көрөр-истэр үлэһиттэр хамнастара да, үлэлэрин көрүҥэ, ирдэбилэ да соччо уларыйбатах эбит дии санаатым.

Ким хайдах сатыырынан харчы өлөрөн, күннээҕи аһыыр аһын, таҥнар таҥаһын булунан эрдэҕэ. Кэпсэппит дьоммуттан ким даҕаны “үлэбин төрүт сөбүлээбэппин, бу үлэҕэ киирэн эрэйи көрдүм” диэбэтэ. Ол эрээри хаартыскаҕа түһэртэн, үтүктүспүт курдук, бары кыккыраччы аккаастаннылар. Ол эмиэ өйдөнөр.

Диана КЛЕПАНДИНА.