Быйыл Туймаада ыһыаҕа бэс ыйын 23-24 күннэригэр буолуоҕа. Онно аан дойду араас муннуктарыттан, Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн официальнай ыҥырыылаах 180 киһи, туристары кытта холбуу аахтахха барыта 5 тыһ. тахса киһи кэлэрэ былааннанар.
2 күннээх түүн барыта 19 түһүлгэҕэ: ыһыах 9 сүрүн сиэрэ-туома, 7 – быыстапка-дьаарбаҥка, 20 – араас хабааннаах куонкурустар, күрэхтэр, 8 – оҕоҕо аналлаах тэрээһин, 61 кэнсиэр бырагыраамата ыытыллыахтара.
Дыгын оонньууларыгар 41 киһиттэн сүүмэрдэммит 12 эр бэрдэ күрэхтэһиэҕэ, “Өбүгэ оонньууларыгар”, быһа холоон, 70-ча күүстээх-быһый холонон көрүөҕэ.Ыһыах арыллар сиэригэр-туомугар 1200 киһи кыттыа, 3 – саха сүөһүтэ, 180 – сылгы.1,500 туонна кымыс уонна быырпах бэлэмнэнэр.Быйылгы Туймаада ыһыаҕар быһа холоон 180 тыһ. киһи кыттара былааннанар.
(Дьокуускай куорат Култууратын управлениетын дааннайыттан).
Арассыыйа саамай маассабай национальнай бырааһынньыга – Туймаада ыһыаҕа – саха омугун киэн туттуута. Арассыыйа ханнык да норуотугар бачча элбэх киһини биир сиргэ түмэр маассабай бырааһынньык суох. Быһата, ыһыах – Эллэй Боотур саха омугун төрүттүөҕүттэн ыла биир да сылы көтүппэккэ ыытыллан кэлбит, саха омук өйүгэр-санаатыгар, этигэр-хааныгар букатыннаахтык иҥэн хаалбыт бастыҥ бырааһынньыкпыт. Саха – ыһыаҕа суох сатаммат (бука, ол иһин “Дьобуруопа ыһыаҕа”, “Москуба Коломенскайыгар ыытыллар ыһыах”, “Уһук Илин ыһыаҕа” уо.д.а. эҥин диэн өйдөбүллэр баар буолан эрдэхтэрэ).
“Туймаада ыһыаҕын” Арассыыйаҕа уонна аан дойдуга аатырдыспыт дьонтон биирдэстэрэ, биир сүрүн тэрийээччи, Дьокуускай куорат култууратын уонна духуобунаһын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Лариса Константиновна Андрееваҕа ыһыах туһунан аҕыйах ыйытыгы биэрдибит...
– Лариса Константиновна, хас сыл аайы ыһыах кэнниттэн “быйылгы ыһыахха 180 тыһ., 200 тыһ. киһи кытынна” диэн биллэрэҕит. Ону ким уонна хайдах ааҕарый?
– Биллэн турар, быһа холоон ааҕыллар буоллаҕа. Ыһыах саамай өрөгөйүн кэмигэр квадрокоптер көтө сылдьан ханнык түһүлгэҕэ, хас биирдии квадратнай миэтэрэҕэ төһө киһи баарын көрдөрөр. ГИБДД үлэһиттэрэ төһө массыына кэлэн тохтообутун, кэлбитин-барбытын барытын учуокка ылаллар. Онтон быһа холоон таһаарабыт.
– Быйылгы ыһыахха туох ураты, саҥа, сонун көстүү баар буолуой?
– Ыһыах диэн муҥурун булларбат, баһа-атаҕа, уһуга-кыраайа биллибэт байҕал буоллаҕа. Онуоха эбии, ыһыах – саха киһитэ туох да итэҕэллэммитин иһин, курдары тардан ыла турар, геммытыгар кытта киирбит айылҕаны кытта алтыһыыбыт тиһигэ.
Ол эрээри, быйылгы дьылга туох да ураты сонун киллэрии, саҥа арыйыы былааннаммат. Быһата, дьону сынньата түһүөхпүт. Атыннык эттэххэ, ханнык да Гиннесс рекорда эҥин былааннаммат.
– Аҕыйах сылтан бэттэх алгыһы дьон туран эрэн истэр буолбута үчүгэй. Ол эрээри, холобур, былырыыҥҥы ыһыахха дьон аһара өр сүһүөҕэр турбута сылаалаах этэ. Халлаан – куйаас, ыһыахчыттар быыстарыгар араас кыаммат, кырдьаҕас дьон эмиэ бааллар...
– Билигин олох тэтимэ уларыйан, дьон алгыһы уһуннук тулуйан-тэһийэн истибэт буолбута – баар суол. Ол иһин, бэйэҕит да билэргит буолуо, ыһыах аһыллыытын үс алгысчытынан ыыттарабыт. Наар биир киһи алгыырын өр истэн дьон ыарырҕаппатын, сылайбатын диэн. Холобур, мин кэтээн көрүүбүнэн, алгысчыт Михаил Винокуров Ахтар Айыыһыкка туһуламмыт алгыһын дьахтар аймах ордук чугастык ылынарга дылы. Алгыстаах Өлөксөөн Улуу Суоруҥҥа алгыһа – эр дьоҥҥо чугас. Алгыс Уйбааны бэйэҕит билэҕит. Хайдахтаах да киһиэхэ бу үс алгысчыттан, муҥ саатар, биирин тыла чугастык, таарыйар гына киириэхтээх. Былыргы ыһыахтарга алгысчыттар “тоҥ күөс быстыҥа алгыыллара” диэн буолар.
Онон сылга биирдэ буолар алгыһы тулуйа үөрэниллиэхтээх. Холобур, христианныы таҥара дьиэтигэр сулууспалара 3,5 чааска тиийэ барар. Ону лаадан буруотун будулҕаныгар, уһун-киэҥ диэбэккэ дьон син туран эрэн истэллэр. Эдэриттэн-эмэниттэн тутулуга суох. Уҥан охто-охто, тиһэҕэр диэри син биир тулуйан тураллар. Мусульманнар “кыанар-кыаммат” диэбэккэ сиргэ умса түһэ сытан, туран-олорон үҥэллэр. Син ол тэҥэ, сылга биирдэ буолар итэҕэлбит бырааһынньыгар алгыһы тулуйуохха сөп этэ.
Алгыс барыта канонунан, аллараттан үөһэ дабайыы курдук барар, ону аҥаар кырыытыттан быһан-отон кылгатар соччо табыгаһа да суох. Сүнньэ син биир баар буолуохтаах.
Тус бэйэм, холобур, ол оннугар дуоһунастаах дьон киирии тылларын, дакылааттарын көҕүрэтиэм, кыччатыам этэ. Дьиҥинэн, ол эмиэ баар буолуохтаах.
– Ыһыахха буолар Гиннесс рекордарын туһунан тугу этиэҥ этэй?
– Ити чааһыгар этэрим элбэх... Ыһыахтар кэмнэригэр хомуска, оһуокайга, кымыс иһиитигэр, национальнай таҥаска Гиннесс рекортара олохтоммуттара. Ол эбэтэр, биир да була сатаан толкуйдаммыт буолбакка, бука бары саха духуобунай уонна матырыйаалынай култууратын туругурдар, ырааҕы ытар соруктаах оҥоһуллубуттара. Рекортар кэннилэриттэн хомуска да, оһуокайга да, саха таҥаһыгар да, кымыска да болҕомто лаппа күүһүрбүтүн билэбит. Оһуокай рекорда олохтоммутун кэннэ, бэл, Петербурга онно майгыннатан маассабай хоровод тэрийэ сатаабыттара. Биллэн турар, биһиги оһуокайбыт саҕа дьону хантан кыайан түмүөхтэрэй? Сахалыы таҥас рекордун кэнниттэн билиҥҥи аан дойду муодатыгар “халадаайдыҥы” таҥас саамай бастыҥ тренд буолан турар. Онно биһиги ыһыахпыт таҥаһа дьайбытын тус бэйэм адьас саарбахтаабаппын.
Рекорд кэнниттэн билигин Саха сиригэр олохтоох араас омуктар бары ыһыахха сахалыы таҥнан кэлэр идэлэннилэр. Ол эбэтэр, ити рекортарбыт далааһына атын омуктарга эмиэ дьайар, сабыдыаллыыр.
Уопсайынан, биһигиттэн, сахалартан атын ханнык да омук итинник Гиннескэ киирэр маассабай тэрээһини сатаан тэрийиэн саарбахтыыбын. Ити чааһыгар ураты түмсүүлээх, көхтөөх норуоппут.
– Ити ыһыахха баайыллар сылгылары хантан ылаҕытый? Олор истэригэр олус дьүүкэрбит-дьүдьэйбит дьүһүннээх сылгылар баар буолааччылар.
– Ыһыахха барыта 180 сылгыны туһанабыт. Тулагыттан, Кэҥкэмэттэн... Оччо элбэх сылгы иһигэр араас барыта баар буоллаҕа. Даҕатан эттэххэ, хаһан да быаны билбэтэх сир сылгытын быалаан-туһахтаан баайыы – бэйэтэ туспа кыһалҕа. Сэргэлэргэ 99 сылгы баайыллан турар, сүрүн түһүлгэҕэ 21...
– Сорох дьон “ыһыахпыт шоуга кубулуйда” дииллэрин истэбит...
– Биллэрин курдук, Дьокуускай куоракка ипподромҥа бастакы ыһыах 1991 с. буолбута. Үс Хатыҥҥа быйыл ыһыах 21-с төгүлүн ыытыллыаҕа. Ол былаһын тухары биһиги саха биллиилээх учуонайдарын, этнографтарын барыларын кытта ыкса үлэлэһэн кэллибит. Онон, ыһыах канонун тутуһууга туох да саарбахтааһын баар буолуон табыллыбат. Бу боппуруоска К.Уткинтан, А.Гоголевтан, Е.Романоваттан, Р.Бравинаттан, Тэристэн, А.Саввиновтан саҕалаан улахан учуонайдарбыт бары үлэлэспиттэрэ, кыттыбыттара. Билигин ыһыахпыт сиэрин-туомун Афанасий Федоров иилиир-саҕалыыр, ыһыах тутуутун, архитектуратын – Вильям Яковлев. Аны, ыһыах буолан ааспытын кэннэ туох кыайтарбытын-кыайтарбатаҕын ырытыһабыт, дьүүллэһэбит. Кэпсэтии инньэ кыһыҥҥыттан саҕаланан барар.
– Улуу Туймаадаҕа ыһыахтыыр буолбуппут ырааппыт эбит. Ол тухары ыһыахха туох уларыйыы тахсарын бэлиэтии көрөҕүн?
– Дьон ыһыах этикиэтин тутуһар буолла. Ол курдук, дьон туох да этитиитэ суох, алгыс кэмигэр тураллар, күн көрсүһүүтүгэр эр дьон уонна дьахталлар диэн арахсаллар. Быһата, билэллэр. Итириктээһин-арыгылааһын, бэрээдэги кэһии диэн суоҕун тэҥэ буолла. Саха дьоно ыһыахха атын сиртэн кэлбит ыалдьыттарга ону-маны эйэҕэс баҕайытык быһаара, ыйа-кэрдэ туралларын киһи көрө-көрө үөрэр. Урут Дыгын оонньууларыгар дьону кытыннара сатаан ааттаһыы-көрдөһүү бөҕө буолар эбит буоллахпытына, билигин онно сүүмэрдээһини ааспыт эрэ дьон кытталлар. Бэл, туспа федерация тэрилиннэ. Ыһыахха кэлэр дьон 90-ча бырыһыана сахалыы таҥнар буолла. “Таҥнар” эрэ диэн буолбатах, сахалыы таҥас култуурата үөскээтэ. Отучча сыллааҕыта биир эмэ киһи ыһыахха сахалыы таҥастаах кэлбит буоллаҕына, бэрт симиктик туттар-хаптар, хараҕы аалар курдук эбит буоллаҕына, билиҥҥи дьону онно холообоккун. Урукку курдук ньаалбаан симэхтэри, өрбөх этэрбэстэри көрбөт да буоллуҥ... Эппитим курдук, бэл, атын омук дьоно эмиэ сахалыы таҥнан кэлэ сатыыллар. Урут хаһан эрэ ыһыахха кэлэн барбыт туристар, ыалдьыттар, этэргэ дылы, “ыһыаҕа суох сатаммат” буолан, кэлин эмиэ хайаан да ыһыахха кэлэн сылдьар буоллулар. Быһата, ийэ айылҕалара уһуктан кэлэр.
Дыгын оонньууларыгар, ат сүүрдүүтүгэр 10 тыһ. миэстэлээх ипподром тобус-толору буолар. Тыһыынчанан киһи биир күүрээҥҥэ ылларан, “сарын сарыннарыттан өйөнсөн” диэбиккэ дылы, наһаа эйэлээхтик долгуйа, ыалдьа олороллорун киһи үөрбэккэ эрэ көрүөн табыллыбат.
Быһата, Туймаада ыһыаҕа сылын аайы тупса, сайда турар.
Кэпсэттэ Иван Гаврильев.
