Таас-Yрэх – Мииринэйи ньиэбинэн, гааһынан, метан уматыгынан соҕотох хааччыйааччы

Оройуон саамай былыргы нэhилиэгэ

1871 сыллаахтан ыла, Арассыыйа импэрээтэрин Илин Сибииргэ аналлаах архыыбын докумуоннарыгар киирбит кырдьаҕас Ботуобуйа (Таас-Yрэх) нэhилиэгэ Мииринэй оройуонун биир кэрэ-бэлиэ сиринэн буолар. Атыннык ааттаатахха бу – Улахан Ботуобуйа үрэх бултаах-алтаах сирэ. Ол эрээри, билигин булт мэлийдэ. Урукку бултаах-алтаах аар тайҕа маанылаах үрэх сирдэрэ - Быйыттаах, Кудулаах, Сокукаан, Ыарҕалаах, Ылгычах, Куруҥ Дьуҥкуун, Үлэгир, Улахан уонна Кыра Чайдаахтар – билигин ньиэп-гаас учаастактара.  

Манна, Таас-Yрэххэ, дойду сиртэн чиэски үрэх баhа дойдутугар, сүрүннээн саха дьоно олохсуйбуттар. Сэлиэнньэ Мииринэйтэн 170 биэрэстэ ыраах, Ленскэй оройуонун диэки сытар.    Нэhилиэккэ 512 киhи олорор. Сахалар дэриэбинэлэрин тула, биэс тыһыынча вахтовиктаах бырамыысыланнай учаастактар тулалаан олороллор. Отоннуур да, тэллэйдиир да уурайда. Эгэ, балыктыыр кэлиэ дуо?

Гаас хостооччулар – сахалар

Олохтоохтор сүрүннээн «АЛРОСА-Газ» тэрилтэтигэр, «Роснефть» «РНГ», «Таас-Yрэхнефтегаздобыча» тэрилтэлэригэр, «Новай» сопхуоска үлэлииллэр. Бу сир Орто-Ботуобуйа гаас уматыктаах сиринэн биллэр. Санатан эттэххэ, быйыл, Таас-Үрэххэ гаас хаһаайыстыбата тэриллибитэ 20 сылын туолар. Гаас Таас-Үрэхтэн полипропилен турбалаах утумунан, Мииринэй оройуонун нэhилиэнньэлээх пууннарыгар тириэрдиллэр. Гаас уhуурар утумун уhуна – 616 биэрэстэ. Бу гаастан Мииринэй куорат Хотугулуу-Илин, Алмазнай, Арыылаах хочуолунайдара үлэлииллэр. Айхал уонна Удачнай алмаас хостуур эбийиэктэрэ, куорат инфраструктурата туhана олороллор. Оройуон, бырамыысыланнас гааһа суох хайдах да сатамматтар.   Орто-Ботуобуйаттан кэлэр гаас уматык көмөтүнэн «АЛРОСА» бырамыысыланнай эбийиэктэрэ үлэлииллэр.  

Таас-Yрэх сэлиэнньэтин хабайар хаба ортотугар гаас хаhаайыстыбата тутуллан, 2008 сыл күhүнyгэр үлэҕэ киирэн турар. Манна олохтоох саха дьоно газовик идэтин баhылаан үлэлии сылдьаллар. Кинилэр «Алроса-Гаас» холбоhук үлэhиттэрэ буолаллар. Таас-Yрэх дьоно, уонунан сыллар усталарыгар газоэлектросварщик, силиэсэр, эпэрээтэр идэлэрин дэгиттэр баhылаатылар. Саха дьоно бырамыысыланнаска киириилэригэр бастакы “хараҥаччылары” - гаас уматыгы араарар ыстаансыйа эпэрээтэрэ — И.С. Саввиновы, силиэсэр И.И. Саввиновы, ньиэп уонна гаас эпэрээтэрдэрэ, монтажниктара — И.Даниловы, В.Ивановы, О.Алексеевы, И.Семеновы уо.д.а. ааттаталыам этэ. Эдэрдэртэн Роман Степанов курдук талааннаах ыччат баар. Роман «АЛРОСА-Гаас» тирэх хаhаайыстыбатыгар силиэсэр-сыбаарсыгынан үлэлиир. Билигин кини Таас-Yрэххэ чааhынай дьиэлэргэ гаас ситимин тардыыга кытта сылдьар. Эдэр киhи үс оҕолоох. Билигин сахалары ньиэп-гаас дьыалатын төрүт билбэттэр диэн соҥнооһун, сэнээн сиилээһин тохтоото.

Бэл, эдэркээн саха дьоно «Таас-Yрэхнефтегаздобыча», «РНГ»(«Роснефть») курдук тэрилтэлэргэ дьуhуурунай элиэктириктииллэр, өрөмүөннээччи-силиэсэрдииллэр.

Таас-Yрэх гаастаах аата ситэ гаастаммата. Бу тугуй?

Кэккэ сыллар усталара Таас-Yрэххэ олорор дьиэлэргэ гаас уматык киллэриллэн испитэ баара. Дьон мантан көх-нэм буолан испитэ. Күөх төлөн хас биирдии дьиэҕэ баар буолуутугар баҕа улахана биллэр. Таас-Yрэх сорох дьиэлэригэр гаас ситимэ тириэрдиллэн баран, Саха сирин бырабыыталыстыбатыттан инвестициялыыр барыл чэрчитинэн үбүлээhин суох буолан тохтообуттара.  Дэриэбинэ үрдүнэн 167 дьиэ баарыттан, сол да оһоҕунан оттон олороллор. Эдэр ыал элбэх.

Олохтоохтор туруорсууларын түмүгэр, экэниэмикэ миниистирдэрэ, араас чунуобунньуктар, таас-үрэхтэр балаhыанньаларын кытары билсиһэ сырыттылар ини, сырыппатылар ини. Таах аатыгар эрэ сырыттылар, тугу да быһаарбатылар.          

Арай бу сылларга оройуоммут дьаhалтата саҕалааhыны күүскэ өйөөбүтэ буоллар, бачча дьоҕус дэриэбинэ түргэнник гаастаныа эбит. Былаастарбыт аанньа ахтыбатахтар, нэhилиэк эрэйин чугастыы ылымматахтар. Билигин, дьиэлэр ис өттүлэригэр уматык ситимин киллэрии сыаната олус ыараата. Холбоон-илбээн, 300 тыhыынча солк. ирдэнэр. Гаас билиитэтин, хочуолун туруортарыы биэс төгүл үрдээтэ. Туох да диэбит иһин, гаас – абыраллаах дьыала! Гаас дьиэлэргэ киириэн иннинэ, олохтоохтор тулалыыр тыаны чордоон, тыйыс кыhын устата оhохторугар үлүгэрдээх элбэх маhы оттон, халлааҥҥа үрдэрэ олорбуттара. Гаас киирээтин кытары, дьон олус абыранна. Күөх төлөн көмөтүнэн дьиэлэрэ бып-бырылас сылаас буолбута. Хаhаайкалар гаас билиитэтигэр ас буһара түргэн диэн улаханнык астыналлар.  Гаас уматык ураты кутталлаах буолан, анал датчиктаах, таhырдьа сылыйдаҕына ититииттэн араарар биэнтиллэрдээх. Барыта – автоматика прибор. Туох эмэ дьиэк баарын аналлаах автостикер “чыһыыран” биллэрэр. Гааhы киллэрии тэтимнээхтик барыан, салалтабыт харгыстаата. Таас-Yрэххэ гаас киллэриитигэр бэриллиэхтээх үп, бырабыыталыстыба ыйааҕынан, киин улуустарга бэриллэн, атаҕастабыллаахтык балыйтаран тураллар. “Мииринэй кыахтаах, бырамыысаланнастаах оройуон быhыытынан бэйэтэ дьаhаныа” диэн куолулаабыт буолуохтаахтар. Кыахтаах оройуон буолан сэлиэнньэ улахан аҥаарын 15 сыл гаастаабакка олордо дуо?! Бу кэм иhигэр киин улуустарга уончалыы дэриэбинэ тилэри гаастанна буолбаат?! Онон уматык ситимин олорор дьиэлэргэ тардыы үлэлэрэ салгыы бардаҕына сатанар.

Манна Саха сирин саҥа бырабыыталыстабата суһаллык дьаhал ыларын норуот күүтэр, эрэнэр.

Таас-Yрэх инникитэ

Ааспыт сылларга өрөспүүбүлүкэ анал барылынан, хас да эдэр ыал саҥа дьиэ тутунна. Ол курдук, 15 ыал оройуонтан субсидия ылан саҥа дьиэ туттар кыахха тиксибит. Ыччат Таас-Yрэххэ олохсуйарга дьулуhара күүһүрдэ. Манна силиэсэр, сваршик, электрик, монтажник, массыына өрөмүөннүүр идэлээх буоллаххына ботуччу хамнастаах үлэ миэстэтэ баҕас баар. Аны туран, гаас үлэтигэр олохтоох саха дьоно үксүгэр үлэлииллэр. Итинник холобур Саха сирин үрдүнэн соччо суох. Холобур, «ЯТЭК» тэрилтэлэригэр Кыhыл-Сыырга, Дьокуускайга гааска соҕурууттан эрэ кэлбит дьон сүрүннээн үлэлииллэр. Сахалары кэлин эрэ дөрүн-дөрүн көрөбүн. Оттон манна – Таас-Yрэххэ «АЛРОСА-Гааска», «Роснефтькэ» саха дьонун балачча көрүөххэ сөп.

Таас-Үрэх «үрэх баһа» да буоллар

Таас-Yрэх кыhын да сайын да суола быстыбат. Мииринэйи уонна Ленскэйи кытары сибээстиир кутуу айан суоллаах. Мииринэйтэн таксыы, баахта массыыналара күн аайы сылдьа тураллар.

Нэһилиэккэ мобильнай сибээс баар. Таас-Yрэх 1999 сылтан ыла таас оскуолалаах. 2000 сыллаахха саҥа биэлсэр-акушер пууна баар буолбута. 2016 сылга 4 кыбартыыралаах, уулаах-хаардаах, санузеллардаах мас уопсай дьиэ тутуллубута. 2017 сылга дьыссааттаннылар. Килиэп астыыр бэкээринэ, эбии маҕаһыын баар буолла.

Таас-Yрэх кэскиллээх дуо?

Таас-Yрэх бырамыысыланнастаах, суоллаах-иистээх буолан сайдар кэскиллээх. Нэһилиэк өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр ботуччу үбү-харчыны киллэрэр соҕотох “донор” нэһилиэк. Манна үс мөлүйүөн туонна ньиэп хостонор. Аны билигин биэс мөлүйүөнү былаанныыллар. Мииринэй оройуонун гаас уматыгынан хааччыйарга хас мөл. кууп уматык суккулларын этэ да барбаппын.

Таас-Үрэх гааһын мииринэйдэр метанынан сапыраапкалыыр АГМСтарыгар эмиэ туһаналлар. Онон бу сахалар түөлбэлээн олорор сирдэриттэн Мииринэй улахан тутулуктаах. Таас-Yрэх гааhа суох Мииринэй оройуона улаханнык доҕолоҥнуур туруктаах. Инньэ гынан, бу кэскиллээх сири Саха сирэ өссө да сайыннарара, улаатыннарара, тутуу күүстээхтик баран дьон-сэргэ олохсуйара буоллар диэн санаалаахпын.  

Станислав Алексеев, Мииринэй куорат.

Ааптар уонна Е.Им хаартыскалара.