Ааспыт өрөбүллэргэ Арассыыйа норуоттарын Демократическай Кэнгириэһэ (ДКНР) II кэмпириэнсийэтэ буолан аста. Кэмпириэнсийэ 11 былаһаакканан ведеоконференц сибээһинэн барда. Кэмпириэнсийэҕэ Адыгея, Алтаай, Башкортостан, Дагестан, Кабардино-Балкария, Коми, Марий Эл, Москуба, Саха сирин, Хотугу Осетия бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Манна Госдумаҕа көрүллэр төрөөбүт тылы баҕа өттүнэн үөрэтии туһунан сокуон барылын тула кэпсэттилэр. Кыттыылаахтар сокуон ылыллар түгэнигэр туох-ханнык куттал суоһуурун ыйдылар уонна ону уларытарга этиилэри киллэрэргэ санаа үллэһиннилэр. Кэмпириэнсийэ туох түмүктэрдээх буолла?
Уопсастыбаннас эрэ туруулаһыа
Лезгин актыбыыһа Амиль Саркаров кэмпириэнсийэ бэрт таһаарыылаахтык ааста диир.
— Мин санаабар, билигин төрөөбүт тылы туруулаһар актыбыыстар билиилэрэ-көрүүлэрэ күүһүрэн, ордук көхтөөх буолбуттар. Инньэ гынан, уопсастыбаннас өттүттэн улахан хамсааһын тахсыах курдук. Онуоха ол барыта дьон көҕүттэн, баҕатыттан тутулуктаах. Нэһилиэнньэ төрөөбүт тылын туһугар күүскэ турууластаҕына, биһиги былаастарга улахан тыаһы таһаарыахпытын сөп.
Саркаров этэринэн, төрөөбүт тылы харыстааһын боппуруоһа, ону институционализациялааһын, итиэннэ Арассыыйа норуоттарыгар төрөөбүт тылларыгар судаарыстыбаннай (официальнай) ыстаатыһы биэрэр чахчы наадалаах диир буоллахтарына, судаарыстыба кинилэр санааларын кытары сөпсөһөргө күһэллиэҕэ. Ити дойду Төрүт сокуонунан да бигэргэтиллэр.
РФ норуоттарын тылларын көмүскүүр юридическай күүстээх уопсастыбаннай хамсааһын тэриллиитэ – баар кыһалҕалары туоратыыга наадалаах хардыы буолуохтаах.
— Биһиги бэйэбит бырааппытын бэйэбит эрэ турууластахпытына сатанар. Тоҕо диэтэххэ, билиҥҥи баар сокуоннар олох үлэлээбэттэр, тугу да мэктиэлээбэттэр. Биһиги тылларбыт туһугар былаас олох кыһамматын, ханнык да сокуон тутуһуллубатын бары бэркэ билэн олоробут. Барыта биһигини саба баттааһын эрэ курдук көстөр. Инньэ гынан, көхтөөх дьон күүспүтүн түмэн, юридическай бэлиэтэниилээх бөдөҥ уопсастыбаннай хамсааһыны тэрийиэхтээхпит дии саныыбын. Актыбыыстар номнуо РФ Үрдүкү уонна Конституционнай сууттарыгар билиҥҥи сокуон барыла дойду сокуонугар сөп түбэспэтин туһунан ыҥырыы бэлэмнээбиппит. Билигин барыта үүт туман да курдук буоллар, федерализм бириинсибин уонна дойду норуоттарын тылларын туһугар туруорсууга актыбыыстар улахан сабыдыаллаахпыт дии саныыбын.
Бүтүн аан дойдутааҕы татаар ыччатын форумун бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Айрат Файзрахманов кэмпириэнсийэ түмүктэрин олус биһирээбитин этэр.
Кини бу кэмпириэнсийэҕэ национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэрэстэбиитэллэрэ бары көхтөөхтүк кыттыбыттарыттан астынар. Кэмпириэнсийэ резолюциятыгар кыттааччылар “государственный язык республик Российской Федерации” үөрэх дисциплинэтин федеральнай судаарыстыбаннай ыстандаарт үөрэх былаанын булгуччулаах чааһыгар киллэртэрэргэ” диэн ылыммыттар. Кэмпириэнсийэ түмүгүнэн киирбит этиилэри тэрийэр дьаһаллар уонна ис хоһооҥҥо сөп түбэһэр дьаһаллар диэн арааран наардыахха сөп. Бастакытыгар ДКНР хамсааһыны юридическай өттүнэн чиҥэтэн, анал бэлиэтэниини ааһарыгар үлэ барыахтаах диэн ылыммыттар. Манна эбиитин былаастар тыл бэлиитикэтигэр ыытар үлэлэрин утарар биир кэлим уопсай күнү, хамсааһыны тэрийиэххэ диэн эттилэр.
Миитини, бырачыаһы ыытар күнү барыллаан от ыйын 17 күнүгэр бары эрэгийиэннэргэ ыытыахха диэн быһаардылар.
Маны таһынан, резолюцияҕа “государственный язык республик Российской Федерации” үөрэх дисциплинэтин федеральнай судаарыстыбаннай ыстандаарт үөрэх былаанын булгуччулаах чааһыгар киллэртэрэргэ” диэн ылыммыттара. Онуоха Кэнгириэс кыттыылаахтара нуучча тылын судаарыстыбаннай тылларын үөрэтии испииһэгэр киллэрэр наадата суоҕун ыйдылар. Тоҕо диэтэххэ, ФГОСка нуучча тыла онто да суох уопсай федеральнай судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан булгуччулаахтык үөрэтиллэр. Ол эбэтэр, ДКНР федеральнай былаастар кэнники уон сылга ситиһэ сатаабыт соруктарын утара барбата. Ити нуучча тыла төрөөбүт тыл курдук үөрэтиллиэхтээҕин туһунан. Маны Ольга Артеменко улаханнык туруорсубутун санатабыт. ДКНР саныырынан, бастатан туран, оскуола бырагырааматыгар биир тылы хос-хос (федеральнай, эрэгийиэннээҕи уонна төрөөбүт тыл) киллэрэр табыгаһа суох. Ити өрөспүүбүлүкэлэр уонна федерация судаарыстыбаннай тылларыгар паритет кэһиллиитигэр тириэрдэр. Маннык дисбаланс өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тыллар биир тэҥ бырааптаахтар диэн Төрүт сокуоннарыгар суруллубутун кэһэр диэтилэр. Кэнгириэс кыттыылаахтара “төрөөбүт тыл” диэн биридимиэт ФГОС үөрэх былаанын инвариативнай чааһыгар киллэриллиэхтээх диэн туруорсаллар. Санатар буоллахха, билиҥҥи сокуон барыла “төрөөбүт тыл” биридимиэти ФГОС биир эрэ варианыгар булгуччулаах буолуохтаах диэн этэр. Резолюцияҕа "Отсутствие учебной дисциплины "родной язык" в первом и втором учебном плане, а также в третьем плане для средних и старших классов, ограничивает конституционное право на сохранение и развитие родных языков, ставит учеников общеобразовательных учреждений с разными учебными планами в неравные условия в освоении родных языков (в том числе русского языка)" диэн ыйыллар.
СКЭ, Пуонда уонна бөлөхтөргө оҕо ахсаана
Видеокэмпириэнсийэ кыттыылаахтара өскөтүн төрөөбүт тылы үөрэтиэн баҕалаахтар ахсааннара бииртэн биэскэ диэри тиийэр буоллаҕына, анал үөрэтэр онлайн платформа баар буолуохтаах диэн туруорустулар. Оттон “төрөөбүт тыл” биридимиэти үөрэтии чэрчитинэн тыл бөлөҕүн тэрийиигэ ахсаан нормативын 8-тан 5-кэ диэри аччатарга диэн туруорустулар. Маны таһынан, төрөөбүт тылынан үөрэммит оҕолор орто оскуоланы бүтэрэллэригэр, билиилэрин бэрэбиэркэлииргэ (эксээмэн, тургутук), судаарыстыба булгуччу оҕо үөрэммит тылынан туттарарыгар балаһыанньаны олохтуохтаахтар диэн түмүккэ кэллилэр. Холобур, билигин татаар тылынан үөрэммит оҕо СКЭни нуучча тылынан эрэ туттарарга күһэллэр.
Кэпсэтии кэмигэр төрөөбүт тылы сайыннарыы Пуонда үлэтин туһунан эмиэ эттилэр. Санатар буоллахха, саҥа сокуон барылыгар Чувашияттан Госдума дьокутаата Олег Николаев ГЧП (судаарыстыба-чааһынай дьон кыттыһан) быһыытынан төрөөбүт тыллары сайыннарыыга уонна үөрэтиигэ анал Пуонда тэриллиэҕэ диэбитэ. ДКНР чилиэннэрэ этэллэринэн, Пуонда үлэтигэр, маны таһынан, хайаан даҕаны национальнай тылларынан тахсар учуобунньуктарга, методическай босуобуйалары оҥорууга, сыаналааһыҥҥа уопсай систиэмэ олохтонуохтаах, итиэннэ оҕолор төрөөбүт тылларынан үөрэнэллэригэр федеральнай мониторинг уонна сулууспа тэриллиэхтээх (ол иһигэр билингвиальнай (икки тыллаах) педагогика каадырдарын бэлэмнээһиҥҥэ эмиэ). Кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара маны таһынан Пуонда үлэтин быһаарарга өрөспүүбүлүкэлэр билим-эспиэр холбоһуктарыттан турар Эспиэрдиир сэбиэттэригэр сыһыарарга наада диэн эттилэр.
Кэмпириэснийэ түмүгүнэн сылыктаатахха, сотору кэминэн күүстээх, юридическай өттүнэн бигэргэтиллибит уопсастыбаннай тэрилтэ тэриллэн, төрөөбүт тыллары үөрэтиигэ улахан хамсааһын тахсыах курдук.
Сэҥээриилэр