Саха сирин борокуратуурата үгэс курдук хас сыл аҥаарын ахсын суруналыыстары ыҥыран үлэтин отчуоттуур. Ааспыт нэдиэлэҕэ өрөспүүбүлүкэ борокуруора Николай Пилипчук уонна СӨ Борокуратууратын сүрүн салааларын салайааччылара көрүстүлэр. Биллэн турар, унньуктаах уһун отчуоту барытын билиһиннэрэр табыллыбат. Онон саамай сүрүннэригэр тохтуубут.
Бу сыл бастакы аҥаарыгар киһи быраабыгар уонна көҥүлүгэр сыһыаннаах 38 тыһ. сокуону кэһии бэлиэтэммит (былырыын баччаларга 35564 этэ). Ону туоратарга борокуруор 24 тыһ. аага ылыллыбыт, араас эппиэккэ 6204 киһи тардыллыбыт (былырыын 5892), уопсайа 90 холуобунай дьыала көбүтүллүбүт (былырыын 77 этэ).
Тутуу эйгэтэ
Олорор дьиэ эйгэтигэр 1967 сокуону кэһии тахсыбыт, 983 аак ылыллыбыт, 171 киһи эппиэккэ тардыллыбыт, 2 холуобунай дьыала көбүтүллүбүт. Сыл басткы аҥаарыгар улахан болҕомто гражданнары хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматын олоххо киллэриигэ ууруллубут. Бу бырагыраама 98 %-на туолбут эбит. 4 улууска бырагыраама чэрчитинэн 9 дьиэ үлэҕэ киирбэтэх. Маныаха Тутуу министиэристибэтэ сөптөөх хонтуруолу ыыппатаҕын борокуратуура бэлиэтиир. Тутуу эйгэтигэр харчыны уоран сиэбиттэрин уонна харчыны атын сыалга матайдаабыттарын иһин холуобунай дьыала көбүтүллүбүт.
Дьиэни өлүүлэһэн тутуу кэнники кэмҥэ олус сытыырхайда. Борокуратуура сыччах сыл аҥаарыгар 18 оннук кыһалҕалаах дьиэ баарыттан, 9-ка диэри аччаппыт, 207 дольщик быраабын көмүскээбит. Билигин уопсайа 66 тутуу тэрилтэтэ Саха сиригэр дон харчытын өлүүлэһэн 115 эбийиэги тутар. 31 млрд солк. 9 тыһ. өлүүлэһэн тутуу дуогабара түһэрсиллибитин санатабыт. Ол да буоллар, өлүүлэһэн тутууга балаһыанна уустук. Билигин албыннаппыт дольщиктар испииһэктэригэр 114 киһи турар. Билигин киин куоракка “Северная строительная компания”(1 дьиэ), “Черов и К” (3 дьиэ) уонна Чурапчыга “Макрос” ХЭУо (5 дьиэ) тутуу тэрилтэлэрэ эбийиэктэри кыайан туппакка тураллар. Кинилэр 81 мөл. солк. дьон харчытын дьиэни кыттыһан тутууга ылан баран атын сыалга ыыппыттара итиэннэ страхвкалааһыҥҥа миэрэни ылбатахтара биллибит. Дьон харчытын ылан уоран сиэбиттэрин иһин РФ ХК 159 ыст. 4 ч. уонна ХК 201 ыст. 1 ч. холуобунай дьыалалар көбүтүллүбүттэр, икки дьыалаҕа силиэстийэ бара турар, биир дьыалаҕа номнуо бириигэбэр тахсыбыт. Маны таһынан хас да эбийиэк түмүктэнэр болдьоҕо көһөрүллэн иһэрин хонтуруолга ылбыттар.
Маны таһынан кыаммат араҥаҕа – инбэлииттэргэ, тулаайахтарга, биэнсийэлээхтэргэ, элбэх оҕолоох ыалларга сокуоҥҥа көрүллэр олорор дьиэни тупсарыыга сокуону кэһии тахсыбытын булан туораппыттар. Холобур, Булуҥ улууһугар элбэх оҕолоох ыалга 3-хостоох толору хааччылыылаах дьиэ бэриллибит, Бүлүү улууһугар 40 тулаайах хаалбыт дьон дьиэнэн хааччыллыбыттар уо.д.а
Хамнас төлөммөт
Сыл бастакы аҥаарыгар хамнас төлөөһүнүгэр 4,9 тыһ. сокуону кэһии тахсыбыт. Уопсайа 97,5 мөл. солк. хамнаска иэс баара бэлиэтэммит. Суутунан 2,9 тыһ. үлэһиккэ хамнастарын төлөттөрбүттэр. Быйыл 1,2 тыһ. киһиэхэ 88,4 мөл. солк. хамнаһы төлөттөрбүттэр. Борокуруор Пилипчук бэлиэтээбитинэн, хамнас төлөөһүнэ кэнники икки сылга сытыырхайан иһэр. Ити эмиэ өйдөнөр: хамнас улаатар, оттон бүддьүөт уйбат.
Холобур, борокуруордар Өлүөхүмэтээҕи автотырааныспар тэрилтэтэ хамнаска үлүгэр иэстээх олорон баайын-дуолун таһаарбытын иһин холуобунай дьыаланы тэрийбиттэр. “Эрчим-Тхан” диэн тэрилтэ хамнас төлөөбөккө олорон эрэ үбүн атыҥҥа матайдаабытыгар эмиэ дьыала тэриллибит. “Завод базальтовых материалов”, “ТБМ” эҥин курдук базальт тэрилтэлэрэ хамнастарын төлөөбөккө олорбуттарын борокуратуура орооһон төлөттөрбүт.
Дьарыктаах буолуу
Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ Дьарыктаах буолуу сыла. Мантан да сиэттэрэн, борокуруордар бу боппуруоска болҕомтону күүһүрдэллэр. Үлэни биэрээччилэр 870-тан тахса сокуону кэһиилэрэ бэлиэтэммит, 100-тэн тахса -- административнай, 3 холуобунай дьыала көбүтүллүбүт.
Ол курдук, бэс ыйын 1 күнүнээҕи туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ 4330 үлэ миэстэтин квотата баар эбит. Ол иһигэр 3279 – инбэлииттэри хааччыйыыга, 244 – оҕолорго, 329 – хаайыыттан босхоломмуттарга, 460 – төрөппүттэргэ. Ол гынан баран маннык квотаны тыырыыга үлэни биэрээччилэр улаханнык дураһыйбаттара биллибит. Дьарыктаах буолуу кииннэрэ улаханнык хонтуруоллаабат эбиттэр. Холобур, Орто Халымаҕа Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинэ үлэтэ суохтарга сымыйанан босуобуйа төлүү олорбут, Ньурбаҕа киин өттүттэн хонтуруол суоҕунан, үбү сыыһа-халты туттуу бэлиэтэммит. Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтэ дьаһайар тэрилтэлэрин улаханнык хонтуруоллаабата, бас баттах ыыппыта ахтылынна.
Уот, уу содула
Ойуур баһаардарын умулларыыга уонна халааны туоратыыга дуоһунастаах дьон мөлтөхтүк үлэлээн эппиэккэ тардылыннылар. Борокуратуура айылҕа содулун туоратыыны маннык кыраҕытык кэтээн көрөр, үлэ хайдах барарын хонтуруоллуур. Уус Майда улууһугар халаан содулун туоратыыга олохтоох былаас дьалты туттуута бэлиэтэнэн, холуобунай дьыала көбүтүллүбүт. Маны таһынан Нам, Горнай, Үөһээ Бүлүү, Сунтаар улуустарыгар тыа баһаарын умулларыыга сөптөөх үлэ барбатаҕыттан эмиэ миэрэ ылыллыбыт. Холобур, Сунтаар улууһугар Наахара нэһилиэгэр тахсыбыт ойуур баһаара 31 гааттан 3600 гааҕа диэри улааппыт. Маныаха баһаары умулларыга сөптөөх миэрэ ылыллыбатаҕын иһин, туһааннаах дуоһунастаах дьон дьалаҕай сыһыаннаахтара бэлиэтэнэн, холуобунай дьыала көбүтүллүбүт.
Маны таһынан бу саас киин улуустарга, куоракка итиэннэ сорох улууска элэктэриичэстибэ уота тоҕо сотору-сотору арахсарын бэрэбиэркэлээбиттэр. Инньэ гынан 80 административнай дьыаланы көбүппүттэр. Былырыын 24 этэ. “Якутскэнергоҕа” модьуйуу бөҕөнү түһэрбиттэр. Ростехнадзору кытары ону хайдах туоратарга былаан оҥоһуллубут. Борокуруордар “Саҥа ГРЭСкэ кыһалҕа баар, ол гынан баран ол туоратыллар дьыала, үлэлиэххэ эрэ наада” диэтилэр. 21 тыһ. км уот лииньийэтэ баарыттан 7 тыһ. номнуо сытыйан-ымыйан сууллар кутталлаах эбит.
Айдааннаах дьыалалар
«Били, айдааннаах Леваднайдар дьыалалара ханна тиийдэ?» диэн ыйытыыга Николай Пилипчук “Дьокуускай куораттааҕы суут дьыаланы борокуруорга төннөрбүт уурааҕа СӨ Үрдүкү суутугар хос көрүллүөҕэ”, -- диэтэ. Санатар буоллахха, Леваднайдар филиппинка Ракель де ла Круз диэн дьахтары күүстэринэн хаайа сыппыттарыгар уорбаланаллар. Бу айдааннаах дьыала силиэстийэлэммитэ, дьиҥэ, сылтан орто. Дьыала куораттааҕы суут көрүүтүгэр ыам ыйын 26 күнүгэр бэриллибитэ. Бэс ыйын 26 күнүгэр судьуйа Анна Макарова дьыаланы төттөрү борокуруорга төнүннэрбитэ.
Урут тойотторбут Лээмпискэҕэ ВИП сынньанар сири туттубуттарын туһунан суруйан турабыт. 2016 сыллаахха “Стройкон” тутуу тэрилтэтэ бу айылҕа пааркатыгар 107 мөл. солк. сынньанар сир туппута. Былаастар тутууга бастаан 16,1 мөл. солк. ыыппыттара, онтон сыл аҥара буолан баран, ороскуот 91,2 мөл. диэри улааппыта. Онуоха борокуратуура бу тыа учаастагын түүлэһии дуогабара дьиҥэ суоҕунан, оттон хапытаалынай тутуу көҥүлэ суох, онон көтүрэргэ диэн туруорсубута. Саха сирин Арбитражнай суута борокуратуураны кытары сөбүлэспэтэҕэ, көмүс дуйдаах унитазтаах уораҕайдары “быстах кэмнээх тутуу” диэбитэ. Төрдүс Арбитражнай суут ону утара барбатаҕа. Билигин борокуратуура кассацияҕа биэрбитэ, дьыала атырдьах ыйын 7 күнүгэр салгыы көрүллүөҕэ. Пилипчук: “дДьыаланы кыайыа суохпут дии санаабаппыт эбитэ буоллар, салгыы тиһэҕэр диэри барыа суох этибит. Онон көстөн иһиэ”, -- диэтэ.
Дьокуускай куорат мээрин солбуйааччы Егор Попов дьыалатын туһунан эмиэ суруйан турабыт. “Дьыала туох ааттаах уһаата?” диэн ыйыппыппытыгар Пилипчук “дьон хараҕын далыгар сылдьар айдааннаах дьыала уһуура сокуону кэһиини буолбатах”. Санатар буоллахха, Попов 652 тыһ. солк. уһаайбаны баара-суоҕа 566 солк. 94 харчыга атыыласпыта биллибитэ. Дьыала куораттааҕы суукка былырыын сэтинньигэ киирбитэ. Онтон ыла 16 суут мунньаҕа буолла да, бүтэһиктээх быһарыныы ылылла илик. От ыйын 13 күнүгэр буолбут бүтэһик суукка атырдьах ыйын 27 күнүгэр диэри сынньалаҥы биллэрбиттэрэ. Онуоха Пилипчук “суут быраактыкатыгар оннук буолара туох да омнуота суох” диэн быһаарда.
Сунтаар улууһугар боруом туорааһыныгар буолбут сүгэлээх кыргыһыы туһунан суруйан турабыт. Эрэдээксийэ туруорсубутунан миэстэтигэр СӨ Борокуратууратын холуобунай-процессуальнай уонна оперативнай-ирдиир үлэни хонтуруоллуур управлениетын начаалынньыга Иван Анатольевич Сергеев тиийэ сылдьыбыта. Кини “дьыала өрөспүүбүлүкэ борокуратууратын хонтуруолугар сылдьар” диэтэ. ГИБДД үлэһиттэрэ быһылаан тахсыбытын көрөн туран атахха бэрдэрбиттэригэр туох миэрэ ылыллыаҕай?” диэбиппитигэр “сулууспа иһинэн бэрэбиэркэ барар, хайаан да миэрэҕэ тардыллыахтара, биллэриэхпит” диэтилэр. Николай Леонтьевичтан уонна Иван Анатольевичтан: “Итинник түбэлтэлэр тахсыылара Сунтаар улууһугар суут-сокуон үлэлээбэтин курдук өйү-санааны үөскэтэллэр. Уопсай криминогеннай турук хайдаҕый?” -- диэн ыйыттыбыт. Онуоха борокуруор Пилипчук: “Маннык быһылааннар тахсыылара – ааспыт үйэ дьалхааннаах 90-с сыллара -- симэлийбэккэ дьуоҕаран хаалбытын туоһулуур. Онон биһиги сүрүн сорукпут – ону төрдүттэн суох оҥоруу”, -- диэтэ. Эрэнэбит.
Бэй.кэр.
