Сайын буолан киин куораппытыгар мээнэ сылдьар, ханна да түптээн олорор сирэ, үлэтэ суох бомжтар ахсааннара элбээбитэ харахха быраҕыллар. Ускул-тэскил сылдьар дьон ордук автовокзал таһыгар үөрүнэн сылдьалларын, “Сайсары” ырыынакка бөх хаһа туралларын, “Туймаада” атыы-эргиэн киинин иннигэр умналыы олороллорун үгүстүк көрөбүт. Хомойуох иһин, бомжтар баһыйар өттүлэрэ сахалар, бэйэбит дьоммут... Киһи кыбыстыах, дьүһүн-бодо буолан сылдьаахтыыллар эбээт.
Бастакы тиийбит сирим, умнаһыттар саамай мустар сирдэрэ – автовокзал. Умнаһыттаабыта ырааппыта сирэйигэр-хараҕар көстө сылдьар эдэрчи киһи харчы көрдөөн ынньаҕалаппатын диэн, хаһыаттан сылдьарбын этэн, суостаах соҕус көрүҥмүн киллэрэн туран, “тет-а-тет” кэпсэтиигэ ыҥырабын. Киһим, тоҕо эбитэ буолла, тута улгумнук сөбүлэстэ.
Баһылай:
– Мин куорат төрүт олохтооҕобун. 40 сааспыттан лаппа таҕыстым. Куорат киинигэр биэнсийэлээх төрөппүттэрбин кытта олоробун. Бииргэ төрөөбүт балтылаахпын эрэ.
Куорат биир улахан оскуолатыгар нуучча кылааһыгар үөрэммитим. Арассыыйа биир улахан киин куоратыгар үөрэнэ сылдьан бырахпытым. Иккитэ ыал буола сылдьыбытым да арахсыбытым, оҕо-уруу суох. Бастакы кэргэним нуучча кыыһа этэ. Төрөппүттэрим ылымматахтара. Иккис кэргэним саха кырасаабыссата этэ. Этэҥҥэ олорон испиппит, онтон бэйэ-бэйэбитин өйдөспөккө, икки аҥыы барбыппыт. Куоракка биллэр эрэстэрээннэргэ официанныы сылдьыбытым, тэрилтэлэргэ буҕаалтырдаабытым.
Аҕыйах сыллааҕыта массыына саахалыгар түбэһэммин инбэлиит буолбутум. Бу түбэлтэ кэнниттэн олоҕум отуора улаханнык алдьаммыта. Урут мээнэ арыгыны испэт бэйэм, билигин олоҕум арыгы эрэ аргыстанна. Манна куруук кэлбэппин. Холуочук, испит кэммэр хорсуммун киллэрэн, саатар, бытыылка харчыта булуммут киһи диэн санаалаах кэлэбин. Ордук, санаам түспүт кэмигэр иһэбин.
Ийэлээх аҕам эрэйдээхтэр харчы умналыырбын билбэттэр, биллэхтэринэ, төһө эрэ хомойоллор (ытамньыйаахтыыр). Мин кинилэр баар-суох эрэллэрэ этим. Ол туолбатаҕыттан санаам наһаа хараастар, кинилэри хомотуохпун олох баҕарбаппын. Ол эрэн хайыыр да кыаҕым суох. Дьонум котокулар “арыгыгын бырах, иһимэ, саатар, биһигини санаа, кырдьар сааспытыгар эрэйдээмэ” дэһээхтииллэр, көрдөһөн, муҥнарын ытыыллар.
Оттон дууһам истэхпинэ эрэ бу эрэйдээх, санаа түһүүлээх олохтон уоскуйар. Салгыы төрөппүттэрим суох буолар түгэннэригэр хайдах олоруохпун сатаан санаабаппын. Кинилэри иитиэхтээх, ытык иэспин төлүөхтээх киһи бу дьүһүн-бодо буола сылдьабын. Арай оҕолордооҕум эбитэ буоллар, хайыам эбитэ буолла...
Өлөртөрүү соругар түбэспит кыһалҕалаахтар
Бааһынай ырыынагын диэкинэн ааһан иһэн, икки орто саастаах эр дьон өлөртөрөн олороругар чугаһыыбын. Иһэн кэбилэнэн, дьүһүн-бодо буолан олороллоро көрүөххэ сүрүкэтиэн... Ким да кинилэр айахтарыгар арыгы кутан биэрбэтэ чахчы.
Биирдэстэриттэн тоҕо арыгылыырын ыйыталаспыппар, арыгыттан өлөртөрөн эрэйдэнэ олорорун, төбөтүн ыарыыта абырахтаннаҕына эрэ ааһыаҕын туһунан муҥатыйыы, кэп туонуу аҥаардаах кыһалҕатын үллэһиннэ, өссө аһыннаран эбитэ дуу, саатар, аҕыйах солкуобайы бэрсэ түһэрбэр көрдөстө. Айылгылаах дьон этэллэринэн, маннык туруктаах дьоҥҥо илиигин утары уунан көмөлөстөххүнэ, бэйэҕэр “сиэртибэлээх” буолуоҕун кэпсииллэрин, сэрэтэллэрин билэр буолан, хаһан да харчы утары ууммаппын.
“Айака, чугаһаама!.. Туох ааттаах ону-маны ыйыталаһан хааллаххыный? Бэйэм да өлөртөрөн нэһиилэ олоробун. Тугу да аһыы иликпин. Аҥаардас тымныы ууну иһэ-иһэ кураанаҕынан өҕүйэ сатыыбын. Сүһүөхтэрим салыбырыыллар. Этим-сииним бүттэтэ суох ыалдьар, сэниэм олох суох. 3-4 суукка кыайан утуйбаппын, араас дьулааннаах түүллэри түһүүбүн. Эн бытархай биэрэриҥ буоллар, абырахтаныам этэ”, – диэн үҥсэргиир. Аатын-суолун, хантан сылдьарын ыйыталаспыппар, күтүр баҕайытык көрбүтүгэр тэһииргээммин, туора хаамабын. Кэннибэр киһим төбөтүн хам тутта, иһиллэр гына кыбдьырына хаалла. Аттыгар олорор табаарыһа ол тухары төбөтүн өндөппөтө, арааһа, кырдьык, олорбутунан утуйбут бадахтаах. Кинилэр бу эргин олохсуйан-ыырданан сылдьар сирдэрэ буолбут быһыылаах.
“Сир уонна халлаан икки ардыгар олохтоохпут”
Итинник дэһэллэр куорат киин сиригэр баар таҥара дьиэтин иннигэр олорор кэпсэппит дьонум. Бастаан ыраахтан чуҥнаан, тэйиччи турар ыскамыайкаҕа олорон уора-көстө кэтиибин. Хара ырбаахы дуомнаах дьээдьэ атын ыскамыайкаҕа олорор дьоҥҥо тиийэн, илиитин уунан умналаһар, сорох аһыммыт өттө аҕыйах бытархайы бэрсэр быһыылаах, сорохторго тиийэн олох да үөҕүллэр. Сыыйа-баайа чугаһаан, аттыларыгар баар кураанах ыскамыайкаҕа тиийэн сэмээр олорунабын. Киһилэрэ кэлбитигэр үөрэ-көтө умналаабыт бытархайдарын эр-биир кыттыһан үллэстэллэр.
Көмүскэ тэҥнээх бытархайы хайдах үллэстэллэрин олох чугастан көрөн олордум. Туох да аһара көнньүөрбүт көрүҥнээхтэр. Субу-субу аттыларыгар олорор мааны таҥастаах дьахтар (ол аата миигин) диэки толлубуттуу көрөллөр, киһи эрэ буоллаллар, чугаһаабаттар. Ол аайы мин көрө-көрө көрбөтөҕө буолан олоробун. Дьонум эрэйдээхтэр хантан сэрэйиэхтэрэй, бэйэм төттөрү кинилэри “бултаһар” сыаллаах-соруктаах “бартыһаанныы” кэлэн олорорбун.
Арыый сэнэх соҕус эдэрчи көрүҥнээх уол: “Эдьиэй, чаһы төһө буолла?” – диэн тэйиччи олорон ыйыппытыгар, ону эрэ күүтэн олорбут бэйэм, ойон туран, эппиэттээбитэ буолан, чугаһаан кэлэн, иннилэригэр турунан кэбиһэбин. Кимнээхтэрин, хантан сылдьалларын, хорсуммун киллэрэн туран ыйыталаһабын. Дьонум кыра соҕус холуочуктар. Аттыларыгар турар салапаан суумкаларыгар буулка угуллубута көстөр. “Син айахтарын булуналлар эбит дуу” диэн испэр санаан аһардым.
Аттыларыгар олорор сибэкки аатынан ааттаах 50-лаах дьахтар Бүлүү эҥээриттэн төрүттээҕин кэпсиир. Сымыйалаабат буоллаҕына, үрдүк үөрэхтээх бэтэринээр эбит, ынаҕы сиэмэлээччинэн үлэлии сылдьыбыт. Икки оҕолоох. Кэргэниниин 15 сыл олорон баран арахсыбыттар. Кэлин тэрилтэҕэ дьиэ сууйааччынан үлэлии сылдьыбыт. “Хотоҥҥо да үлэлиэм этэ, сүөһү көрөрбүн сөбүлүүбүн ээ”, – диир. Онтон: “Ханна хоно сылдьаҕытый?” – диэн уопсай ыйыппыппар дьахтарым халлаан диэки хантайан олорон “между небом и землей” диэн ыллаан ыыра барбата дуо...
Өймөкөөн улууһун биир кыра дэриэбинэтиттэн сылдьар Болдьумаар кэпсээнин истиэҕиҥ: “Кэргэммиттэн арахсыбытым. Онно-манна уҥа-хаҥас мунньан тараан 4 оҕолоохпун”, – диэн кэпсээн үллэҥнэтэр. Кырдьыгын-сымыйатын хантан билиэххиний. Өймөкөөнтөн саас суол сабылларын баттаһа куоракка үлэлии диэн ааттаан кэлбит. Куоракка кэлэн үлэ, олорор сир булбакка, мэнээк ускул-тэскил сылдьан бу дьону кытта билсибитэ балачча кэм буолбут. Урут тустуунан эҥин дьарыгыра сылдьыбыт.
Мин көрдөхпүнэ, улаханнык буорту буола илигэ дьүһүнүгэр көстөр. Олох долгуна дириҥ байҕалга киллэрэ илигинэ көнө суолтан туораабатар ханнык диэн испэр санаан аһардым. “Үлэ көстөрө буоллар. Ханнык баҕарар үлэҕэ үөрүйэхпин. Сүөһү да, сылгы да көрүөм этэ. Хара үлэттэн туора турбаппын, барыны-бары сатыыбын. Үлэһиппинэн баҕас сирдэрбэппин. Хотон үлэтигэр, тиэхиньикэҕэ, тутууга сыстаҕаспын”, – диэн ылыннарыылаах тылынан ылбаҕайдык кэпсээн кэҕиҥнээтэ. Онтун быыһыгар миигин: “Эн бөххүн дуо?” (полициялары ыйытар быһыылаах) – диэн ыйытыылаах буолла. “Мин оннукка майгынныыбын дуо?” – диэн төттөрү бэйэтигэр иэс баайдым, тордуоктастым.
Салгыы олорор дьахтары кытта кэпсэтээри гыммыппар, дьонугар сибигинэйэ соҕус: “Арааһа, хаһыаттан сылдьар быһыылаах”, – диэн сэрэх санаатын биллэрбитигэр, дьоно өйдөөн да истибэтилэр. Арай: “Ээ, мин үлэлиирбин сөбүлээбэппин, маннык сылдьарым миэхэ үчүгэй”, – диэн иэҕэс-куоҕас мунньаҥнаата, уҥа-хаҥас көрүтэлээтэ. “Чэ, өйдөнөр, талан ылбыт олоҕор сырыттын” дии санааммын, аны аттыгар олорор эр киһиэхэ болҕомтобун уурабын. Уус Алдантан сылдьарын дорҕоонноохтук саҥаран хообурҕаата. Бииргэ төрөөбүт иккиэйэхтэрин, арыгыны батыһан маннык муор-туор олохтоммутун, сааһа 45-һин, 20-чэ сыл сылгыһыттаабытын омуннаах-төлөннөөх тылларынан тыбыыран кэбистэ.
Барыларыттан ханна хонуктуу сылдьалларын туһунан ыйыталаспыппар онно-манна үтүөх-батаах, дьиэлэр подъезтарыгар, тэхиниичэскэй этээстэргэ хонуктуулларын аһаҕастык билинэллэр. “Ханна да барар-кэлэр, олорор сирбит суох буолан, эбиитин үлэ суоҕуттан маннык олоххо тиийдибит, биһиэхэ да кыһалҕа ээ, үлэ баара буоллар, үлэлиэ этибит”, – дэһэллэр.
Кинилэр өрүүтүн бу сиргэ көрсүһэллэр эбит. Ол аата маннык ускул-тэскил сылдьыбыттара ырааппыт буолан тахсар. Эриэн былааты кэтэн олорор дьахтар хаҥас иэдэһэ кулгааҕа ыалдьарыттан сүүлэ испит, эбиитин улахан дөйүҥү эбит.
Түмүк санаа
Бу суруйуу кэнниттэн миэхэ “былаас бомжтар диэки хайыһыа дуо?” диэн ыйытык үөскээн таҕыста. Ускул-тэскил, үтүөх-батаах сылдьыы – бу уопсастыба төбөтүн ыарыыта буолан, социальнай кыһалҕаҕа кубулуйбута мэлдьэх буолбатах.
Итии күннэр тураннар, бэйдиэ, мээнэ сылдьар бомжтарбыт кыһыҥҥы “арҕахтарыттан”, таас дьиэлэр тэхиниичэскэй этээстэриттэн оронон тахсан, ханна түбэһиэх олороллор, утуйаллар. Аны куруук өйдөөх буолбаттар, кур холуочук элбэх дьон аалыҥнаһар сиригэр сылдьаллар, кыра оҕолор харахтарыгар көстөллөр. Кинилэр ортолоругар араас сыстыганнаах ыарыылаах, социальнай өттүнэн сэрэхтээх дьон уопсастыбаҕа кутталы үөскэтэллэр.
Сотору кэминэн Сахабыт сирин хаайыыларыттан амньыыстыйаҕа түбэһэн, 200-тэн тахса хаайыылаах тахсыахтаах диэн “этэрбэс араадьыйата” иһитиннэрэр. Бу дьону эмиэ ыарахан дьылҕа күүтэрэ саарбахтаммат. Маннык күлүк көстүү олохпут биир саамай тыын кыһалҕата буолар.
Бомжтар “түһүлгэлэрин” кэрийдэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
