Салайааччылар. Бэлиитиктэр. Лиидэрдэр. Биһигини инники сирдиир дьон. Сороххо үҥэллэр-сүктэллэр, сороҕу абааһы көрөллөр. Сороҕу батыһаллар, сороҕу “ытыра-ытыра ыкка” быраҕаллар. Кинилэртэн куттаналлар, кинилэри үтүктэллэр. Хайдах дьон бэлиитикэ үрдэлигэр тахсалларый? Туох онно дьайарый? Бу туһунан психолог Татьяна Кардашевская-Талаана кэпсиир.
– Бэлиитик буолар дьоҕур айылҕаттан бэриллэр дуу эбэтэр, киһи уһун суолу ааһан, буһан-хатан, бэлиитик буолан тыыллан-хабыллан тахсар дуу?
– Түбэһиэх дьон былааска кэлбэт. Улахан бэлиитикэҕэ лиидэр хаачыстыбалаах дьон тахсар – ол олох сокуона. Кинилэр эмискэ баар буолан хаалбаттар. Киһи кыра эрдэҕиттэн, сэрэйбэтинэн даҕаны, ол хаачыстыбалара биллэн бараллар.
Холобур, ким баҕарар тапталга наадыйар. Ол эрэн, сорох оҕо кыратыттан бэйэтигэр болҕомтону атыттартан улаханнык эрэйэр-ирдиир, таптатыан баҕарар уонна ол туһугар атыттардыын «киирсэр»: ийэтин тапталын бэйэтэ эрэ туһанаары бырааттарыттан былдьаһан ытыыр-соҥуур, охсуһар. Эбэтэр, болҕомтону тарда сатаан, ураты быһыыны оҥорор. Кини тапталга наадыйыыта, болҕомтону эрэйиитэ ордук күүстээх. Оттон ол былааска тиэрдэргэ көмөлөһөр хаачыстыба.
– Лиидэр буолуохтаах киһи туох эрэ тургутууну ааһар буоллаҕа?
– Оннук. Син биир айылҕаттан бэриллибитин да иһин, бу киһини эргимтэтэ, олоҕун уопута, билиитэ-көрүүтэ, өйө-үөрэҕэ ситэрэн-хоторон биэрэр. Киһини былааска туох аҕаларый диир буоллахха, психология этэринэн, сүрүн “кымньыылааччы” – таптал уонна куттал. Эппитим курдук, туох барыта оҕо саастан саҕаланар. Өскөтө киһиэхэ оҕо сааһыттан “миигин туораталлар”, эбэтэр, “миигин таптаабаттар” диэн куттал, сэрэйии олорон хаалбыт буоллаҕына, кини ол кутталын хам баттыы сатыыр. Киһиэхэ ийэтэ олоҕу бэлэхтиир. Онон киһи баҕар бэйэтэ да өйдөөбөтүнэн ийэтиттэн тутулуктаах, кинилиин көстүбэт ситимнээх. Ханнык эрэ түгэҥҥэ оҕо ийэтин кытта сыһыанын туох эрэ кэспит буоллаҕына, онтон ылбыт охсуута бу киһиэхэ олоҕун тухары хаалан хаалар уонна бэйэтин хайаан да биллэрэр. Ол киһи быһыытыгар-майгытыгар, дьоҥҥо-тулалыыр эйгэҕэ сыһыаныгар, уйулҕатыгар – барытыгар көстүө. Киһи майгытын сорох уратыларын онон быһаарыахха сөп.
– Дьикти эбит...
– Ийэлэриттэн туоратыллыбыт, эбэтэр, ийэлэрэ тоҥуй дьоҥҥо ол дьахтарга сыһыаннарыгар көстөр. Холобур, сорох дьон элбэх ойохтонуулара – ол сүтэрбит “ийэ тапталын” көрдүүртэн диэххэ сөп. Эбэтэр, дьахтара суох сатаммат “күүлэйимсэх” киһи – бу эмиэ ийэ тапталын үчүгэйдик билбэтэх киһи. Ийэ тапталын, баар-суох киһини дьоллуур иэйиини толору билбит киһи тоҕо олоҕун-сааһын тухары ону көрдүөй?
– Аҕа оруола эмиэ баар буоллаҕа?
– Психология этэринэн, эр киһи улааттаҕына даҕаны, аҕатын кытта сыһыанын “быһаарсан” тахсар. Ол ис хоһооно – күрэхтэһии, күрэстэһии, ким ордугуй, ким үчүгэйий диэн. Уолчаан аҕатын кытта күрэстэһэр – бастатан туран, ийэтин тапталын иһин. Аҕатын кытта бэйэтин тэҥниир, аҕатынан киэн туттар эбэтэр абааһы көрөр. Быһата, итинник кистэнэ сылдьар санаа киһини эмиэ бэлиитикэҕэ аҕалар. Ол эбэтэр, киһи күн аайы чулуу буоларын дакаастаан, өстөөхтөрү кыайталаан, бар дьоҥҥо тапталлаах аҕа буолаары, бэлиитикэҕэ кэлэр диэххэ сөп.
Ханнык баҕарар быыбарга икки хандьыдаат уобараһа мэлдьи баар: туруктаах олоҕу, кыһамньыны, көмөнү мэктиэлиир “аҕа” уонна ол аҕаны “өлөрөөччү” – былааһы кириитикэлиир, баар бириинсиптэри алдьатарга ыҥырар, быыбардааччылары куттуур уобарас.
Аҕатын ытыктыыр хандьыдаат былааһы кириитикэлээччи быһыытынан итэҕэтиитэ суохтук көстүө. Эбэтэр, төттөрүтүн, аҕатын кытта сыһыанын олоҕун устата быһаарбатах киһи “аҕа” уобараһын кыайан толорбот.
– Лиидэр туох төрүттээҕэ оруоллаах буолуохтаах...
– Киһини хайаан да “хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин” дииллэрэ мээнэҕэ буолбатах. Этэллэринэн, киһини хаҥас саннын кэннигэр өбүгэлэрэ араҥаччылыы, харабыллыы сылдьаллар. Биһиги олохпут – бу бэйэбит эрэ уопуппут, тугу эрэ гыммыппыт түмүгэ буолбатах. Барыта ситимнээх – уруу-аймах ситимэ баара чахчы көстөн кэлэр. Бэл биһиги харахтаан көрбөтөх өбүгэлэрбит биһиэхэ дьайыахтарын сөп. Ол көстүбэт ситим, дьиэ кэргэҥҥэ быһаччы көстүө суоҕа эрээри, син биир дьайыа.
Кэтээн көрдөххө, лиидэр дьоҥҥо бэйэлэрин хаан аймах уустарын өйөбүлэ сүрдээх күүстээх. Кэннигэр улахан күүс турар буоллаҕына, эн эмиэ элбэҕи кыайарга-хоторго бэлэмҥин, күүстээххин. Дьэ, онтон бу аймах уус ыһыллан, мөлтөөн барда даҕаны, кини чилиэннэрэ эмиэ мөлтөөн, күүстэрэ-кыахтара намтыыр.
– Оттон хайдах майгылаах дьон ордук былааска көстөрүй?
– Хас да “психотип” баар, олору барытын аҕыннахха, манна батыа да суоҕа. Бэлиитикэҕэ, былааска көстөр сүрүн психотиптар: паранойяльнай, эпилептоид, истероид диэххэ сөп. Психотип диэн саамай сүрүн ханнык эрэ быһыылара-майгылара чорбойорунан, араарыы. Бэлиитикэҕэ сыһыары тутан, хайдах психотип саамай чаҕылхайый диэн кылгастык ырытыахха сөп.
“Паранойяльнай” диэн психотип баар (төбөтүнэн “бырахтарар” киһи буолбатах). Сүрүн уратыта – кини сыал-сорук туруорда да ону дьулуһан туран ситиһэр. “Сыалы ситиһэргэ ханнык баҕарар ньыма барсар” диэн киниэхэ олус сөптөөх этии. Олоҕун анаабыт дьыалатыгар атын дьон олоҕун, бириэмэтин, доруобуйатын да кэрэйбэккэ туһанар. “Аҕа дойду туһугар киирсии” диэн кини саамай үрдүкү сыала. “Аҕа дойдута” куруук көмүскэлгэ наадыйар, онон маннык тииптээх бэлиитик куруук хапсарга, охсуһарга-киирсэргэ бэлэм сылдьар, төлөпүөнэ мэлдьи аттыгар сытар. Олохтообут бэрээдэгин тутуһуннарар туһуттан бу киһи тугу да кэрэйбэт, атын дьон ону ылыныа суоҕа диэни өйдөөбөт. Ол туһуттан иирсээннэр, утарыта турсуу күөдьүйэр.
Ол эрээри маннык паранойяльнай лиидэр уопсастыбаҕа буолар уларыйыылар хамнатар күүстэрэ. Кини “шизоидтар” идиэйэлэрин туттар, ону олоххо киллэрэр. Кини албан аатын-суолун, лиичинэһин туһанан, аттыгар куруук “истероидтар” бааллар. Бэлиитикэҕэ киниэхэ “эпилептоидтар” кыттыһаллар, ол кини чулуу аармыйата. Паранойяльнай дьонтон бэлиитиктэр, баартыйалар салайааччылара, күбүрүнээтэрдэр, тэрилтэ салайааччылара, дириэктэрдэр, бэл пророктар, араас секта салайааччылара тахсаллара үгүс.
***
– Сороҕор киһи туох эрэ итэҕэстээх буолар. Баҕар, доҕолоҥ буолуо, баҕар аһара суон, баҕар, кэлэҕэй уо.д.а. Эбэтэр, аҕата – “норуот өстөөҕө”, “таҥнарыахсыт”, уо.д.а.
Ол паранойяльнай тииптээх киһиэхэ итэҕэс сананыыны үөскэтэр. Бэйэни итэҕэс сананыы кэлин социальнай эйгэҕэ ситиһиилэринэн эргийэн тахсан кэлэр. Онон, бу үөһэттэн бэриллибит бэлэх курдук буолар диэххэ сөп. Киһи бэйэтин итэҕэс сананан ситиһиилэнэргэ сыалы-соругу туруорунар. Бу киһи ону олоххо киллэрэргэ тугу барытын гынар.
Хачаайы уолчаан Суворов, полководец буолуом диэн ыраламмытын толорбута. Наполеон эмиэ лэкэгэр, кыра уҥуохтааҕыттан санааргыыра, онтун уһулуччу ситиһиилэринэн “боруостаабыта”. Ити курдук устуоруйаҕа элбэх холобур баар.
***
– Биир сүрүн психотип – “эпилептоид”. Кини туохха барытыгар бэрээдэги сөбүлүүр уонна ону атыттартан ирдиир. Бэрээдэги тутуспат дьон киниттэн куттаналлар, кини онтон сүрдээҕин астынар. Дьону куттаан, үөҕүөн, сутуругунан далбаатыан, остуолу да сырбаталыан сөп. Ол барыта эпилептоид эмиэ паранойяльнай киһи курдук сүрдээх “агрессиялааҕыттан”. Эпилептоид бэрээдэги тутууга үчүгэй буоллаҕына, паранойяльнай лиидэр ол бэрээдэги уларытарга бэйэтин көрдөрөр. Эпилептоид уратыта – кини атын альтернативалаах барыйааннары көрбөт. Биир бырагырааманы тутан баран сылдьар, атын идиэйэлэри көрө да барыа суоҕа.
Паранойяльнай киһи эргимтэтигэр эпилептоидтар элбээтэхтэринэ, дьэ сэрэниҥ! Бу – күүс буола түһэр. Туох баар атыннык толкуйдааччылары үүрүөхтэрэ.
Эпилептоид былааһын биллэрэрин сөбүлүүр. Эрээри боломуочуйатын аһара барбат. Баар итэҕэһи-быһаҕаһы аһаҕастык этэр. Дьоҥҥо сыһыана, дьайыыта сүрдээх авторитарнай. Дьону дьаһайарын, соруйарын, бирикээстиирин сөбүлүүр. Дьаһаллара чопчу буолар. Дьон инициативатын сөбүлээбэт, барытын бэйэтэ гынарын ордорор. Ол эмиэ дьону кытта өйдөспөт буолууну үөскэтэр.
Кини кыыһырымтаҕай, ол эрээри онтун кыатана сатыыр. Онтон ньиэрбэтэ аһара күүрэн, эмискэ инфаркт эбэтэр инсульт буолуон сөп. Ол да иһин бу психотип дьонугар ити ыарыылар олус тарҕаммыттар. Эпилептоидтар турууласпыт идиэйэлэрэ өлөр түбэлтэтигэр улахан санааҕа ыллараллар. Урукку идиэйэлэргэ бэриниилээхтэр, урукку устуоруйаны сөргүтэр дьарыктаахтар.
Уопсайынан, дьыаланы тэрийээччилэр, идиэйэ “генератордара”, ону оҥорон биэрээччилэр, дьоҥҥо тиэрдээччилэр диэн бааллар. Кэлэктииби дьон майгытын билэн тэрийэр буоллахха, паранойяльнай типтээх киһи салайааччы буолар, эпилептоидтар кини көмөлөһөөччүлэрэ. Шизоидтар көҥүллүк сылдьан,идиэйэлэри “төрөтөллөр”. Дьыаланы үчүгэйдик тэрийээччи – эпилептоид. Кини үчүгэй “шизоидтары” түмүөҕэ, идиэйэлэриттэн наадалаахтарын ылыаҕа уонна олору олоххо киириитин суоттуоҕа.
***
– Биир даҕаны өрөбөлүүссүйэ “истероида” суох ааспат. Туох баар олохтоммут бэрээдэги суулларыыга, алдьатыыга барытыгар кини сылдьыһар, кыттыыны ылар. Бэртээхэй араатар, түрүбүүнэттэн тыл бөҕөтүн этэр, илиитинэн далбаатыыр – быһата киниэхэ өрөбөлүүссүйэ олус “барсар”. Ол эрээри кини үксүгэр сүрүн идиэйэ ис хоһоонун өйдөөбөт, онон өрөбөлүүссүйэҕэ кими эрэ батыһан кэлэр.
Сотору буолаат, кыыһырсан баран, атын бөлөххө барыан сөп. Саҥа сиргэ ол эмиэ хатыланыа. Бэлиитикэттэн букатыннаахтык тэйиэр диэри ол киниэхэ хатылана туруо. Истероид өрөбөлүүссүйэ романтикатын, кырдьык иһин охсуһууну, киирсиини ис иһиттэн сөбүлүүр. Ол эрээри, киниэхэ ол уларыйа сылдьар.
Үксүгэр “истероидтар” паранойяльнай тииптээх лиидэр тула көтөллөр, сорохтор бараллар, онтон кэлэллэр. Кинилэр элбээн бардахтарына, сүрүн лиидэргэ наадалаах эпилептоидтар кыттыһаллар. Бары бииргэ куомуннастахтарына урукку бэрээдэги суулларар күүс үөскүүр.
– Син туох эрэ ырыҥаланна... Оттон лиидэр биһигиттэн атын уратыта өссө тугуй?
– Кини улахан соруктары туруорунар. Үрдүкү сыала-соруга суох лиидэр суох. Оннук киһи мэлдьи утарсыыга сылдьар курдук. Онон улахан сыаллаах киһи ураты турукка сылдьар. Ол ураты турук кини айымньылаахтык, бүүс-бүтүннүү арыллан, ол аата, ордук таһаарыылаахтык үлэлииригэр көмөлөһөр диэххэ дуу... Оччоҕо эрэ киниэхэ барыта сатанар, суола арыллан иһэр. Онтон ити ураты туруга ааста даҕаны, бүттэ–бу киһи “эмоциональнай” кэхтиитэ саҕаланар. Саамай ыарахан–ити кэмҥэ киһи аата-суола алдьанара. Оннук турукка киһи тугу даҕаны гынар кыаҕа суох. Бэйэҕэ даҕаны тиийиниэн сөп.
– Биһиэхэ быыбардар буолаары тураллар. Быыбарга кыттыы киһини уларытар дуо?
– Бэлиитикэҕэ бастаан киирии быыбартан саҕаланар. Киһиэхэ “мин бэҕэһээҥҥим курдук буолбатахпын” диэн санаа үөскүүр. Эргимтэтэ киниэхэ саҥа хаачыстыбалары “булар”, саҥа таҥаһы кэтэрдэр. Чугас эргимтэтин көмөтүнэн “мин чулуубун”, “хас биирдии хамсаныым дириҥ ис хоһоонноох” диэн санаа үөскүүр. Уопсайынан, кини эргимтэтиттэн тутулуктанар. Бэҕэһээҥҥи орто баайыылаах бизнесмен эбэтэр салайааччы, “наассыйа аҕатын” курдук сананар уонна “норуот дьылҕатын” туһунан этэр-тыынар. Быыбарга киирбит киһиэхэ туохтан эрэ дьаарханыы санаата үөскүүр, кини онтун кистии сатаан улуутумсуйар. Ол эрэн ити барыта кининэн манипуляциялыырга кыах биэриэн сөп. Хандьыдаат аттыгар, били, остуоруйаҕа баар сиэркилэ оруолун толорор дьон мэлдьи баар буолар. “Свет мой зеркальце, скажи...” диэбит курдук.
Дьэ, оннук “сиэркилэ” манипуляциялыырын таһынан, таарыччы бэйэтин интэриэһин көрүнүөн сөп. Ол эмиэ бэлиитикэ устуоруйатыгар элбэхтик көстөр.
– Бэлиитикэ психолог хараҕынан сүрдээх дьикти эбит.
– Өссө да салгыы туруохха сөп...
– Кэспээниҥ иһин махтал! Салгыы кэпсэтиэхпит!
Нина ГЕРАСИМОВА.
