Саха сиригэр 2018 сыл Дьарыктаах буолуу сылынан биллэриллэн турар. Дойду үрдүнэн үлэтэ суохтар араас араҥаҕа барытыгар бааллар. Ол эбэтэр эдэр киһититтэн саҕалаан биэнсийэлээхтэргэ тиийэ үлэҕэ наадыйаллар. Саха сиринээҕи Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун кэмитиэтин салайааччыта Степан Москвитины кытта чуолаан доруобуйаларынан хааччахтаах дьону үлэнэн хааччыйыы туһунан кэпсэттибит.
– Степан Иванович, Саха сиригэр доруобуйаларынан хааччахтаах дьон үлэнэн хааччыллыылара хайдаҕый?
– 35 улууска Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун кииннэрэ үлэлииллэр. Судаарыстыба бэлиитикэтинэн дьарыктаах буолууга ыытыллар үлэ биир сүрүн пуунунан доруобуйаларынан хааччахтаах дьону үлэнэн хааччыйыы буолар. Саха сиригэр маннык араҥа дьон 34 бырыһыанын үлэнэн хааччыйыы соруга турар. Бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 54734 инбэлиит олорор. Олортон 24792 киһи үлэлиир саастарыгар сылдьаллар, 6919 киһи араас тэрилтэлэргэ үлэлииллэр. 18-тан 44-гэр диэри саастаах 11676 доруобуйаларынан хааччахтаах дьон баара биллэр. Олортон 3293 киһи үлэлиир. Биллэн турар, хас биирдии киһиэхэ үлэлээх буолуу – тыын боппуруос. Оттон доруобуйатынан хааччахтаах киһиэхэ ол икки бүк суолталаах. Үлэлээх киһи олоххо сыаллаах, сарсыҥҥыга эрэллээх. Киһи – санаатынан. Онон үлэ булуохтарыттан доруобуйалара тупсубут, бэл, учуоттан тахсыбыт киһи элбэх.
– Үлэнэн хааччыйыыга эһиги кииҥҥит туох тэрээһини ыытарый?
– 2016 сылтан 2020 сылга диэри ыытыллар үлэ былаана торумнанан турар. Биһиги сулууспабытыгар учуокка турбут дьон ханна туох үлэ миэстэтэ тахсыбытын истэ-билэ олороллор. Идэлээх дьон идэлэринэн үлэни булуналларыгар тэрилтэлэри кытта эрдэттэн дуогабар түһэрсэбит, эбии үлэ миэстэтин туруорсабыт, доруобуйаларынан хааччахтаах дьон үлэлиир сирдэригэр өйөбүлү ылалларыгар, сөптөөх хамнаһынан хааччыллалларыгар, саҥа идэни баһылыылларыгар үлэлэһэбит. Ол эбэтэр доруобуйатынан хааччахтаах киһи бэйэтин туругар, кыаҕар сөп түбэһэр үлэни булунарыгар, салгыы доруобуйатыгар охсууну ылбатыгар интэриэстээхпит. 2017 сыллаахха Ил Дархан иһинээҕи инбэлииттэр дьыалаларын сэбиэтигэр СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин салайааччыта Г.И. Харлампьев салайыытынан оробуочай бөлөх тэриллэн, үлэтин саҕалаабыта. Ол түмүгэр дьарыктаах буолуу кииннэригэр үлэ былаана чуолкайдаммыта, инбэлииттэри кытта үлэлэһэр иниспиэктэрдэр анаммыттара, персонифицированнай учуот ыытыллар буолбута. Дьарыктаах буолуу кииннэрэ медико-социальнай эспэртиисэни, үөрэхтээһин эйгэтин кытта быһаччы ситим олохтообуттара. Арассыыйа Биэнсийэҕэ пуондатын Саха сиринээҕи салаатыгар ый аайы улуустартан кэлбит иһитиннэриинэн үлэлиир инбэлииттэр мониториннара ыытыллар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ СӨ Үөрэхтээһиҥҥэ уонна билимҥэ министиэристибэтин кытта эдэр инбэлииттэр үөрэҕи, идэни ылалларыгар, онтон салгыы үлэ миэстэтин булуналларыгар анал тэрээһин ыытыллар. Сыллата Дьарыктаах буолуу кииннэригэр 1300 инбэлиит учуокка турар. Олортон 60-70 бырыһыана үлэтэ суохтар ахсааннарыгар сылдьаллар, 40 бырыһыана үлэни булар.
2018 сыл саҕаланыаҕыттан Дьарыктаах буолуу кииннэригэр 879 инбэлиит үлэ көрдөөн кэлбит. Былырыын ити сыыппара 929 этэ. Үлэтэ суохтарынан ааҕыллан, 535 киһи биэнсийэ ылбыт (былырыын 571 этэ). 361 киһи үлэ миэстэтин булбуттар (былырыын 380 этэ). Дьарыктаах буолуу сулууспата профессиональнай үөрэххэ 33 киһини атаарбыт (былырыын 37 этэ). Дьон 1С бырагырааманы баһылаабыт кыладыапсык, хочуолунай эпэрээтэрэ, асчыт, каадыр иниспиэктэрэ, таҥас быһааччы, урбаан куурустарыгар хото үөрэнэллэр. Этиллибитин курдук, дьарыктаах буолуу сулууспатыгар учуокка турбут дьон үлэ ырыынагар тахсар уларыйыылары кытта быһаччы билсэ олороллор.
– Доруобуйаларынан хааччахтаах дьон туох харчынан көмөнү ылалларый?
– Дьарыктаах буолууга судаарыстыба көрөр өҥөтүнэн быйыл 15 киһи туһанна. Кинилэргэ уопсайга 152 тыһ. солк. ананна. 2018 сыл атырдьах ыйыгар диэри психологическай өйөбүл быһыытынан харчынан көмөнү 133 киһи ылла. Үлэ ырыынагар үлэтэ суох дьоҥҥо социальнай адаптация өҥөтүнэн 91 инбэлиит туһанна. Профессиональнай ориентацияҕа 380 киһи судаарыстыба харчынан көмөтүн ылла.
– Киһи эрэ барыта эһиги сулууспаҕытыгар баҕа өттүнэн кэлэрэ кыаллыбат буолуохтаах. Сорох дьон үлэтэ суох олорорун хайдах билэн үлэлэһэҕитий?
– Улуустарга Дьарыктаах буолуу кииннэрэ доруобуйаларынан хааччахтаах дьон уопсастыбаларын кытта сыллата ыйытыктары ыытар. Холобур, 2018 сылга 2495 киһини кытта кэпсэтии ыытыллыбыт. Онтон 295 киһи үлэ буларга көрдөспүт, 692 киһи сулууспа өҥөтүттэн аккаастаммыт. Арассыыйа бэрэсидьиэнин ыйыытынан доруобуйаларынан хааччахтаах дьону үлэнэн хааччыйыыга элбэх пууннаах бырагырааманан үлэ ыытыллар. Бу сыл от ыйын 6 күнүгэр «Сопровождение инвалидов молодого возраста при получении ими профессионального образования и при содействии в последующем трудоустройстве на 2018-2020 годы» диэн бырагырааманы бырабыыталыстыба ылынна. Быйыл биһиги кэмитиэппит көрбөт инбэлииттэргэ ыытыллар үлэ былаанын бигэргэппитэ. Үлэ былааныгар эдэр дьон идэни ылыыга стажировканы баралларын хааччыйыыттан саҕалаан үлэ көрдүүллэригэр арыаллааһын киирэр.
– Холобур, туох тэрилтэлэргэ үлэ миэстэтэ тахсарый?
– Стажировкаҕа саҥа саҕалааһын быһыытынан, “Сайдыы” Издательско-полиграфическай киини кытта дуогабар түһэрсэн, үс киһи кинигэ тастааччынан, оробуочайынан, ЭВМ эпэрээтэринэн үлэлии сылдьаллар. “Содействие трудоустройству инвалидов” бырагыраама чэрчитинэн кинилэр үс ый устата хамнаһынан хааччыллаллар. Холобур, Томпоҕо олохтоох эрэдээксийэ педагогическай үөрэхтээх эдэр киһини нууччаттан сахалыыга тылбаастыыр исписэлииһинэн үлэҕэ ылла. Тэрилтэнэн анаммыт настаабынньык киниэхэ бары өттүнэн өйөбүл буолуохтаах. Хаҥаласка “Хара Таас” диэн тэрилтэни кытта олохтоох киин дуогабар түһэрсэн, доруобуйатынан хааччахтаах киһи оробуочайынан үлэлээн эрэр. Дьокуускайга “Айгуль” тэрилтэҕэ эмиэ эдэр киһини атыылааччы-консултаанынан анаттыбыт. “Саха-Лайтинг” тэрилтэни кытта дуогабардаһан, 5 мөлтөхтүк көрөр киһи үлэнэн хааччылынна. Киин исписэлиистэрэ кинилэри көрө-истэ сылдьыахтара. Итинник холобур элбэх. 2019 сылтан Арассыыйаҕа өссө биир судаарыстыбаннай өҥө эбиллиэ. Онно инбэлииттэри үөрэхтээһин, үлэ миэстэтин аттарыы, үлэ кэмигэр өйөөһүн пууннара киириэхтэрэ. Билигин бакаансыйа эрэгэйиэннээҕи бааныгар 111 үлэ миэстэтигэр – 84 бакаансыйа, квоталаах үлэ миэстэтигэр – 69 бакаансыйа, биир анал үлэ миэстэтигэр 1 миэстэ баар. Ити барыта доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо ананар миэстэ.
– Сотору кэминэн инбэлииттэри үлэнэн хааччыйыыга туох тэрээһин буолаары турарый?
– Балаҕан ыйын 18 күнүгэр “Трудоустройство инвалидов: вызов времени” диэн ааттаах инбэлииттэр аан бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи пуорумнара ыытыллаары турар. Алта былаһаакканан кэпсэтии барыаҕа. Ол курдук, пуорум кыттыылаахтара бакаансыйа дьаарбаҥкатыгар сылдьыахтара, үлэ миэстэтин булууга кэпсэтиигэ кыттыахтара, маастар-кылаастарга дьарыктаныахтара. Бу тэрээһин үчүгэй түмүктэри аҕаларыгар эрэнэбит.
– Үлэ буолан баран, итэҕэһэ суох буолбат. Билигин туох кыалла илигий?
– Үлэ миэстэтин таһаарар тэрилтэлэрбитин өйөөһүн ситэ илик. Тэрилтэлэргэ үлэ миэстэтэ тиийбэт. Инбэлииттэргэ аналлаах үлэ ырыынагар идэтийии, таһым ситэ илик. Инбэлииттэр доруобуйаларын туруга, үлэ кэмигэр эмтэниилэрэ эмиэ кэккэ ыараханы үөскэтэр. Ол да буоллар судаарыстыба өйөбүлэ улахан. Сүрүнэ, бэйэ баҕата быһаарар.
Киинтэн өйөбүл ылла
Павел Тимофеев Дьокуускайга олорор. Быйыл Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинин нөҥүө 150 тыһ. солк. көмөнү ылла.
– 1991 сыллаахха массаас исписэлииһин идэтин ылбытым. Оччоттон идэбинэн үлэлиибин. Киин анаабыт харчытынан массаастыыр орон атыыластым. Дьарыктаах буолуу сулууспата нэһилиэнньэ бары араҥатыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһар. Ыытар үлэлэрин астынабын, биһириибин. Докумуону толорууга эмиэ харчынан көмөнү ылан турабын. Билигин Ильменскэй уулуссаҕа баар кэбиниэппэр үлэлиибин. Күҥҥэ, ортотунан, икки-үс киһи кэлэн массаастатан барар. Онон үлэбэр өйөбүл баарыттан үөрэбин.
Оксана ЖИРКОВА.
