Устуоруйа билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын институтугар Археология уонна этнография салаатын сэбиэдиссэйэ РОЗАЛИЯ ИННОКЕНТЬЕВНА БРАВИНА аатын үгүс киһи билэр буолуохтаах. “Кыымҥа” кини уонна кини хамаандатын үлэтин дөрүн-дөрүн сырдатааччыбыт, интэриэһинэй булумньулар тугу кэпсииллэрин ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрээччибит. Кэлиҥҥи эспэдииссийэҕэ Саха сирин туох баар географическай балаһатын барытын кэрийбиттэр: киин Саха сирин (Амма, Нам, Уус Алдан, Хаҥалас, Дьокуускай куорат), Бүлүү сүнньүн (Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Ньурба, Сунтаар, Мииринэй), ону тэҥэ Саха сирин соҕуруу өттүн (Ленскэй улууһа) уонна хотуну (Абый, Усуйаана, Новосибирскай арыылара). Ыалдьыппыт бэйэтэ сэһэргиир, ааҕыҥ.
Үс сүрүн булумньубут
Бүтэһик эспэдииссийэ устата археология 25 саҥа пааматынньыга көһүннэ. Матырыйааллара анаалыс бара иликтэр. Олортон 3 улахан суолталаах пааматынньыгы тоһоҕолуохха сөп. Бастакынан, Столбовой диэн арыы, (сабаҕалааһын быһыытынан) саамай хотугу таас үйэтээҕи пааматынньык буолуон сөп. Иккиһинэн, Туймаада хочотуттан петроглифтар – неолит кэминээҕи. Уруһуй сорҕото эрэ баар. 1-2 тыһ. сыл анараа өттүнээҕи кэм диэн сабаҕаланар. 7 фигура көстөр. Онно киһи үҥэ турара уонна ойуун курдук киһи баар. Салгыы ити петроглифтар үөрэтиллиэхтэрэ. Туймаада дьон-сэргэ сылдьар-хаамар сирэ. Ол да буоллар, билиҥҥэ диэри ити курдук кистэлэҥнэрин биир-биир арыйан иһэр. Өлүөнэ туруук хайалара устатын тухары суруктаах. Дьиҥэр, кэрэхсэбиллээх, кэскиллээх үлэлэр күүтэллэр. Бүтэһик көстүү – саха култууратын былыргы пааматынньыктара. Санатар буоллахха, былырыын Дьокуускай куоракка Ярославскай уулуссаҕа “Учуутал бульвара” тутулларыгар “Логовая” диэн пааматынньык көстүбүтэ. Быйыл Новосибирскайга Билим академиятыгар Ядернай физика инситутугар радиоуглероднай эспэртиисэҕэ ыыппыппыт. “Логовойга” хас да араҥа баар. Онтон биирэ саха эрдэтээҥҥи кулун атах култуурата. XIII-XV үйэлэри көрдөрдө. Ол аата сахалар эрдэттэн олорбуттар эбит. Саха төрдүн-төбөтүн үөрэтиигэ улахан суолталаах булумньу.
Кулун атах култуурата саҥалыы хараҕынан
Былырыын Нам улууһугар “Нэлэгэр” диэн пааматынньыгы булбуппут. Ол түмүгүн билээри Новосибирскайга анаалыска ыыппыппыт. Асфальт-бетон собуота кумах хаһа сылдьан эргэ өтөх сирин булар. Ол көстүбүт сири ырытан көрбүппүт, XI-XIII үйэ тахсан кэллэ! Кулун атах култууратын XIII-XV үү. диэн кэмин-кэрдиитин ыйарбыт, онтубут XI үйэҕэ диэри эрдэлээн биэрдэ.
Кулун атах култууратын арыйбыт биллиилээх учуонай Анатолий Гоголев саҥа дааталары сэҥээрдэ уонна соһуйбата. Тоҕо диэтэххэ, чахчы даҕаны, Байкаал кэтэҕинээҕи уонна аттынааҕы кэлии биистэр II-III үйэлэрдээҕи суоллара көстөр. Өлүөхүмэҕэ баар Улахан Сэгэлэҥнээх диэн сиргэ оҕус уҥуоҕа көстүбүтэ. Ол аата II-III үйэлэргэ оҕуһу иитэр дьон баар эбит. Ону тэҥэ кытай манньыата, ох саа муос бытархайдара көстөллөр. Ол аата былыр Саха сирэ сабыылаах, ким да барбат-кэлбэт сирэ-уота буолбатах. Олох оргуйан олорбут. Кэнники кэмҥэ элбэҕи этэр дьикти көстүүлэр биир-биир тахсан иһэллэр. Аҕыйах сыллааҕыта Өлүөнэ үс хочотугар – Эркээнигэ, Туймаадаҕа, Эҥсиэлигэ кулун атах олохсуйуута (поселение) өссө даҕаны көстө илигэ. Дьэ, билигин хойуутук булан, кэмин-кэрдиитин быһаартарабыт. Туймаада, Эркээни булумньута XIV-XVI үйэлэри көрдөрбүтэ. Ол аата олох эрдэтээҥҥи олохсуйуу буолар: Амманан Алданы нөҥүөлээн Намҥа кэлбит курдуктар. Биһиги генетиктэри кытары үлэлэһэбит. Кинилэр “этнические маркеры” диэн тиэрминнээхтэр. Ол аата ыарыылары үөрэтэллэр, холобур, саха үөстээх, кырдьан баран истэрэ мөлтүүр, о.д.а. ыарыылар. Генетиктэр чинчийиилэрин түмүгүнэн, бу ыарыылар XIII үйэттэн бааллар. Ол аата сахалар XIII үйэҕэ норуот быһыытынан бааллар. Тута хантан эрэ күөрэйэн үөскээн хаалбат буоллахтара. Биһиги эрабыт бастакы үйэлэриттэн араас уустар, биистэр киирэн, дьапталҕа буолан, саха үөскүүр.
“Черная археология” уонна үлэбитин утарар дьон тугу сыыһарый?
Муус устарга, ыам ыйыгар уоппускаҕа барабыт, ол кэннэ сайыны быһа хаар түһүөр диэри эспэдииссийэҕэ сылдьабыт. Мин 1974 сыллаахтан сылдьабын, эһиил 45 сылым буолар эбит. Бу кэпсии олорор кэммэр, сорох дьоммут Бүлүүгэ эспэдииссийэҕэ сылдьаллар. Олус аҕыйахпыт. Аны, мээнэ киһи хаһыы оҥорбот, анал “открытый лист” диэн ылабыт. Ол оннук илииһи туппут киһи тарбахха баттанар. Аны, ол быыһыгар, сыа быыһыгар былчархай буолан, “чернай археология” элбээтэ. Металлы көрдүүр тиэхиньикэ атыылаһан баран, былыргы өтөхтөрү кэрийэллэр. Булбут малларын кэлиэксийэлииллэр эбэтэр атастаһаллар. Сорох дьон атыылыыр. Ардыгар биһиги институппутугар аҕалаллар. Бу булумньу олус интэриэһинэй да буоллар, билим эйгэтигэр киирэригэр сыаннаһын, суолтатын сүтэрэр. Биһиги малы хантан булбуппутун, култуурунай араҥаҕа төһө дириҥҥэ сытарын отчуоттуубут. Аны, киһи илиитинэн таарыйыа суохтаах. Бэрчээккинэн ылан, тута салапааҥҥа угабыт. Оччоҕо биирдэ эрэ анаалыс сөптөөх түмүгү биэрэр. Быраабыла кытаанах.
Ааспыкка кыргыс култууратыгар сыһыаннаах тэрили булан аҕалбыттара. Ити артефакт, дьиҥэ, олус сэдэх ээ! Ол култуура дьоно олорбуттара үһү, өлбүт киһини уматаллара үһү диэн – барыта үһүйээн эрэ. Ол үһүйээни бигэргэтэр туһааннаах археология матырыйаала көстө илик диэххэ сөп. Ону ол дьон Саха сириттэн буллубут дииллэр даҕаны, баҕар, Красноярскайтан атыыласпыттара буолуо дии. Тыыппакка, хаспакка тута тыллаабыттара буоллар, саха устуоруйатыгар өссө биир улахан арыйыы буолуох этэ. Бу курдук быһыы-майгы тахсыбатыгар олохтоох дьаһалта, нэһилиэнньэ улахан болҕомто ууруохтаах.
Археолог үлэтигэр ардыгар ымсыыраллар, мэлдьи мүччүргэннээх сырыылаах, чэпчэки дии саныыллар. Ол гынан баран, бу олус уустук үлэ. Ардаҕы ардах диэбэккэ, бадарааннаах ыарахан айаннары туоруубут, күнү-күннээн балааккаҕа хонобут, сииккэ, тымныыга утуйабыт. Оннук тиийбиппитин кэннэ сорох дьон үлэбит суолтатын өйдөөбөт, утарар. Ол туһунан бу саас НКИХ биир биэриитигэр сырдаппыттара. Аныгы XXI үйэҕэ, үөрэх-билии сайдан турдаҕына, өй-санаа тэҥҥэ сайдыахтаах дии саныыбын.
Суруга суох омук археология нөҥүө дьиҥ төрдүн быһаарыан сөп. Өйдөөн-төйдөөн сыһыаннаһалларыгар баҕарабыт.
Дьонноох киһи тутайбат эбит
Олус элбэх киһи биһигини өйдүүр, улаханнык өйүүр. Ис сүрэхпиттэн махтаныам этэ. Уус Алдаҥҥа Тандаҕа бара сылдьыбыппыт. Улуус баһылыгыттан саҕалаан түмэл, оскуола үлэһиттэрэ бары саба түһэн көмөлөспүттэрэ. Бириэмэбит ыгым буолан, оскуол оҕолорун көмөлөһүннэрбиттэрэ. Николай Тарскай илдьэ сырытта. Тиит Арыыга тиийбиппит – кыраайы үөрэтээччи Александр Турантаев сирдьит буолла. Хаҥалас Нөмүгүтүгэр биллэр кыраайы үөрэтээччи, устуорук Прокопий Ноговицын мэлдьи кыттыһар, көмөлөһөр.
Аммаҕа кыраайы үөрэтээччи Николай Лукин “суол оҥоруу кэмигэр былыргы көмүү тахсан кэллэ” диэн тыллаабыта. Онно тиийбиппит, былыргы дьахтар көмүүтэ: 15 см. туоһахталаах, ыйытыы бэлиэтин курдук быһыылаах бороболуоха ытарҕалаах, моойугар симэхтээх. Онтон Горнайга урут булуллубут пааматынньыктар туруктарын бэрэбиэркэлии баран кэллим. Онно Сиинэ заповеднигар Суруктаах хайа баар. Бэрдьигэстээх 2 №-дээх С.Данилов аатынан орто оскуолтын оҕолоро “Сүмэ” диэн билим лабаратыарыйалаахтар. Кинилэри кытта хаһыс да сылбытын үлэлэһэбит. 3 сыллааҕыта Күөрэлээххэ туой иһит көстүбүт сиригэр бииргэ үлэлээбиппит. Онон хас сир аайы ити курдук өйүүр дьон баарыттан сэмээр үөрэбин. Ити курдук устуоруйабыт хартыыната арылыччы тахсарыгар, инникитин төрдүбүтүн-төбөбүтүн билэн, тирэхтээх буоларбыт туһугар бары биир санаанан үлэлэһэ турарбытыгар Сахам сирин дьонун ыҥырабын.
Түмүк оннугар
Розалия Иннокентьевна эспэдииссийэттэн аҕыйах эрэ хонуктааҕыта кэлбитин, ыксаабычча сынньатар да бокуой биэрбэккэ, күөйэ тутан кэпсэттибит. Онон, бу булумньулар тиһэх чопчу түмүктэрэ анаалыс кэннэ биирдэ биллэр. Эспэртиисэни этэҥҥэ ааһан, саха устуоруйатыгар өссө саҥа өрүттэри арыйдар диэн күүтэ, алгыы хаалабыт. Уонна түгэнинэн туһанан, баар-суох археологтарбытыгар махтанабыт, ситиһиини баҕарабыт!
Сардаҥа Борисова
кэпсэттэ.
