1920 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр күбүөрүнэтээҕи байыаннай уокурук хамыһаара Карпель бирикээһинэн Дьокуускайга аан бастакы байыаннай комиссариат тэриллибитэ. Байыаннай хамыһаары таһынан сэкирэтээр, кэнсэлээрийэ салайааччыта, делопроизводитель, суруксут, сорукка сылдьар остуорас, казначей, каптенармус, аты көрөөччү, бэл, суруналыыс ыстаата көрүллүбүт. Билигин куорат байыаннай комиссариата Октябрьскай уулусса 22 нүөмэрдээх дьиэтигэр түөрт этээһи олоччу ылан, үлэлии олорор. Сүүсчэкэ үлэһиттээх комиссариат байыаннай учуоту ыытар, саллааттары, мотуруостары, эписиэрдэри, байыаннай тырааныспары, призывниктары учуоттуур, байыаннай биэнсийэлээхтэри кытта, онтон да атын хайысхаларынан үлэни ыытар.
Байыаннай хамыһаарынан бу дьыл сэтинньи 1 күнүттэн Афанасий Захаров ананна. Кини бу иннинэ Амма, Чурапчы, Таатта, Сунтаар улуустарын байыаннай хамыһаарынан, СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна Ил Дархан иһинээҕи дьаһалта мобилизацияҕа салаатын салайааччытынан үлэлээбитэ.
– Афанасий Павлович, аармыйаҕа хомуур сылга хаста оҥоһулларый?
– Аармыйаҕа 18-тан 27-гэр диэри саастаах эдэр дьон булгуччу барыахтаахтар.Сылга үстэ улахан призывной хампаанньа ыытыллар. Тохсунньу, олунньу, кулун тутар ыйдарга эдэр дьону байыаннай учуокка ылыы үлэтин ыытабыт. Ол курдук, алтынньыттан саҕалаан ахсынньыга диэри күһүҥҥү, муус устартан от ыйын аҥаарыгар диэри сааскы хомуур үлэтэ барар. Ити кэмҥэ сокуоннай саастарын туолбут, «отсрочкалара» бүппүт эдэр дьону призывной хамыыһыйанан аармыйаҕа ыытабыт. Куорат байаҥкамаата буоларбыт быһыытынан, Дьокуускай уонна Жатай куораттааҕы уокуруктарын муниципальнай тэриллиилэрин кытта үлэлэһэбит.
– Уруккуга тэҥнээтэххэ, эдэр дьон аармыйаҕа талаһыыта хайдаҕый?
– Сэбиэскэй кэмҥэ холоотоххо, аармыйаҕа тылланааччы аҕыйах диэххэ сөп. Оттон 90-нус, 2000 сыллары кытта тэҥнээн көрдөххө, лаппа үчүгэй. Ол сулууспа болдьоҕо биир сылга диэри аччатыллыбытын, үлэҕэ, үөрэххэ киирэргэ аармыйа сулууспата ирдэнэр буолбутун уонна аармыйаҕа усулуобуйа тупсубутун кытта ситимнээх. Билигин байыаннай чаастар хаһаарымаларыгар видеокамера туруоруллан, саллаат олоҕо толору сууккаҕа хонтуруолга киирдэ.
– Аармыйаттан тугунан сыыйыллалларый?
– Доруобуйаларын туругунан сулууспаттан олоччу уһуллааччылар, эбэтэр сулууспаны кэлэр болдьоххо диэри уһатааччылар, аармыйаҕа барбакка эрэ саппааска туран байыаннай билиэти ыларга сөбүлэһээччилэр сыыйыллаллар.
– Аныгы көлүөнэ дьон туох диагноһынан сулууспаттан туоруулларый?
– Сүрүннээн, тымыр, сүрэх, ньиэрбэни кытта ситимнээх, психологическай, оһоҕос ыарыылаахтар, хирургическай быстарыылаахтар, тостуулаахтар, «плоскостопиелаахтар», харахтара мөлтөх дьон сулууспаҕа сөбө суохтар. Сорохтор эмтэнэн баран, саллааттар кэккэлэригэр киирээччилэр.
– Призывниктар доруобуйаларын туруга, урукку кэми кытта тэҥнээтэххэ, хайдаҕый?
– Биир бэйэм тэҥниир быраабым суох. Онно эбии икки аҥыы усулуобуйа тэҥниир кыаҕы биэрбэт. Тоҕо диэтэххэ, урут киһи доруобуйатын курдат көрөр аппараат суох буоллаҕа. Билигин мэдиссиинэ сайдан, киһи доруобуйатын туруга чуолкайдык быһаарыллар буолла. Урукку кэм саллааттарынааҕар билиҥҥилэр эт-хаан өттүнэн мөлтөх буолуохтарын сөп. Онуоха туох төрүөт буоларын быһаарар наадата суох дии саныыбын.
– Эдэр дьон туох төрүөтүнэн аармыйаттан куотуналларый? Онуоха туох миэрэ туттулларый?
– Сорохтор аармыйа олоҕуттан куттаналлар. Ити, сүрүннээн, аҥаардас ийэҕэ, кыыс оҕо эйгэтигэр иитиллибит уолаттарга сыһыаннаах. Иккиһинэн, үөрэҕи талаллар. Урукку кэмҥэ устудьуоннары аармыйаҕа ылыы суох буоллаҕына, билигин ол тохтотулунна. Үсүһүнэн, үрдүк үөрэх кэнниттэн үчүгэй хамнастаах үлэҕэ киирэн, идэлэринэн үүнэн эрэр уолаттар сылларын сүтэриэхтэрин баҕарбаттар. Төрдүһүнэн, ыал буолан, оҕолонон, дьиэ кэргэннэрин иннигэр эппиэтинэһи өрө туталлар. Бэсиһинэн, кирэдьиит, ипотека ылбыт дьон сулууспа кэмигэр ити барыта салгыҥҥа ыйаныан баҕарбаттар.
– 27 сааһыгар диэри “куота сылдьыбыт” киһи хайдах буоларый?
– Оннук киһиэхэ ыспыраапка бэриллэр. Ону 10 сыл устата сүтэриэ суохтаах. Ол ыспыраапканан байыаннай билиэт ылар кыахтаах. Байыаннай билиэтэ суох киһини муниципальнай сулууспаҕа ылбаттар.
Учуокка туралларыгар сымыйа аадырыс биэрэн, өр кэмҥэ куота сылдьар дьон бааллар. Бырааска “аармыйаҕа сөбө суох ыарыылаахпыт” диэн туруорсан, быраас уһун чинчийиигэ аныырын түмүгэр күнү-дьылы уһатар дьон эмиэ баар. Итинник гынан биир хомууру мүччү түһүөххэ сөп. Иккис хомуурга хатыланнаҕына, болҕомто күүһүрэр. Биһиги кинини хайаан да булан, улахан төрүөт суох буоллаҕына, аармыйаҕа ыытар соруктаахпыт. Көрдөөһүҥҥэ ис дьыала салаатын кыттыһыннарабыт. Сорунан туран куотунааччы РФ Холуобунай кодексын 327-с ыстатыйатынан холуобунай дьыалаҕа тардыллыан сөп. Ол эрээри билиҥҥитэ оннук миэрэни тутта иликпит. Эдэр киһи быстах санааттан олоҕун алдьаппатын диэн аһыныы да баар. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэ байаҥкамаата инникитин миэрэни туттарга ирдэбилин күүһүртэ.
– Сааһыран баран аармыйаҕа барбыт киһи тугу сүүйтэрэрий?
– Эт-хаан өттүнэн мастыйан, дьарык чааһыгар ыараханы көрсүөн сөп. Үксүн 18-таах уолаттар бараллар. Онон сааһа ырааппыт саллаакка уустук түгэн баар буолуон сөп. Ол эрээри билигин саастаах киһи элбэх. Мин санаабар, олоҕу билбит-көрбүт киһи дьону кытта уопсай тылы дэбигис булар.
– Сулууспаҕа барыан баҕалаах ыччат эһиэхэ хайдах биллэрий?
– Призывник аан бастаан биһиги тэрилтэбит үһүс этээһигэр бэһис, алтыс түннүктэргэ кэлбитин биллэриэн наада. Личнэй дьыалатын туппутунан иккис этээскэ баар быраастар көрүүлэрин ааһар. Эбии анаалыс, дириҥ чинчийии, аппараакка түһэр наада буоллаҕына, куорат балыыһаларыгар утаарыллыан сөп. Призывник доруобуйата категориянан быһаарыллар. А – сулууспаҕа барар; В — аармыйаттан босхолонор эрээри, саппааска турар; Г – аармыйаттан босхолонор болдьоҕо уһуур; Д – аармыйаттан олоччу босхолонор. Д категориялаах “Освобожден от воинских обязанностей” диэн суруктаах байыаннай билиэти тутар. Сүтэрдэҕинэ, дубликат бэриллибэт.
– Эһиги тэрилтэҕит, куһаҕанын ылан эттэххэ, сэрии буолар түгэнигэр дойдуну көмүскүүр байыаннай күүһү хааччыйыыга үлэлэһэр буоллаҕа. Оннук түгэҥҥэ сулууспаттан босхоломмут киһи ханна ананарый?
– Аармыйа диэн – бэйэтэ туһунан судаарыстыба. Туһунан сокуоннардаах, туһунан оргуйар олохтоох, элбэх салаалаах. Сэрии буолар түгэнигэр байыаннай билиэтэ суох киһи идэтинэн даҕаны дойдутун чиэһин көмүскүүр кыахтаах.
– Аармыйаҕа барара быһаарыллыбыт киһи салгыы тугу гынар?
– Киниэхэ призывной хамыыһыйа быһаарыыта тахсар. Салгыы өрөспүүбүлүкэтээҕи “Маяк” призывной пууҥҥа ханнык күҥҥэ кэлэрин биллэрэр бэбиэскэ туттарыллар. Ол кэннэ хамаандаҕа киирэн, айаҥҥа бэлэмнэнэр.
– Аармыйаҕа кэрэ аҥаардар тылланаллар дуо?
– Кинилэр үөрэнэн ылбыт идэлэрэ байыаннай идэҕэ сөп түбэһэр буоллаҕына, хантараагынан байыаннай сулууспаҕа барыахтарын сөп. Сүрүннээн, “Росгвардияҕа” хантараагынан сулууспалааччы элбэх. Эрэгийиэн таһыгар тахсыы биирдиилээн эмэ баар. Сүрүннээн, мэдиссиинэ, сибээс үлэһиттэрэ уонна көмпүүтэргэ сыһыаннаах идэлээхтэр сулууспалыыллар. Байыаннай сулууспаҕа сылдьааччылар 45 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсар бырааптаахтар. Ону таһынан 23 саастарыгар диэри байыаннай үрдүк үөрэхтэргэ киириэхтэрин сөп. Эрдэ этэн аһарбыт идэлэрбэр эбии салгыннааҕы десант сэриилэрин идэлэрин ылар кыахтаахтар.
– Саха сиригэр олорор, үлэлиир кэлии омук дьоно сулууспаҕа бараллар дуо?
– Гражданстволаах буоллахтарына, биһиэхэ байыаннай учуокка тураллар. Бэйэлэрин дойдуларыгар сулууспалаабатах, байыаннай билиэттэрэ суох буоллахтарына, байыаннай эбээһинэһи сүгэллэр. 27 саастарын кэнниттэн гражданствоны ылыммыт дьон байыаннай эбээһинэстэн босхолоноллор. Омук да дьонуттан сулууспалыан баҕалаах элбэх. Ол эрээри нууччалыы билбэттэриттэн ыараханы көрсөллөр.
– “Маяк” пууҥҥа призывниктары төһө өр туталларый?
– Өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыттан призывниктар кэлэллэр. Тыа сириттэн кэлбиттэри, сүрүннээн, бастакы баартыйанан ыыталлар. Айаҥҥа турунар күн ыраах буоллаҕына, куоракка баар аймахтарыгар көҥүллээн, илии баттатан ыыталлар. Саллаат сөмөлүөт көтүөн икки күн иннинэ пууҥҥа баар буолуохтаах. Баттаҕын кырыйтарар, байыаннай таҥаһы кэтэр, саллаат олоҕун билбитинэн барар.
– Биир хомуурга муҥутаан төһө киһи барарый?
– Урут байыаннай сөмөлүөттэринэн ыытар эрдэхпитинэ, 250-300 киһини биир сөмөлүөккэ олордон ыытарбыт. Биир хомуурга түөрт сөмөлүөт көтөрө. Билигин гражданскай эриэйсэнэн ыытабыт. Онон биир сөмөлүөккэ 10-50 киһи барар. Саллааттары сулууспалыыр сирдэригэр тиэрдиигэ авиахампаанньалар бары үлэлэһэллэр.
– Саха сирин призывниктара ханна сулууспалыылларый?
– Саха сирэ Уһук Илиҥҥи байыаннай уокурукка киирсэр. Онон саха саллааттара Приморье, Хабаровскай кыраайдарга, Еврейскэй автономнай уокурукка, Амур, Магадаан, Сахалин уобаластарыгар, Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин байыаннай чаастарыгар сулууспалыыллар.
– “Аармыйаҕа киһи күнүн-дьылын эрэ барыыр” диир дьон бааллар. Аармыйа ыччакка тугу биэрэрий?
– Кэлин дьон аармыйа суолтатын өйдүүр буолла. Аармыйаҕа сулууспалаабыт киһи, бастатан туран, эр киһи эйгэтигэр миэстэтин булунар. Ол – кэлиҥҥи олоҕор улахан туһалаах. Оҕолорун аармыйаттан куоттаран баран, кэлин кэмсиммит төрөппүт элбэх. Ол эбэтэр аармыйа эр киһилии өйү-санааны сайыннарар. Кэлин эр дьон эргимтэтигэр көҥүл сылдьарга улахан көмөлөөх. Иккиһинэн, инникитин үлэҕэ киирэргэ, идэнэн үүнэргэ байыаннай сулууспа улахан оруолу оонньуур. Үсүһүнэн, байыаннай, эт-хаан өттүнэн дьарыгы эрэйэр сулууспаларга үлэҕэ киирэргэ көмөлөһөр. Онон биир сыллаах сулууспа хайдах да халтайга хаалбат.
Билигин оскуолаларга оҕолору үксүн үрдүк үөрэххэ эрэ сыаллаан үөрэтэллэр. Бэл, биһигини кытта көрсүһүүнү утара сатааччылар. Дьиҥэр, үчүгэй үөрэхтээх оҕолор байыаннай үөрэххэ эмиэ барыахтарын сөп. Ити үөрэххэ оҕо аһыттан таҥаһыгар тиийэ судаарыстыба көрүүтүгэр киирэр.
Байыаннай идэ элбэх. Ити кыһа выпускнига идэтинэн түргэнник үүнэр, элбэх чэпчэтиинэн туһанар. ДОСААФ нөҥүө суоппар идэтигэр икки категорияҕа үөрэтэбит. Холобур, билигин 2019 сыл сааһыгар сулууспаҕа барааччылары “С” категориялаах суоппар кууруһугар ыҥырабыт. Ону таһынан, 16-тан 22-гэр диэри саастаах дьону РФ Оборуонаҕа министиэристибэтин үрдүк, орто профессиональнай үөрэҕин кыһатыгар сүүмэрдээһини ыытабыт. Интэриэһиргиир дьон, куорат байыаннай комиссариатыгар кэлиэххитин наада.
Оксана ЖИРКОВА
кэпсэттэ.
