Арассыыйаҕа абазиннар, сүрүннээн, Карачаево-Черкесияҕа олороллор. Онно 13 абазин аула баар. Абазиннар Хотугу Кавказ уонна Карачаево-Черкесия олохтоох омуктарынааҕар чыҥха атын курдуктар. Тас дьүһүннэринэн эрэ буолбакка, саҥаларыттан-иҥэлэриттэн, тутта-хапта сылдьалларыттан ордук “туора” курдуктар.
Абазиннар абхаз-адыг норуоттарын бөлөҕөр киирсэллэр. Билигин Карачаево-Черкесияҕа 36,9 тыһ. киһи олорор, ол эбэтэр уопсай ахсаантан баара-суоҕа 7,8 бырыһыаны ылаллар. Ол гынан баран субъегы үөскэтэр норуоттар истэригэр ногайдар иннилэригэр сылдьаллар. Ол эрээри, ногайдар аан дойду үрдүнэн ахсааннара элбэх буолан, абазиннардааҕар ордук балаһыанньалаах курдуктар.
Арассыыйа үрдүнэн 43341 абазин олорор. Маны таһынан Турцияҕа, Сирияҕа, Иорданияҕа, Ливаҥҥа олороллор үһү. Быһа холоон 24 тыһыынча киһи.. Мусульман-суннит итэҕэллээхтэр. Биир интэриэһинэйэ баар,1073 сыллаахха абазиннар аатырбыт Киево-Печерскай лавраҕа таҥара күлүктэрин уруһуйдаабыттар эбит, онтуларын киэн тутта кэпсииллэр.
Абазин оройуона
Абазин оройуона уонча сыллааҕыта тэриллибит. Бэйэлэрэ туспа административнай оройуоннанан, бу аҕыйах ахсааннаах норуот сүппэт-симэлийбэт суолга үктэммитин туһунан киэн тутта кэпсииллэр. Быһата, маннык дьаһал кинилэргэ быыһанар суол курдук буолбут. Онон оройуоннарын олус сыаналыыллар, харыстыыллар.
Абазин оройуона 2005 сыллаахха биирдэ тэриллибит. Ол инниттэн, инньэ 80-с, 90-с сылларга, туспа оройуон тэрийэр туһунан хаста да тыл көтөҕө сылдьыбыттар. Оччотооҕу баһылыктар көҥүллээбиттэрин да үрдүнэн ,тоҕо эрэ оннук хаалан хаалбыт. Оттон 2004 сыллаахха Батдыев диэн киһи бэрэсидьиэннээн олордоҕуна, референдумунан Абаза оройуонун тэрийбиттэр. Онуоха өрөспүүбүлүкэҕэ аатырбыт “Южный” диэн оҕуруот аһын үүннэрэр тэрилтэ (хаһаайыннара Москуба урбаанньыттара) баар Кубинка диэн ауллара саҥа тэриллибит оройуон территориятыгар киирбэккэ хаалбыт. Инньэ гынан туох баар нолуок киириитэ тохтотуллар буолбут. Кубинкаҕа олохтоох абазиннар карачайдар оройуоннарыгар холбонон хаалбыттар. Ону сөбүлээбэккэ, олохтоох дьокутааттар ылыммыт сокуоннарын утаран, аны сууттаһан турбуттар. Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү суута дьокутааттар ылыныыларын көтүрэн кэбиспит, онуоха РФ Үрдүкү Суута, төттөрүтүн, “туох да сокуону кэһии суох” диэн быһаарбыт. Ол кэннэ абазиннар, дьэ, миитиннээн оргуйан турбуттар. Бэс ыйыгар Бырабыыталыстыба дьиэтин миитиннээччилэр күүстэринэн ылбыттар. Онуоха Соҕуруу федеральнай уокурукка бэрэсидьиэн боломуочуйалааҕа Дмитрий Козак быһаччы кыттыһан эрэ хаан тохтубатах, абазиннар туруорсуулара олоххо киирбит. Инньэ гынан, официальнайдык Абазин оройуона 2005 сыл ахсынньы 25 күнүгэр тэриллибит. Оройуон киинэ – Инжич-Чукун диэн аул.
Билигин черкестэр уонна абазиннар Путиҥҥа “биһигини өрөспүүбүлүкэ састаабыттан таһаарыҥ” диэн туруорсан петиция эҥин хомуйаллар. Кинилэр аҥаардастыы “карачайдар былааска айбардыы олороллорун утарабыт” диэн сылтаҕыраллар. Петицияны билигин номнуо 4 тыһ. киһи биһириирин билинэн илии баттаабыт.
2003 сыллаахха депортацияттан кэлбит карачай норуотун сөргүтүүгэ анаммыт автопробег кыттыылаахтара абазиннар олорор Псыж диэн аулларын аттынан ааһалларын сөбүлээбэккэ, тахсан суолу бүөлээбиттэр. Оччолорго улахан айдаан тахса сылдьыбыт эбит. Тугунан, хайдах түмүктэммитин миэхэ улаханнык кэпсии барбатылар. Интэриэһиргээн хос-хос туоһуласпыппар “бу киһиэхэ таах сибиэ кэпсээн” диэн кэмсиннилэр да быһыылаах.
Уопсайынан, абазиннар “аҕыйахпыт” диэн суламмакка, бэйэлэрин тустарыгар, наада буоллаҕына, саа-саадах да тутуохтарын сөп эбит диэн тус бэйэбэр санаа үөскээтэ.
Абазин тыла сүтэн эрэр
Ыаллыы сытар Кабардино-Балкарияҕа ааспыт үйэ 30-с сылларыгар 14 абазин аула баар эбит. Билигин бу аулларга абазин тылын олус сэдэхтик истэҕин диэн, Карачево-Черкесия абазиннара олус хараастан ахталлар. Онно холоотоххо, Карачаево-Черкесия абазиннара балаһыанньалара сэргэх соҕус быһыылаах. Уопсайынан, абхаз тылыгар дьүөрэлии абазин тыла симэлийэн, өлөн эрэр тылларга киирсэр. Абазин тыла абхаз тылыгар дьүөрэлии диэн тыл үөрэхтээхтэрэ этэллэр, ол гынан баран адыг тылын сабыдыала күүстээх буолан, абхаз тылыгар майгыннаабат эбит. Инньэ гынан билигин Карачаево-Черкесия Абазин оройуонугар тылы тилиннэриигэ күүстээх үлэ барар. “Бэйэлээх бэйэбит тылбытын бэйэбит эрэ өрүһүйэр буоллахпыт” дииллэр. Оскуолаҕа, сүрүннээн, нууччалыы үөрэтэллэр эрээри, абазин тылын “Төрөөбүт тыл” биридимиэтин быһыытынан үөрэтэллэр. Төрөөбүт тылларга туһуламмыт саҥа сокуон чэрчитинэн абазин тылынан үөрэтиини төрөппүттэр бопсубаттар эбит. Оннооҕор биир кылааска карачай үөрэнээччитэ “абазин тылын үөрэтэбин” диэн тылланан салгыы абазин оҕолорун кытары үөрэнэр буолбут. «Оттон ыаллыы сытар Кабардино-Балкарияҕа уонна Адыгеяҕа баар абазиннар номнуо тылларын умнубуттар, наадалаахха аахпаттар» диэн кыйаханаллар. Кинилэри эмиэ өйдүөххэ сөп: олус аҕыйах буоланнар, Кабардино-Балкарияҕа олохтоох абазиннар кабарда тылын, оттон Адыгеяҕа баар абазиннар нууччалыы уонна адыгтыы “охтубуттар”. Карачаево-Черкесияҕа даҕаны черкестэргэ суураллыбыт, абазинныы саҥарыах оннугар черкестии кэпсэтэр киһи элбэх үһү.
Абазиннар бэйэлэрэ билинэллэринэн, тылларын, култуураларын сөргүтүүгэ Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ улахан оруолламмыт. Ити кэннэ алпаабыттаммыттар, сурук-бичик баар буолуоҕуттан литэрэтиирэ, тыйаатыр, ускуустуба тэтимнээхтик сайдыбыт. Уопсайынан, абазин тыла дорҕоон эҥин өттүнэн олус уустук тыл эбит. 60 бүтэй дорҕоонноохторуттан да киһи саллар. «Билигин саамай эдэр суруйааччылар номнуо 50 саастарын ааспыттара, эдэрдэр төрөөбүт тылларынан айбаттар туппаттар» дииллэр.
Уопсайынан, абазиннар КЧР-га олохтоох омуктарга холоотоххо, бэйэлэрин арыый намтата саныыллар дуу диэн санаа үөскээтэ. “Абазашта” диэн абазин тылынан тахсар хаһыат эрэдээксийэтигэр киирэ сылдьыбыппар: “Оо, бачча ыраахтан кэлбит ыалдьыкка ыарыылааҕы, хомолтолооҕу кэпсэниллибэт, ити – биһиги саамай тыын боппуруоспут”, – диэн сөбүлээбэттэрин биллэрдилэр.
Хапкаас саамай үҥкүүһүт норуота
Абазиннар үҥкүүлэрэ Хапкаас атын омуктарын үҥкүүтүнээҕэр ордук тэтимнээх уонна эмоциялаах. Аккордеон уонна дол (барабаан) диэн муусука үстүрүмүөнүнэн лезгинкаларын тоҕо тардан кэбиһэллэр. 1990-с сылларга абазиннар урууларыгар үҥкүүгэ ыччат олох кыттыспат эбит буоллаҕына, билигин үҥкүүгэ киирээри уочараттыыллар үһү. “Абазинка” диэн судаарыстыбаннай ыстаатыстаах үҥкүү бөлөхтөөхтөр. Кинилэр сири-сибиири бараан, аан дойду киэҥ киэлитигэр абазин үҥкүүтүн кытары билиһиннэрэллэр эбит.
Кэнгириэс
“Абазашта” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ Фардаус Кулова соторутааҕыта Абхазияҕа буолбут абхазтар, абазиннар Аан дойдутааҕы кэнгириэстэригэр кыттан кэлбитин туһунан кэпсээтэ. Онно тас дойдуга олорор абазиннар (мухаджирдар сыдьааннара) эҥин кэлитэлээбиттэр эбит. Бу Кэнгириэс кииннэммит сирэ – Абхазия Сухум куората. Мин “абхаз тылын кытары абазин тыла майгыннаспат диэн бэйэҕит этэҕит дии” диирбин Фардаус “кырдьык, улаханнык өйдөспөппүт да буоллар, Кэнгириэс устаабыгар миэстэтигэр тыллары сөргүтүүгэ олус улахан хамсааһын барыахтааҕын докумуоҥҥа бигэргэттибит, онон эрэл баар” диир. Кини этэринэн, куоракка олорор абазин оҕолорун ортолоругар анаан-минээн ыытыллыбыт мониторинг түмүгүнэн, 60 бырыһыан абазин оҕото төрөөбүт тылын оннооҕор дьиэ иһинээҕи таһымынан билбэт үһү. Маннык боппуруос ыаллыы сытар Абхазияҕа эмиэ турар буолбут, ыччат бары нууччалыыга охтор үһү. Инньэ гынан билигин оҕолорго аналлаах мультиктары абазин тылынан оҥорууга күүскэ ылсыбыттар. Абазин тылынан аан бастакы уус-уран киинэни уста сылдьаллар үһү. Абазин литэрэтиирэтин төрүттээччи Татлустан Табулов үтүө аатыгар сүгүрүйэн 2015 сылтан ыла Табулов ааҕыыларын тэрийэллэр эбит. Онно билиҥҥи бутуурдаах үйэҕэ абазин тылын хайдах гынан өрүһүйэллэрин туһунан киэҥ ыҥырыылаах кэпсэтиилэр тахсаллар эбит. Москубаҕа, Ставропольга, Абхазияҕа олохтоох абазин диаспоралара кытта тиийэ кэлэллэр үһү.
Абхазтар уонна абазиннар быйылгы Кэнгириэстэригэр бырабылыанньа уларыйбыт эбит. Хас да сыл устата Абхазия киһитэ салайан олорбут эбит буоллаҕына, быйылгыттан Карачаево-Черкесияҕа төрөөбүт, билигин Санкт-Петербурга олорор Мусса Экзеков диэн абазин талыллыбыт. Мусса Экзеков олус ытыктанар киһи эбит, билим дуоктара, бэрэпиэссэр, урбаанньыт. Кини – 20 млрд солк. хапытааллаах Арассыыйа биир баай киһитэ. Карачаево-Черкесияҕа уонна Абхазияҕа биллэр мэссэнээт эбит. Салгыы бу Кэнгириэһи Абхазияҕа министиэристибэ таһымыгар таһаарар сорук турар. Туспа бүддьүөттээх, тусаһалаах буоллаҕына үлэ тэтимириэ диэн Фардаус Кулова үөрэ-көтө, эрэнэ кэпсээтэ.
Урут мин абазин диэн омук баарын туһунан биирдэ да истибэтэҕим диэн кистээбэккэ этэбин. Онон бу сырыыбар аҕыйах ахсааннаах, ол эрээри Хапкаас хайаларын курдук олус күүстээх, модун санаалаах, өлөн-охтон биэрбэт санаалаах омук бэрэстэбиитэллэрин илэ көрөн кэпсэтэн, сүргэм көтөҕүллэн кэллим.
Дмитрий Иванов,
Дьокуускай–Инжич-Чукун.
