Былырыын «Кыым» хаһыакка «Күн аайы ирииһинэн аһаан олоруоҥ этэ дуо?» диэн ыстатыйабыт тахсыбыта. Онно туох да регистрацията суох үлэлээн, Соҕуруу Кэриэйэҕэ гастарбайтердаан кэлбит ыччат хайдах сылдьыбытын, төһө харчы өлөрбүтүн туһунан сырдаппыта.
Арассыыйа киһитэ Соҕуруу Кэриэйэ ханнык баҕарар куоратыгар 2 ый тухары визата-таймата суох көҥүллүк сылдьыан сөбүн бары билэбит. Арай уһуур-өрүүр түгэннээх буоллаххына, бэрэбиэркэ ааһарга, виза оҥорторорго күһэллэҕин. Кэриэйэҕэ барар дьон үксүн ол 2 ыйы туһанан хаалар эбиттэр – үлэлииллэр, харчы өлөрөллөр, ол кэннэ дьиэлииллэр. Сорох киһи 1 ый биллибэккэ-көстүбэккэ үлэлиир, иккис ыйыгар муспут харчытынан тэлэһийэ күүлэйдиир, таҥас-сап атыылаһар. Оттон бу курдук үлэлиирин астыммыт, салгыы хаалыан баҕарар дьон эмиэ баар эбит уонна хайдах эрэ албаһыран хаалар эбит ээ.
Хайдах оннук хаалалларый? Төһө өр саһан сылдьыахха сөбүй? Кэриэйэ полицията тутан ылар түгэнигэр туох дьүүл-суут буоларый? Хаһыаппытыгар ол ыйытыыга хоруй билээри Георгий Осиповы кытары кэпсэттибит.
Сирдиир-ыйар ааҕыннары итэҕэйимэҥ
Маҥнай хайдах булан-талан Кэриэйэҕэ тиийэн хаалбыппын кэпсиим. 2015 сыллаахха Сахалин арыыга аармыйаҕа сулууспалыы барбытым. Онно сырыттахпына дьүөгэлэрим «Кэриэйэҕэ барыахха» диэн суруйар этилэр. Ону сэҥээрэ истэрим, «барбыт киһи дуу» дии саныырым. Онтон биирдэ истибитим, доҕотторум мин хаһан аармыйаҕа сулууспалаан кэлэрбин күүппэккэ, суоллара сойбут этэ. Кэриэйэлээбиттэр. Ону «күүлэйдии бардахтара» дии саныырым. Кэлин билбитим, төрүт даҕаны үлэлии барбыттар этэ. Онно тиийэн маҥнай хонууга үлэлии сылдьыбыттар. Дьэ, «айака» үлэ буолан биэрбит. Кыргыттар үлэни тулуйбатахтар, атын үлэҕэ көспүттэр этэ. Соҕуруу Кэриэйэ киин куоратыгар – Сеулга киирэн, кэсмиэтикэ собуотугар үлэҕэ киирбиттэр.
Тоҕо ону кэпсиибин диэтэххэ, үлэ арааһа баар – талыаххын эрэ наада. Мин аармыйаттан 2016 сыл сэтинньи ыйыгар кэлбитим. Кэлэн баран, 9 ый устата дьоммор дьиэ туталларыгар көмөлөспүтүм. Идэбинэн (С.Б.: саха тылын учуутала идэлээх) үлэ дьаарбаҥкатыгар сылдьыбытым. Идэбэр сөп түбэһэр үлэ хоту улууска эрэ баара. Ырааҕын иһин онно айанныырга, үлэлииргэ таласпатаҕым. Үлэтэ суох сылдьа сатаан баран, «Кэриэйэҕэ барбыт киһи дуу» диэн толкуйга түспүтүм. Интэриниэккэ киирдэххэ ол-бу биллэрии эгэлгэтэ баара. Кэриэйэ хаһан да үктэммэтэх сирим буолан, санаабар, олус ырааҕа, уратыта. Кыратык салла саныырым. Ол иһин туох эрэ ааҕыныстыба көмөлөһүө диэн эрэллээҕим. Оннук биир ааҕыныстыбаҕа тиийбиппэр өҥөлөрүн эрэкэлээмэлээтилэр... Ол маннык: билиэт көрдүүллэр, үлэ булан биэрэллэр, анараа тиийдэхпинэ, көрсөр киһи аныыллар. Холбоон барыта – 40 000-50 000 солк. диэтилэр! Ама, буолбутун да иһин... Ол харчыга бэйэм бэйэбин салайынан барыам буоллаҕа диэн эрэх-турах санаммытым. «Соҕуруу Кэриэйэҕэ үлэ» диэн Бассаап бөлөххө киирбитим. Онно олус элбэх киһи баара. Ол быыһыгар – номнуо Кэриэйэҕэ баар дьон. Олор этэҥҥэ үлэлии сылдьалларын туһунан хаартыскаларын ыыталлара, «ол-бу ааҕыныстыбаҕа киирбэккэ, тута кэлиҥ» диэн ыҥыраллара. Бөлөххө суруйса сылдьан, саха оҕолорун кытары билсибитим, бары бииргэ барыах буолан сүбэлэспиппит. Билиэт көрдөөбүппүт – 12 000 солк. этэ. Онон, туох да ааҕыныстыбатын туһаммакка, бэйэбит билиэт ылбыппыт уонна Владивостогунан эргийэн, көтөн куугунаппыппыт. Эдэрбит, куттаммаппыт, биһиэхэ барыта интэриэһинэй курдуга...
Саамай куттал – таможняҕа!
Маҥнай Владивостокка тиийбиппит. Онно биһиги курдук үлэлии барыахтаах нуучча баара. Барахсан, туох-баар харчытын тэбээн, Кэриэйэҕэ көтөр билиэтин ылбыт – төннөр билиэтэ мэлисээй. Онтон сылтаан уруок ылбыппыт: төннөр билиэтэ суох киһини таможняҕа уорбалыы саныыллар эбит, отой сэрэхэдийэ санаабыт киһилэрин дойдутугар төттөрү утаараллар. Биир-биэс тыла суох. Быстыахпыт дуо, төннөр билиэппитин ылбыппыт. Эмиэ да сөп ээ: 2 ый кэннэ виза болдьоҕо бүтэр, тугу гына сытыахпытый?
Ол нууччабыт кыайан айаннаабатаҕа – хаалаахтаабыта. Биһиги Кэриэйэ диэки куйаарда турдубут. Олус элбэх киһи оннук үлэлиир буолан таможняны ааһыы – кытаанах. Турист курдук көстөөрү маанытык таҥынныбыт. Улахан фотоаппарааттаахпын, онтубун үрүсээкпэр сүгэ сылдьыбытым.
Онно турарым харахпар субу баар. Таможня тоҥкуруун үлэһитэ сирэйбин-харахпын маныыр, туох сыаллаах кэлбиппин туоһулаһар. Мин «доҕотторбун кытары күүлэйдии» диэн быһаарабын. Аангылыйа тылынан. Киһим итэҕэйбэтэх курдук көрөр уонна: «атастарыҥ аатын-суолун суруй» диир. Уйабар уу киирдэ: бэйэм даҕаны саҥа билсибит дьонум буолан, бу диэн толору ааттарын өйдөөбөт этим. Онон, туох баарынан суруйбуппун кэннэ, «ханна баалларын ыйан кулу» диэн соруйбута. Анараа доҕотторум номнуо таможняны ааһан, баран эрэллэрин көрөн хаалбытым уонна киһибэр ыйан көрдөрөбүн. Толкуйдуу түстэ, ол-бу диэки көрүтэлээтэ уонна пааспарбар штамп баттаата – хата этэҥҥэ ааспытым.
Интэриниэт баара абыраабыта, хонор-аһыыр миэстэбитин онон сирдэтинэн сылдьыбыппыт. Кэриэй тылын билбэт дьону ол эрэ өрүһүйэр.
Патриархат дойдута
Араас үлэҕэ сылдьарбыт: хонууга, муораҕа. Балыктары көрүҥүнэн араарарбыт. Ханныгы эрэ хатараллар, сороҕун сибиэһэйдии ыыталлар, ардыгар тоҥороллор. Ракушка да хомуйтара сылдьыбыттара. Күндү ас эбит, эрэстэрээҥҥэ ыыталлара. Хонууга талбыт үлэ: «кугума» диэн минньигэс хортуоппуй, женьшень уо.д.а. үүнээйилэри хомуйтараллара. Бу курдук хара үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо сыһыан мөлтөх, олорор сирэ дьаабы буолуоҕа диэн саныырбыт. Хата, оннук буолбатах этэ. Чопчулуур буоллахха, ханнык сириттэн, кимиэхэ түбэспиккиттэн тутулуктаах эбит. Дьолго, биһиги уопсайбыт ыраас, сылаас этэ, ыйга 3000 солк. Тута хамнаспытыттан туталлара. Уол уонна кыыс диэн туспа хостоохпут.
Салайааччыбыт кырыктаах-суостаах буолбатаҕа. Кыйаханар түгэнигэр сиэрдээхтик сэмэлиирэ. Холобур, бытааннык үлэлиир, сүрэҕэлдьиир дьоҥҥо кыыһырара. Үлэһит дьоҥҥо үчүгэйдэр. Аны хамнаспыт эмиэ ураты этэ. Кыыс-уол диэн араарбакка үлэбит биир тэҥ этэ. Ол да буоллар уолаттар хамнастара кыргыттардааҕар үрдүк. Патриархат тыына биллэрэ. Кыргыттар кыһыйаллар этэ даҕаны – хайыахтарай?
Босхо аһаталлара: сарсыарда кыра буулка, минньигэс үүт, ардыгар битэмиин. Күнүһүн ириис, уонна ол-бу от-мас. Олус аһыы буолара. Киэһэтин бэйэбит астанар этибит. Өрөбүлэ суох үлэлиирбит. Үлэ суох түгэнигэр эбэтэр самыыр түстэҕинэ эрэ биирдэ сынньанааччыбыт. Оннук түгэҥҥэ хамнас аахпаттар. Хата, биһиги күүлэйдээн хаалааччыбыт.
Биһиги икки ый үлэлээт, дойдулуур былааннаах этибит. Ол эрэн, бу курдук сылдьан баран, тас дойдуга тахсан киирдэххэ – икки ыйга өссө биир ый визата суох сылдьыы эбиллэрин туһунан истибиппит. Ол иһин үлэлии түһэн баран, «Филиппиҥҥэ сынньана көтүөх, онтон төннөн баран үлэлиэх» диэн биир сүбэҕэ кэлбиппит.
Кылабыыһаҕа олорор – филиппиннэр
Түгэн көстүбүччэ, Филиппиҥҥэ сынньанан кэлэрбититтэн үөрэ саныырбыт. Биһигиттэн ким да үктэнэн көрбөтөх сирэ этэ. Биир нэдиэлэ олорбуппут. Дьэ, бэйэтэ туспа дьикти дойду эбит.
Филиппин 1521-1898 сс. Испания сабыдыалыгар олорбута. Ол иһин испанскай архитектуралаах дьиэлэр дөрүн-дөрүн көстүтэлииллэрэ. Харчыларын да аата испаниялыы – песо. Итэҕэллэрэ эмиэ онтон хаалбыт – католиктар.
Биһиги Манила диэн киин куораттарыгар сылдьыбыппыт. Боракай диэн арыыга сөтүөлүүрдүү оҥостубуппут. Чахчы, көстүүтэ олус кэрэ курдуга. Омос эрэ көрдөххө. Ол эрээри атын сиргэ бардыҥ да, кирдээҕэ биллэр. Муора таһыгар көстүүнэй булбуппут. 1000 эрэ солк. Усулуобуйата даҕаны куһаҕана суоҕа.
Куорат устун күүлэйдии сылдьан филиппиннэр хайдах олороллорун көрөн киһи сөҕөр. Олус дьадаҥылар, таһырдьа олороллор, кир-хах... Сөхпүппүт диэн, дьадаҥыбыт, кыһалҕалаахтык олоробут диэн ыт курдук ырдьыгыныы сылдьыбаттар. Дорооболоһо, биир кэм үөрэ-мичиҥнии сылдьаллар. Оннук буолуохтааҕын курдук. Аны дьиэлэрэ-уоттара суох буолан, ахсааннара элбэҕин иһин... кылабыыһаҕа олорор дьон эмиэ баар... Туох да аньыы-хара, киһи өлүгэ сытар диэн өйдөбүллэрэ отой суох эбит. Санаан көрүҥ, киһи өлүктээх хоруоп сытар – ол үрдүгэр оҕолор ойуоккалыы-оонньуу сылдьаллар, ким эрэ хаарты оонньуур, ким эрэ таҥас сууйар. Ол хоруоптары кырааскалаан, сууйан-сотон өссө харчы өлөрөллөр эбит. Ол хоруоптарын үрдүгэр утуйаллар... Хаһан эрэ хаама, этэ-тыына сылдьыбыт киһи онно көмүллэн сыттаҕа, оттон бу дьон онно кыһаллыбакка мичээрдии-мичээрдии үрдүттэн тэпсэ сылдьаллар, хоноллор-олороллор. Туох да диэбит иһин, туспа омуктар, ураты көрүүлээхтэр. Хаһан да кинилэри өйдүөхпүт суоҕа. Ол курдук, биир нэдиэлэбит биллибэккэ ааспыта. Кэриэйэлээбиппит.
Тараччы тутан ылбатылар дуо?!
Бу курдук үлэлии сылдьан, тутуллуохпут диэн сэрэйэн да көрбөт этибит. Элбэхпит да бэрт – куттаммаппыт. Арай оннук сылдьан, түһээн баттаппатах түбэлтэбэр түбэстим.
Хара үлэм кирин суунаары дуустана турдум. Арай сантехник курдук таҥастаах киһи ааммын сэгэтэр. «Тохтоо» диэн биллэрэ сатыыбын. Аны биир дьахтар арыйда. Сүгүн сууннарымаары гыннылар диэн кыыһырыахча буоллум. Тахсааппын кытары икки илиибиттэн тутан ыллылар уонна хоспор илтилэр. Куһаҕан хартыынаны көрөн, хараҕым хараҥаран ылбыта: 30-ча киһи тутуллан олорор эбиттэр. Сорох дьону хандалылаабыттар. Ситэ таҥыннарбатахтара даҕаны, харыс да сири хаамтарбатахтара. Куотуо диэн куттаналлара. Хоспутун бэрэбиэркэлээбиттэрэ, докумуоммутун көрдөөбүттэрэ. Мин син эппиэттэһэ саттаабытым: «Туриспын, ол быыһыгар бу кыратык үлэлиибин, тоҕо-туохха иҥнэҕитий?» – диэн. Эдэр стажердар этэ. Мух-мах барбыттара, бэйэ-бэйэлэрин көрсүбүттэрэ. Биһигини босхолообут курдук налыйбыттара. Дьиҥэ, мунаара сылдьар кэмнэригэр куотан хаалыллыахтаах эбит. Ону мин атын хосторго олорор дьоммутун бэрэбиэркэлээччи буоллум! Саныы-саныы билиҥҥэ диэри абарабын. Ол курдук сылдьан, биир хостон тахсан кэлбиппэр – тутан ылан оптуобуска симэн кэбиспиттэрэ.
Туох да малбытын ылларымаары гыммыттарын көрдөһөн-ааттаһан, нэһиилэ сүгэһэрбин эрэ хаба тардан хаалбытым. Сорох кыргыттар утуйар таҥастаах барбыттара. Өр да өр айаннаан, иммиграция хамыыһыйатыгар аҕалбыттара. 2 нэдиэлэ хаайылларбыт туһунан биллэрбиттэрэ. Бүттэхпит ол. Өссө ол күн – төрөөбүт күнүм этэ.
2 нэдиэлэ – хаайыыга
Дьэ, туох-туох кэтэһэр диэн санаан долгуйбутум. Миигин кытары тэҥҥэ – узбектар, вьетнамнар, таиланнар, кытайдар, африканецтар, нууччалар сыппыттара. Бары быт курдук ыһыллан-тоҕуллан сыталлара. Сиргэ утуйарбыт. Докумуоммутун, төлөпүөммүтүн былдьаабыттара. Ааппытын сыһыаран баран тахсарбытыгар биэриэхтээхтэр үһү. Халлаан күөх таҥаһы кэтэрпиттэрэ.
Сарсыарда 6:00 чааска туруораллара. Бары олорорбут, иннибитигэр харабыл начаалынньыга тахсара уонна «Анньоҥхасэйо» диэн кэриэйдии дорооболоһоро. Ол курдук барыбытыгар тоҥхоҥнуура. Ол кэннэ дьааһыла оҕолорун курдук аһыы барарбыт. Сарсыардатын кыра буулка, минньигэс үүт биэрэллэрэ. Күнүһүн – миин, ириис. Ол курдук күҥҥэ үстэ аһаталлара. «Туох дьаабы сиригэр-уотугар тиийэбит» диэн санаарҕаабыппыт, сонотуоруй курдук этэ. Тэлэбиисэр кытары баара. Аны тас дойдуга эрийэргэ диэн каарта атыылыыллара. Онон, хата, дьоммор эрийбитим.
Нэдиэлэҕэ биирдэ ханнык эрэ дьахтар кэлэн барара уонна ону-маны атыылыыра: суунар тэрил, тэтэрээт, уруучука, кофе, «чокопай». Биир нэдиэлэтээҕини хаһаанан кэбиһэрбит. Нэдиэлэ тиһэҕэр – өрөбүлгэ салгын сиэтэ, күүлэйдэтэ таһаараллара. Нэдиэлэҕэ биирдэ йогалаталлара. «Сытан сынньан» диэбит кэриэтэ. Сорох киһи хаайыыга сыппыта сыл аҥаара буолбут этэ. Бу сытан хаайыыга тоҕо киирбиттэрин билиэхпин баҕарарым. Бары туспа дьылҕалаах дьон этэ. Нөҥүө хаамыраҕа узбек сытара. Биһиги курдук гастарбайтердыы сылдьыбыт. Муораҕа үлэлиир эбит. Олохтоох пиэрмэр муораҕа илим тардыбыт. Узбек хараабылга сылдьан сигналлыыр уотун холбооботох. Пиэрмэр илимиттэн иҥнэн, ууга түһэн суорума суолламмыт. Өссө атын узбек киһитэ, фрукта уонна оҕуруот аһын атыылыы, эргиэнинэн дьарыктана сылдьан тутуллубут.
Биир кытай баара. Ол киһи быдьары ойуулаан көрдөрөр, сыгынньах дьонноох саайт оҥорбут. Ол ону көрөөрү киирбит дьоҥҥо веб-камера холбонон кэлэр эбит уонна сирэйин устар. Ол дьоҥҥо ол веб-камера устубутун ыытар уонна куттаан кыһарыйар эбит – сантаастыыр. Ол иһин хаайыыга киирбит. Уопсайынан, кытай олус элбэҕэ, харчыны ботуччу өлөрөллөрүн билбитим. Мин сытар хаамырабар баар африканец утары хаамыраҕа олорор доҕорунуун кэпсэтэрэ. Ол киһитэ Кэриэйэҕэ 2 сыл үөрэммит уонна салгыы үлэлии хаалан, тутуллубут. Кыратык сырдаттахха, ити курдук.
Биһиэхэ, тутуллубут дьоҥҥо, биирдии ааҕыны анаабыттара. Ол киһибитин кытары аэропорка айанныахпытын сөбө. Онно тиийэн, пааспарбытыгар «депортацияланна» диэн бэчээт туруорбуттара уонна «1-тэн 5 сылга диэри Соҕуруу Кэриэйэҕэ киирэрэ бобуллар» диэн суруктааҕа. Мин дьолбор, харчы көрдөөбөтөхтөрө.
Ол да буоллар, онно-манна түбэстэрбин да, сылдьыбыппын кэмсиммэппин. Тутуллубатахпыт буоллар, өссө да хаалан үлэлиэ этим. Билигин даҕаны түгэн көһүннэҕинэ, үлэлии барар санаалаахпын.
Аноним: «Хата, тутуллуохтаах киһи – кыл мүччү куоппутум»
Ааппын-суолбун этиэхпин баҕарбаппын. Билэр дьонум көрөн-истэн «бу киһи туох кыһалҕатыгар онно тиийдэҕэй?» диэн сирэй-харах анньыахтара, оттон төрөппүттэрим «бу курдук эрэйдэнэ сылдьыбыт» диэн иэдэйэллэр, дьэ. Аҕам төрүт даҕаны утуйар уута көтөр. Онон, хайдах куоппуппутун кыратык сырдатыым.
Мин маҥнай «кимчи» диэн кэриэйдэр таптаан сиир хаппыысталарын ыраастыыр собуокка үлэлээбитим. Үчүгэйин талан ылан сууйарбыт, куһаҕанын быраҕарбыт. Таҥаспыт-саппыт олус киртийэрэ. Ол иһин сөбүлээбэккэ, хонуу үлэтигэр көспүтүм. Биир күн оннук үлэлии сырыттыбыт. Биир кыыс төрөөбүт күнэ этэ. Хаһан киэһэ буоларын кэтэһэ сылдьыбыппыт. Сынньаныахпыт, симэнэн-оҥостон куорат устун бырааһынньыктыы хаамыахпыт диэн былааннаммыппыт. Үлэбитин сороҕор уһатааччылар. Холобур, 18:00 диэри сылдьыахтаахпытын, 1,5 чааһы эбэн биэрээччилэр. Өлүү түбэлтэлээх, ол күн оннук уһаттылар. Кыһыйа санаатыбыт. Аны салайааччыбыт массыынаҕа олордон, «уопсайгытыгар барбаккыт, көстүүнэйгэ хоноҕут» диэн биллэрдэ. Бырааһынньыктыахтаах дьон көстүүнэйгэ барымаары, айдаара сатаабыппыт. Ону тоҕо эрэ истибэт. Ол иһин туох эрэ буолбутун сэрэйбиппит. Докумуоммут, харчыбыт барыта уопсайбытыгар хаалбыт этэ. Онтон дьоммутун туппуттарын истэн сүрэхпит «парк» гыммыта. Аны докумуоммутун булан ылан, көрдүөхтэрэ диэн куттаммыппыт. Ол курдук ыар санааҕа баттатан хоммуппут. Сарсыарда алтаҕа эмиэ кэлэн ылбыттара, салгыы үлэлэтэ ыыппыттара. Киэһэлик уопсайбытыгар тиийбиппит, ынырык хартыына... Оҕолорбут барахсаттар тугу гынан испиттэрэ орун-оннугар турара. Ким эрэ аһыы олорбут, ким эрэ тугу эрэ гынан испит... Салайааччыларбыт эмиэ куттаммыттар. Кинилэр ыстараап төлүүллэр эбит. Ол курдук, үлэбитин түмүктээтэхпит. Мин атын куоракка барбытым уонна устунан Владивостокка көппүтүм. Онно тиийэн эмиэ үлэлээбитим. Били, 1,5 чаас эбии үлэлээн, син быыһанан турардаахпыт...
Ол да буоллар, бу курдук үлэлээбиппин астыммытым. Эдэр эрдэххэ сылдьан хаалыахха наада. Харчыта да ботуччу. Түгэн көһүннэҕинэ, төннөн, үлэлээн хаалыам этэ.
Сардаҥа БОРИСОВА кэпсэттэ.
