Үөһээҥҥилэртэн туора көрүллүү, көйгөлөнүү, күөмчүлэнии, үлэттэн үүрүллүү... киһи киһиэхэ баҕарбат мөкү көстүүлэрэ. Ол эрэн, хомойуох иһин, олохпутугар маннык көстүү күннэтэ тахсар. Хайыахпыт баарай, олохпут сокуона оннук буолан эрдэҕэ. Урут үрдүкү салалтаҕа, улуус баһылыгынан, тэрилтэ салайааччытынан тигинэччи үлэлии сылдьан баран, үөһэ этиллибит төрүөтүнэн уурайбыт дьонтон, мин бүгүҥҥү ыйытыкпар хоруйдуулларыгар көрдөстүм. Ол дьон билигин тугу үлэлии-хамсыы сылдьалларый, эбэтэр олороллор дуу? Уопсайынан, бэйэлэрэ кэпсиэхтэрэ.
-
Үлэҕиттэн ууратыллар, көйгөлөнөр, туора тутуллар, эбиитин буруйга-сэмэҕэ тиксэр саамай ыар кэмҥин хайдах тулуйбуккунуй?
-
Ол кэмҥэ эн аттыгар кимнээх баар этилэрэй, күүс-көмө, өйөбүл буолбуттарай? Дьон киэр хайыспатаҕа дуо?
-
Ол кэннэ эйиэхэ туох өй-санаа үөскээтэ, тугу өйдөөтүҥ, олоҕу хайдах көрөҕүнүй?
-
Билигин тугу үлэлии-хамсыы сылдьаҕыный?
Борис Николаевич Попов, Ньурба улууһун урукку баһылыга:
– Мин, былаас сөбүлээбэт киһитэ буоламмын, сүүрбэччэ сыл үүрүүгэ-үтүрүллүүгэ сылдьан кэллим. Михаил Ефимович бэрэсидьиэннээн бүппүтүн кэннэ, Штыров былааска киирэригэр, Федот Тумусов биир баартыйалааҕа, киниэхэ үлэлээбит, өйөөбүт киһи буоламмын “Тумусов киһитэ” диэн дьаралыктаммытым. Былааска сонно “өстөөх” буола түспүтүм. Оччолорго үүрэ сатаабыттарын, “Туймаада Даймонд” салайааччыта Георгий Яковлев Штырову кытары кэпсэтэн, онтон Анатолий Попов (Мииринэй оччотооҕу баһылыга) үлэҕэ ылан, миигин нэһиилэ Мииринэй улууһугар баһылык солбуйааччытынан анаабыттара. Ити бастакыта. Онтон иккис сырыыбар Анатолий Попов АЛРОСАҕа вице-бэрэсидьиэнинэн ананан барарыгар, миигин өрөспүүбүлүкэ икки улахан, муҥутуур салайааччыта була сатаан буруйдаан үүрбүтэ. Онно миигин кытары уопсайа 45 саха киһитин үлэлэриттэн устубуттара, быһата, үүрбүттэрэ. Онно миигин Константин Ильковскай, Федот Тумусов өйөөбүттэрэ, күүс-көмө буолбуттара. Оттон үһүс сырыыбар олох даҕаны холуобунай дьыала тэрийтэрэн буруйдуулларыгар, хаайалларыгар, биллэн турар, Федот Тумусов уонна “Сиэрдээх Арассыыйа” Саха сиринээҕи лиидэрэ Юрий Григорьев сытыытык киирсэн туран өйөөбүттэрэ, мин туспар сүүрбүттэрэ-көппүттэрэ, туруорсуу бөҕөнү туруорсубуттара. Бу сыллар тухары доҕотторум, аймахтарым, дьиэ кэргэним ким даҕаны миигиттэн киэр хайыспатахтара, мэлдьи өйүү-убуу сылдьыбыттара. Бэл, олох билбэт дьонум, биир дойдулаахтарым мин туспар, сымыйа буруйдааһыны утары пикиэт, миитин тэрийэн, уулуссаҕа тахсан турбуттара. Бэйэбин туох эрэ куһаҕаны оҥорбут, дьиҥнээхтик буруйдаах киһинэн ааҕымматаҕым да, ааҕыммаппын даҕаны. Ол иһин холкутук утуйан сырыттым. Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, кырдьыгым син биир тахсыаҕа. Билигин суут силиэстийэтин кэмигэр сылдьабын. Онон дьиэбэр олоробун.
Вячеслав Лаврентьевич Александров, Доруобуйа харыстабылын урукку миниистирэ:
– 2010 сыллаахха Егор Борисов бэрэсидьиэн буолбутун кэннэ, хамаандатын таларыгар, миигин сонно уураппыта. Ол кэннэ, 2011 сыллаахха, аны, сымыйанан буруйдаан холуобунай дьыала тэрийэ сылдьыбыттара. Ити барыта соһуччу этэ. Манныкка тиийиэм диэн түһээн да баттаппакка сырыттахпына. Ыктара, буруйдана сылдьар кэммэр миигин биир дойдулаахтарым, аммалар Дмитрий Федосеевич Наумов, Петр Васильевич Лазарев, Баһылай Харысхал күүспэр күүс эбэн, санаабар санаа эбэн күүс-көмө, өйөбүл буолбуттара. Ону сэргэ бииргэ үлэлии сылдьыбыт эмчиттэрим бары кэриэтэ өйөөбүттэрэ. Бэйэм оннук эппэтэҕим үрдүнэн, миигин буруйа суох диэн, Людмила Корнилова салайааччылаах мэдиссиинэ боропсойууһун рескома, 1000 киһи илии баттааһыннаах сурук суруйан борокуратуураҕа биэрбиттэр этэ. Сорох кылаабынай быраастар, төһө эмэ силиэдэбэтэл мин кырдьыкпын таһаарыахтаах докумуоннары ылбакка киэр анньа олорбутун үрдүнэн, доппуруоска кэлэн мин туһабар көрдөрүүлэрин биэрбиттэрэ, суукка кэлэн кыттыбыттара. Уонна, биллэн турар, кэргэним, уолаттарым, аймахтарым бары миигин итэҕэйбиттэрэ, өйөөбүттэрэ, мэлдьи күүс-көмө буола сылдьыбыттара. Ол эрээри бары мин диэки буолбуттара диир сыыһа буолуо. Тоҕо диэтэххэ, оччолорго үчүгэйдик үлэлии-хамсыы сылдьар, салайааччы буолан олорор кэммэр, мин аттыбар бэрт буола сылдьыбыт сорох дьон киэр хайыспыттара. Сорох-сорохтор тута кэпсэппэт да буолбуттара. Маннык түгэҥҥэ ким хайдаҕа-туга дьиҥнээхтик биллэр эбит. Кырдьыкпын таһаарар инниттэн туох баар күүспүн, өйбүн-санаабын барытын түмэн туран охсуспутум, киирсибитим. Хайдах да балаһыанньаҕа бэйэҥ күүскүн эрэниэхтээх, ыһыктынан кэбиһиэ суохтаах, бүтэһигэр диэри охсуһуохтаах эбиккин. Билигин тугу да үлэлээбэппин.
Анатолий Андреевич Кырджагасов, дөрүн-дөрүн оппозицияҕа киирэн тахсар салайааччы:
– Мин санаабар, бу Орто дойду олоҕор кэлбит киһи түүлээх холбукатыгар тугу эмэ удумаҕалатар, дойдутугар туох буола турарын сыаналаан өйүн-санаатын, тылын-өһүн тиэрдиэхтээх дии саныыбын. Ханнык да былаас буолбутун, ким да салалтаҕа олорбутун иһин, тугу сөбүлээбэккин куттаммакка, аһаҕастык этиэхтээххин дии саныыбын. Оччоҕо былаас икки кынаттаах курдук, бэйэтин эрэ санаатынан барбакка, хас да санааны ыйааһыннаан көрөн сөптөөх этиигэ кэлэр буоллаҕа. Сиэрдээх оппозиция мэлдьи баар буолуохтаах. Дьон оппозиция дьонун, тоҕо эрэ өстөөх курдук саныыллар. Дьиҥэ, оннук буолбатах буоллаҕа. Мин үлэбиттэн да ууратыллар кэммэр, уопсайынан, аттыбар мэлдьи дьон-сэргэ итэҕэлэ, эрэбилэ, өйөбүлэ баарын билэбин. Онон, түгэни туһанан, махтаныахпын баҕарабын. Уустук кэммэр мин аттыбар баар, биллэн турар, дьиэ кэргэним, тапталлаах кэргэним, оҕолорум, доҕотторум, кэллиэгэлэрим уонна көннөрү билэр дьонум өйөбүллэринэн, итэҕэллэринэн санаабар санаа, күүспэр күүс эбэллэр. Ол да иһин үһүстээн дьокутаатынан таллахтара буолуо. Билигин “Водоканал” тэрилтэ сүрүн дириэктэринэн уонна Гордумаҕа вице-спикеринэн үлэлии сылдьабын.
Степан Николаевич Сивцев-Доллу, “Сахафильм” урукку дириэктэрэ:
– 2015 сыллаахха, 65 сааспын туолбутум кэннэ, миигин култуура миниистирэ ыҥыран ылан баран: “Мин эйигин үлэҕиттэн ууратабын”, – диэбитэ. Тоҕотун токкоолоспуппун “үөһээҥҥилэр оннук ирдииллэр” диэн, биирдэ этэн кэбиспитэ. Өйдөнөр буоллаҕа дии, ким ууратара. Киниэхэ ким баран кулгуйара эмиэ биллэр дьыала. Хайыахпыный: “Ууратар буоллаххытына, ууратыҥ ээ...” – диэбитим. Дьиҥэ, ким үлэтиттэн уурайыан баҕарыай... Эр киһиэхэ 65 саас диэн орто сааһа буоллаҕа эбээт. Миэхэ оччолорго: “Дьэ, Ыстапаан, тулуй, уоскуй...“— эҥин диэн биир даҕаны киһи эппэтэҕэ. Бары куттанан куота көтө сылдьыбыттара. Арай кэргэним уонна уоллаах кыыһым эрэ барахсаттар: “Наһаа санааҕар тутума”, – диэн өйөбүл буолаахтаабыттара. Дьиҥэ, мин үлэ бөҕөнү үлэлээн кэлбит киһибин. Циркэ дьиэтэ тутулларыгар сүүрэн-көтөн, сыбаайатын түһэртэрбитим, оҕолору Кытайга уонна Арассыыйа куоратыгар илдьэн үөрэтиини эмиэ мин киллэрбитим. Бэйэм илдьэн туттарбытым. Уон күнү быһа тэбис-тэҥҥэ сылдьыбытым. Ону барытын Расторгуевтар эрэ тэрийбиттэрин, төрүттээбиттэрин курдук өйдөбүл үөскээтэ. Дьиҥэ, оннук буолбатах. “Сахафильмҥа” кэлэн баран 17 сыл үлэлээтим. Ол тухары эмиэ үлэ бөҕөнү оҥорбуппут. Эһиги билигин үөҕэҕит да, ол саҕана: “Степан – хозяйственный”, – диэн соҕотох Штыров эрэ миигин өйүүр этэ. Билигин хайыахпыный, үлэлээбэппин. Ол оннугар артыыстар тустарынан ахтыы курдугу суруйа сытабын. 60 артыыс туһунан суруйдум. Маннык түгэҥҥэ түбэстэххинэ, киэр анньылыннаххына, ыарахана өйдөнөр. Өйүүр-убуур дьон көстүбэтэҕиттэн, биллэн турар, билигин хомойобун. Дьон – сирэй көрбөхтөр. Бу баары этэбин.
Василий Васильевич Филиппов, Саха эстрадатын 31 сыл салайбыт урукку дириэктэр:
– Мин ити эн этэриҥ курдук наһаа оннук айдааннаахтык үлэбиттэн барбатаҕым ээ. Эстрада тыйаатырын 31 сыл салайан кэлбитим. Көннөрү Аркадий Михайлович Алексеев “үлэбэр хос биэрбэтилэр” диэн кыйаханан, оччотооҕу Ил Дархаҥҥа: “Бу киһи олорбута ыраатта, ууратыҥ, оччо-бачча дьиэлээх, массыыналаах эҥин”, – диэн үҥсүү хабааннаах сайабылыанньа суруйан киллэрбит этэ. Ол кэмҥэ бэйэм да сааһыра быһыытыйан, сымнаҕас үлэни булуммут киһи диэн толкуйдуу сылдьар кэмим этэ. Урут Эстрадаҕа буорахтаах буочука үрдүгэр олорор курдук үлэлии олордохпут дии. Дьиэ суох, барыта тырыта тыытыллыы, тиийбэт тирии, тарпат тараһа диэбит курдук. Хата, министиэристибэм атын үлэни булан биэрбитэ, билигин онно наһаа үчүгэйдик үлэлии сылдьабын. Урукку үлэбэр холоотоххо, билиҥҥи үлэм, дьэ чахчы, холку үлэ. Тыйаатырбар биир сыл дириэктэр сүбэһитинэн диэн сылдьыбытым, билигин да бырааһынньыктарыгар, ол-бу тэрээһиннэригэр барытыгар өрүү ыҥыраллар, урукку кэллиэгэлэрбин кытары мэлдьи үөрэ-көтө кэпсэтэ, сибээстэһэ сылдьабын. Онон оннук ынырыктык күөмчүлэммит, үүрүллүбүт курдук санаммаппын.
Түмүк оннугар...
Кырдьыгынан эттэххэ, бу курдук ыйытыылаах бэрт элбэх киһиэхэ төлөпүөннээн көрө сырыттым. Холобур (бу этиллибит дьон ааттара ахтыллыбытын омнуолуу санаабаттар ини...), уруккута Тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн үлэлии сылдьыбыт Степан Охлопковка, уруккута СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Петр Алексеевка, эмиэ т/х-тыгар миниистирдээбит Роман Дмитриевкэ, ССТХА урукку ректорыгар Леонид Владимировка, эмиэ т/х-тын миниистирэ Александр Артемьевка, бэрэсидьиэн быыбарыгар киирсибит буруйугар аһара өр кэм устата оппозицияҕа сылдьыбыт Федот Тумусовка (“Сиэрдээх Арассыыйа” лиидэрэ), Уус Алдан улууһун урукку баһылыга Валериан Троевка уо.д.а. Өйдөнөр төрүөтүнэн, сорохтор тута батыммыттара, сорохтор “чэ, бэйэ, кэлин...” диэн буолбуттара, сорохтор төлөпүөннэрин ылбатахтара.
Холкутук ааҕан-анааран көрдөххө, уруккута былаас мындаатыгар сылдьан баран араас кэккэ төрүөтүнэн туораабыт дьон хара баһаам эбит. Олортон сорохторо бэйэлэригэр сөптөөх үлэни билиҥҥэ диэри булбакка сылдьаллара да – баар суол.
Туйаара СИККИЭР. kyym.ru
