Үгэс курдук Арчы дьиэтигэр уонна “Amore mio” сынньалаҥ кииҥҥэ таайтарыылаах таҥха күннэрэ буола турар. Манна сылдьан көрбүөччүлэртэн уонна кэлбит дьонтон таҥха туһунан санааларын ыйыталастым.
Таптал Аана – эмчит
– Үөһээ Бүлүү улууһун Боотулу нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Онно кулуупка үлэлээбитим. Ыччаттар кулууп дьиэтигэр кэлэн таҥхалыыллар этэ. Биһилэх эҥин көрбүтэ буолаллара уонна тугу да кыайан ойуулаабакка олорор буолааччылар. Ону көрөн кэпсээн биэрэрим. Ол кэпсээбитим туолан, бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн нөҥүө сылыгар кулуупка уочараттаан турар буолааччылар.
Бүлүүһэ сүүрдүүтүн олох утарабын. Ону-маны солуута суоҕу ыйытаары түлүк ууларыгар былыр үйэҕэ утуйбут дьону уһугуннаран баран төттөрү кыайан атаарбаттар. Инньэ гынан, биһигини кытта тэҥҥэ эрэйи көрөн хаамса сылдьыахтарын сөп диэн өйдүүбүн. Ол кэриэтин төһө баҕар бүргэс сүүртүннэр, күлүк, биһилэх көрдүннэр.
Аныгы үйэҕэ остуол сүүрбэт. Билиҥҥи остуоллар лаах, кырааска бөҕөлөр. Былыргы остуоллар тоһоҕолоро мас буолара. Уонна сүүрдүөхтэрин иннинэ таһырдьа туруораллар эбит. Мин саныахпар физика сокуонунан тоҥ остуол сылааска киирэн ирэн хамсыан сөп курдук.
Татыйык – психолог, эмчит, хаартынан сэрэбиэйдиир, ыраастыыр.
– Улахан кылааска үөрэнэ сылдьан хаартынан сэрэбиэйдиир буолбутум. Наһаа сөпкө кэпсиигин диэччилэр. Оннук оскуола саҕаттан айылҕалааҕым биллэн барбыт эбит. Ийэм эмиэ ураты киһи. Киниэхэ сүтүктээх дьон кэллэхтэринэ миигин ыҥыран ылан хаартыска көрдөрөрө уонна “бу киһи ханна баара буолуой? Тыыннаах дуо?” диэн ыйытара. Оннук кыралаан үлэлэһэ сылдьыбытым. Билигин дьону көрдүү сатаабаппын. Наһаа сылайабын. Ол иһин, арыый судургу соҕустары – үлэҕэ- хамнаска ситиһиини, харчы тардыытын, дьиэни-уоту, офистары ыраастыыбын. Чугас дьоммор куһаҕан буолаары гыммытын көрдөхпүнэ эбэтэр туох эрэ сырса сылдьар буоллаҕына, ыраахтан көннөрө, ыраастыы сылдьабын.
Оҕо сылдьан таҥха кэмигэр бүлүүһэ сүүрдэр этибит. Дэриэбинэҕэ ийэм дьүөгэлэрин кытта кулуупка эбэтэр олорор дьиэҕэ мустан күлүк эҥин көрөллөрө. Биһиги кылааһынан таҥхалыырбыт. Бүлүүһэни сатыыр дьон сүүрдүөхтэрин сөп дии саныыбын. Биһиги ончу итэҕэйбэт буоламмыт көр-күлүү курдук ылынарбыт. 11 кылааска үөрэнэ сылдьан ону билибитим уонна онтон ыла утарабын.
Санаара – эмчит, хаартынан сэрэбиэйдиир, ыраастыыр.
– Таҥха күннэрэ киһи чуумпуран, толкуйданан, бэйэтин таҥар, хомуйар кэмэ. Бу күннэргэ сэрэнэн сылдьыахтаахпыт. Тоҕо диэтэххэ, киһи дьылҕата быһаарыллар. Билигин үгүс дьон психолог көмөтүгэр наадыйаллар. Миэхэ кэлбит киһини тута көрөн ыраастаан, эмтээн алҕыыбын. Чүмэчибин бэйэм оҥоробун. Парапсихолог курдук үлэлиибин диэхпин сөп. Сэрэбиэйдиир кэмим тохсунньунан бүтэр. “Таро” хаартыны олус сөбүлээтим. Хаартыны туппутум түөрт сыл буолла. Бу соторутааҕыта икки киһиэхэ соччото суоҕу көрдүм. Ону көнөтүк хаһан да эппэппин. Суолга сэрэхтээх буол, дьоҥҥун көрө-истэ сырыт эҥин диэн этэбин. Киһи бэйэтэ өйдүүр буоллаҕа дии.
Хас да сыллааҕыта дьүөгэм кыһалҕаҕа түбэһэн Наталья уонна Варвара диэн көрбүөччүлэргэ сылдьыбыппыт. Онно Наталья миигин “эн атын киһигин” диэн эппитэ. Ол саҕана өйүм-санаам олох атыҥҥа сылдьар буолан улахаҥҥа уурбатаҕым. Оннук умнуллан хаалбыта. Оттон Варвара тааһынан таайбыта уонна “улахан сулустааххын, хоруоналааххын, илиигэр уоттааххын” диэбитэ. Ону мин олох өйдөөбөтөҕүм. Билигин санаатахпына эппит тыллара сөптөөх эбиттэр. 2015 сыллаахха күһүн бастакы киһибин эмтээбитим.
Сарыада – норуот эмчитэ, хаартынан сэрэбиэйдиир.
– Таҥхаҕа кыһалҕалаах дьон кэлэн ыраастанан, алгыс ылан бараллара үчүгэй бөҕө буоллаҕа дии. Ол эрэн бүлүүһэ сүүрдүүтүн утарабын. Тоҕо диэтэххэ, бокуонньуктары ыҥыран баран кыайан атаарбаттар. Оннук хаалан дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруохтарын сөп дии саныыбын. Ол иһин, бүлүүһэ сүүрдүүтүн аньыынан ааҕабын. 7,8 кылааска үөрэнэ сылдьан оҕолорбун кытта сайылыкка үлэлии барар этибит. Онно сайын бүлүүһэ сүүрдэрбит. Айманыы, сарылаһыы бөҕөтө буоларбыт. Ол түмүгэр кылааһынньыкпыт бараахтаабыта. 1998 сыллаахха эмиэ таҥхалыы сырыттахпытына бүлүүһэбит ыһылла-ыһылла сүүрбүтэ. Биир кыыс “мин хас сыллаахха өлөбүн?” диэн ыйыппытыгар хоруйдаабыта. Ол сыл кыыспытын атаарбыппыт. Ол иһин, бүлүүһэ сүүрдүүтүн сүрдээх аньыырҕыыбын. Биһиги аартыгы арыйан баран кыайан тохтоппокко атаарбатах буоллахпыт дии. Ол иһин, ыччакка бүлүүһэни мээнэ сүүрдүмэҥ диэн сүбэлиэм этэ.
Кинилэргэ анаан тус бэйэм тургутук бэлэмнээбитим. Ол курдук, тоҕус кэмбиэргэ араас хаартыскалары укпутум. Манна дьон хаартыската, айылҕа, кыыл-сүөл баара. Хас биирдиилэриттэн биир кэмбиэри талларан көрбөккө эрэ кэпсииллэригэр көрдөстүм. Хомойуох иһин, хайалара да сөпкө кэпсээбэтэ.
Дьон санаата:
Марина, 40 саастаах.
– Урут дьиэбэр таҥхалыыр буоларым, бүргэс сүүрдээччибит, этэрбэс быраҕааччыбыт. Эдэр сылдьан эдьиийбин уонна дьүөгэбин кытта ”ким эрдэ кэргэн тахсар эбитий?” диэн тэҥ уһуннаах саптары умаппыппыт. Эдьиийим киэнэ түргэн баҕайытык умайбыта, миэнэ бытаан оҕус этэ. Оттон дьүөгэбит киэнэ олох да умуллан хаалбыта. Кини билигин даҕаны кэргэн тахса илик.
Саргылаана, 37 саастаах.
– Бииргэ үлэлиир кыыспын кытта кинигэнэн таайбыппыт туолбута. Кыыһым “бу сылга миигин туох күүтэрий?” диэн ыйыппытыгар, “воссоединились разбитые чаши” диэн тахсыбыта. Ол саҕана кини кэргэнин кытта арахсыбыта сэттис сыла этэ. Биир да сыл буолбатаҕа быһылаах, кэргэнин кытта холбоспуттара. Оттон миэхэ айаҥҥа сыһыаннаах түбэспитэ. Ол сыл олунньу ыйга Нерюнгри куоракка барбытым. Бу былааҥҥа суох этэ.
Ольга, 57 саастаах.
– Оҕо эрдэхпиттэн дьонум таҥхалыылларын истэн улааппытым. 100% итэҕэйбэтэрбин даҕаны үтүөтүн сүүмэрдээн илдьэ хаалабын. Ону сирдьит, ыйынньыт оҥостобун. Уонтан тахса сыллааҕыта биир уол тымырбын тутан баран “эн ханнык эрэ далай кытылыгар тураргын көрөбүн, Индийскэй акыйаан быһылаах” диэбитэ. Уонна тас дойдуга тахсар пааспаргын оҥотторон бэлэмнээ диэн сүбэлээбитэ. Ону мин итэҕэйээччи буоламмын биэс сыллаах пааспары оҥотторо оҕустум. Онтукам болдьоҕо тахсан биирдэ да туһаныллыбакка хаалбыта. Наһаа хомойо санаабытым. Оччолорго пааспар оҥотторор сүрдээх уустук этэ. Сарсыарда эрдэ туран ойоҕос тостор тыыннаах уочаратыгар туран докумуон туттарарбыт. Ол уол эппитэ билигин олоххо киирдэ диэххэ сөп. Индияҕа олорон үөрэммитим үс сыл буолла. Индия күөх далайыгар сыллата кэриэтэ сөтүөлүүбүн.
Юлия, 33 саастаах.
– Ыал буола иликпинэ биһилэх көрбүтүм. Онно киис бэргэһэлээх, түү саҕалаах сонноох киһи көстүбүтэ. 90-с сыллардаах тойоттор курдук таҥастааҕа. Баҕар кэргэним кэлин оннук киһи буолуо диэн эрэнэбин.
Зинаида, 37 саастаах.
– Биирдэ кинигэнэн сэрэбиэйдээтибит. Онно балтыбар “огонь погребальных костров вознесся до небес” диэн тыллар тахсбыттара. Ол сыл ийэтэ суох буолбута. Баҕар сөп түбэһии буолуо. Ол эрээри...
Алена, 32 саастаах.
– Хас да сыллааҕыта кинигэнэн таҥхалыырбытыгар олус дьиктитик таһаарбыта. Кыргыттары кытта кинигэнэн таайбыппыт, онно биир дьүөгэбит сүппүт быраатын ыйыппыта. Быраата сүппүтэ сыл курдук буолбут этэ. “Охсуһуу, хаан-сиин...” диэн тыллар тахсыбыттара. Билиҥҥэ диэри быраата көстө илик.
Лариса, 29 саастаах.
– Оҕо сылдьан ийэбитин кытта биһилэх көрбүппүт. Ийэбит ыарахан этэ. Биһилэххэ уол оҕо көстүбүтэ. Олунньу ыйга бырааттаммыппыт.
Вероника, 33 саастаах.
– Таҥха кэмигэр айылҕа ордук иһийэн турар кэмэ. Киһи бэйэтин иһиллэнэр, ыраастанар. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бүлүүһэ сүүрдэрбит. Устудьуоннуу сылдьан күлүк көрөрбүт. Үксэ туолбута. Холобура, эдьиийим күлүгэр кытай кырыысата көстүбүтэ. Ол сайын кини Соҕуруу Кореяҕа бара сылдьыбыта. Кэргэн тахсан оҕолонор сылбар түһэҕэр оҕо көтөҕөн олорор дьахтар көстүбүтэ.
Туйаара, 35 саастаах.
– Таҥхалааммын кэргэним аатын билбитим. Демис диэн таһаарбыта. Ону Денис буолуо дии санаабытым, Димис диэн эбит.
Виктория, 34 саастаах.
– Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан күлүк көрбүппүт онно үс оҕо көстүбүтэ. Билигин үс уол оҕолоохпун.
Елена, 36 саастаах.
– Инникини билэ сатыыры аньыы дии саныыбын. Киһи олоҕун дьолун бэйэтэ оҥостор. Биирдэ дьүөгэбинээн күлүк көрбүппүт. Онно массыына көстүбүтэ. Ол сыл массыына ыытар быраап ылбытым.
Анна, 29 саастаах.
– Иккитэ таҥхалаабытым, барыта туолбута. Былырыын “саас массыынабын атыылыыбын дуо?” диэн ыйыппыппар суох диэн тахсыбыта. Ол курдук массыынам саас кыайан атыыламматаҕа.
Венера Охлопкова
